TESTAMENT............4

Er bod ein Iachawdwr yn argyhoeddi yr holl sectau Iuddewig eraill, etto, ni ddywedodd ef ddim am yr Esseniaid, ac nid oes air o son am danynt yn y Testament Newydd;

Mae 'r Phariseaid a 'r Saduseaid yn mynych gael eu henwi yn y Testament Newydd;

Mae Lightfoot wedi tynnu llawer iawn o oleuni o honynt at eglurhau amryw ymadroddion yn y Testament Newydd, trwy gydmaru geiriau 'r Misna a 'r apostolion a 'r efangylwr.

y mae ganddynt gymmaint o barch iddo ag sydd gan y Crist'nogion i 'r Testament Newydd.

TEULU................2

Y rhai'n, ynghyd ag eraill ag oedd yn cael eu cadw yn y teulu, a guddiodd Jacob dan dderwen yn Sechem, fel na chaent eu defnyddio mwyach.

Mae gan bob teulu eu hysprydion, (demons) a pha rai y maent mor gyfeillgar, a 'u bod yn myned i gyfarfod a hwynt mewn coedydd a rhodfaoedd dirgel, i ddysgu iddynt fath o ganuau, y rhai pan eu cenir, a fydd yn sicr o beri iddynt ymddangos yn ol eu haddewid:

TEULUAIDD............3

a 'r bobl gyffredin i ddelwau neu dduwiau teuluaidd, ac i 'r angylion addysgiadol.

Nid oes neb o honynt heb eu Jos, neu dduw teuluaidd, y rhai y maent yn eu cospi yn lled ddrwg:

canys yn lle galw ar Dduw am help, maent yn wastadol yn gweddio ar y duw teuluaidd, yr hwn y maent yn ei alw Ffetche, sef rhyw gau dduw, am eu cynnorthwyo ymhob achos.

TEULUOEDD............1

Ni welwn hefyd, mai mewn ychydig amser ar ol gwasgariad plant Noa, rhannu 'r teuluoedd, a chymmysgu 'r ieithoedd, i lawer iawn o ddynol ddychymygiadau newyddion gymmeryd lle mewn crefydd, yr hyn fu 'n achos o alw Abraham o Ur y Caldeaid, fel y byddai iddo ef a 'i dylwyth gadw addoliad ac adnabyddiaeth o 'r gwir Dduw.

TEYRNAS..............3

ac anfynych oedd teyrnas Juda yn cael ei phuro oddiwrthi.

Ond crefydd a llywodraeth teyrnas y Tibetiaid a 'r Lasiaid, ynghyffiniau China, yw 'r mwyaf hynod o honynt oll.

Yn Asia, Indiaid, Arabiaid, Persiaid, ymmerodraeth Mogul, Fisapwr, Colconda, Malabar, Cham o Tartary fawr, teyrnas Sumatra, Jafa, ac ynysoedd y Maldefiaid.

THALAITH.............1

Pan ddinystriwyd Jerusalem gan Titus ymmerawdwr Rhufain, yr hyn a ddigwyddodd yn y flwyddyn 70 o oedran Crist, fe gafodd yr Iuddewon eu gwasgaru dros wyneb yr holl ddaear, fel nad oes braidd un wlad na thalaith heb rai o honynt yn ei chrwydro;

THAN.................1

Bod y fath ddyn a 'r Iesu o Nazareth, sydd mor anamheuol a bod y fath dywysog ag Augustus Caesar, yn amser a than lywodraeth yr hwn y cafodd ef ei eni.

THARANAU.............2

Mae 'r Indiaid yma yn ofnus iawn o fellt a tharanau, ac yn edrych arnynt fel yn ddialeddwyr drygioni;

Maent fel eraill o 'r Paganiaid, yn addef un Duw goruchaf, yr hwn y maent yn ei arfogi a tharanau, a chanddynt yr un meddyliau am dano ag oedd gan yr hen Baganiaid am eu Jupiter.

THARTARI.............1

Yr oedd rhai cenhedlaethau yn Germani, Scandinafia a Thartari, yn meddwl fod marwolaeth ddisyfed mewn rhyfel, neu hunan-laddiad, yn ffordd happus o ddiweddiad, at gael tragywyddol ddedwyddwch gyd a 'u duwiau.

THEISTIAID...........1

a 'r Tri theistiaid, ag sydd yn amddiffyn tri gogyfuwch a gwahanol dduwiau.

THEOPHILUS...........1

canys mae Dupin yn dywedyd, mai Theophilus, esgob Antioc, oedd y cyntaf a arferodd y gair Trinitas, neu Ddrindod, i arwyddo tri o ber sonau;

THETRAC..............1

a gyfenwir Antipas, a Thetrac o Galilea, oedd pen yr Herodiaid.

THI..................1

Ac wrth y wraig o Samaria, 'Myfi yr hwn wyf yn ymddiddan a thi yw hwnnw.'

THOMAS...............1

mae 'r gadair, medd Sir Thomas Herbert, yn drugain a deuddeg troedfedd o uwchder, ac yn bedwar ugain o led;

THORRI...............1

oeddent yn meddwl iddynt gwrdd a 'r dirgelwch hwn yn y bedwaredd bennod a 'r ddeu ddegfed adnod o 'r Ecclesiastes, lle dywedir am raff dair caingc, mai nid hawdd ei thorri.

THRA.................1

a thra maent yn ymdrochi ynddi, maent yn dala gwellten fer rhwng eu bysedd.

THRACHEFN............1

A thrachefn, mae ganddynt barch mawr i 'r haul, yr hon a alwant Baifa, o herwydd yr effaith sydd ganddi ar gyrph dynion ac anifeiliaid.

THRACHWANTAU.........1

Yr oeddent hwy hefyd yn meddwl fod pechod, a phob rhyw ddrwg arall, yn deillio naill ai trwy ymgyfeillachu a dynion o dueddiadau drwg, anwybodus o 'r hyn ag oedd yn ddrwg, megis llid a thrachwantau cnawdol, neu ynte trwy ryw dueddiadau a phleserau ag oedd yn eu meddyliau eu hunain;

THRADDODI............1

a 'i bod wedi cael ei thraddodi i lawr i ninnau, heb fawr wahaniaeth na chyfnewidiad.

THRADDODIADAU........1

Phariseaid, sect nodedig, a elwid felly oddiwrth y gair Hebraeg (Pharesh) yr hwn sy 'n arwyddo ymraniad neu ymneillduad, o herwydd eu bod hwy yn cymmeryd arnynt i gadw 'r gyfraith a thraddodiadau, a rhodio yn fwy perffaith a sanctaidd nag eraill o 'r Iuddewon.

THRAGYWYDDOL.........1

Eu meddyliau mewn perthynas i fyd arall, sy 'n debyg i 'r Mahometaniaid, canys mae eu hoffeiriaid yn addo iddynt bob pleserau, benywod glan, gerddi hyfryd, a thragywyddol gynhuddiad o honynt;

THRALLODION..........1

Yn y byd hwn yr oeddent yn gweled anghyfartal gyfraniad mewn pethau naturiol, y dynion da yn fynych yn goddef llawer o flinderau a thrallodion, a 'r rhai drygionus yn ymlawenhau mewn pleserau a meddiannau bydol;

THRI.................1

Mae ganddynt un ddelw a thri phen yn perthyn i 'r un corph, i 'r hon y maent yn rhoddi mawr barch:

THRUGAROG............1

ac yn edrych arno ef yn farnwr goruchel, gwobrwywr haelionus, cyfiawn, a thrugarog, ac yn barod i roi maddeuant;

THRWY................4

a thrwy 'r haul, yr hwn y maent yn ei gyfrif yn yspryd tragywyddol;

a thrwy un dwyfol arall a elwir Chansay, yr hwn, meddant, sy ag awdurdod ar bob peth dan y lleuad.

trwy rinwedd y rhai'n maent yn barnu y gallant fod yn ddedwydd neu 'n druenus yn y bywyd hwn, a thrwy eu cynnorthwy a 'u cyfryngdod, y cant eu gwobrwyo yn ol eu gweithredoedd yn y byd a ddaw.

ac i ddangos hyn trwy gadw ei orchymynion, a chyd-ymffurfio ag ef yn ei annilynol berffeithrwydd, a thrwy wneuthur ein goreu mor belled ag y gallom, ei glodfori yn y byd hwn, dan obaith o feddiannu tymhorol happusrwydd yn y bywyd yma, ac anherfynol ddedwyddwch yn y byd a ddaw.

THYBACCO.............1

yna mae pob un yn gosod ei offrwm ar garn o goed, a phan ddel yr haul yn ddigon uchel, mae 'r plant yn ei dano oddiamgylch, ac yn ei losgi, tra mae 'r milwyr yn dawnsio ac yn canu, yr hen bobl yn bloeddio ar yr ysprydion drwg, ac yn cynnyg iddynt bibau o thybacco;

THYBIODD.............1

ni thybiodd yn gyfleus dynnu hynny o ddrwg yn llwyr oddi wrtho, ond a gymmerodd y drefn ganlynol i rwystro 'r effaith o hono: -

THYMHORAU............1

boneddigion a swyddwyr i 'r gwlaw, taranau, a thymhorau 'r flwyddyn;

THYWYLLWCH...........1

yr hyn yr oedd yr hen Bersiaid yn ei ddala fod yn awdwr goleuni a thywyllwch.

TIBETIAID............4

Crefydd y Tartariaid, Suberiaid, a 'r Tibetiaid.

Ond crefydd a llywodraeth teyrnas y Tibetiaid a 'r Lasiaid, ynghyffiniau China, yw 'r mwyaf hynod o honynt oll.

Mae 'r Tibetiaid yn cael eu llywodraethu gan ddyn, neu dduw-dyn, yr hwn y maent yn ei alw Dalai Lama, i 'r hwn y maent yn talu 'r fath wageddol barch ac anrhydedd, fel ag y mae ymmerawdwr China, a 'r holl arglwyddi mwyaf, yn edrych arnynt eu hunain yn ddedwydd, trwy roi anrhegion gwerthfawr, i gael rhyw beth oddiwrtho at wisgo am eu gyddfau, fel yn ymddiffyniad rhag amryw drallodion ac adfyd.

Meddyliau y rhai ag sydd yn cael eu cyfrif yn bobl fwyaf deallus ymhlith y Tibetiaid yw, pan fyddo 'r Grand Lama mewn wyneb i farw, naill ai o ran oedran neu o ryw glefyd, nad yw ei enaid ond gadael ei hen sych gyfanneddiad i edrych am un arall mwy ifangc a gwell i drigfannu ynddo, yr hyn sy 'n cael ei ganfod yn fynych gan rai o 'r Tayshoo Lama mewn un arall.

TIR..................1

Mae 'r opiniwn hyn, medd rhai, yn ennill tir ymhlith y Cymru.

TITL.................2

Nid yw hwn ddim titl o waradwydd, ond gair ag sy 'n arwyddo dwysder, anrhydedd, a nodedigrwydd, mewn perthynas i 'r gerwindeb a 'r creulondeb y maent yn arferyd yn eu temlau a 'u bywydau.

Mae 'n debyg, mai yn Antioc y derbyniodd y disgyblion yma 'r titl o Grist'nogion gyntaf, pan oedd Paul a Barnabas yn pregethu:

TITUS................2

Pan ddinystriwyd Jerusalem gan Titus ymmerawdwr Rhufain, yr hyn a ddigwyddodd yn y flwyddyn 70 o oedran Crist, fe gafodd yr Iuddewon eu gwasgaru dros wyneb yr holl ddaear, fel nad oes braidd un wlad na thalaith heb rai o honynt yn ei chrwydro;

rhannu 'r llwythau, eu caethgludiad yn Babilon, eu hadymchweliad dan Zorobabel i adeiladu 'r deml yr ail waith, dinystrio hon drachefn gan Titus, a gwasgariad yr Iuddewon dros yr holl fyd.

TOBACCO..............1

Mae gan y rhai'n beth aneirif o ddelwau, ond y rhan fwyaf o 'u haddoliadau yw dawnsio a lleisio o ddeutu 'r tan, a chlindarddad rhyw degan yn eu dwylo, ffystio 'r daear a cherrig, ac offrwm tobacco, gwer, a gwaed, ar allorau, wedi eu gwneuthur o gerrig.

TORMENTO.............1

Ond o ran eu bod hwy 'n credu i Dduw greu 'r diafol, er mwyn tormento a gwneuthur rhyw ddrwg i ddynolryw, maent yn ei addoli yntef, nid o gariad, ond rhag ei ofn;

TORRI................1

i 'r fath ddychymygol ddedwyddwch a hyn y mae 'r bobl ddwlon yma mewn cariad, fel ag mae rhai yn myned i foddi, eraill yn torri eu gyddfau, neu 'n taflu eu hunain dros greigiau uchel;

TRA..................2

Tra fo 'r seremoniau hyn yn cael eu gwneuthur, mae 'r ymdeithwyr yn ail adrodd llawer o weddiau;

yna mae pob un yn gosod ei offrwm ar garn o goed, a phan ddel yr haul yn ddigon uchel, mae 'r plant yn ei dano oddiamgylch, ac yn ei losgi, tra mae 'r milwyr yn dawnsio ac yn canu, yr hen bobl yn bloeddio ar yr ysprydion drwg, ac yn cynnyg iddynt bibau o thybacco;

TRACHWANTUS..........2

Yr oedd ef yn dywysog glan, ac yn ddigon trachwantus;

i hyn y maent yn cael eu hannog gan eu hoffeiriaid trachwantus, oddiwrth y cyfryw rai y maent hwy yn ymgyfoethogi.

TRADDODIADAU.........3

ond mae 'n ddigon tebygol iddynt godi fynu pan ddechreuodd traddodiadau ddyfod mewn ymarferiad yn lle cyfraith Dduw.

Mae 'n Iachawdwr yn fynych yn eu galw 'n rhagrithwyr, o herwydd eu bod yn gwneuthur cyfraith Dduw yn ddieffaith trwy eu traddodiadau.

ond mae 'n ddigon tebyg fod yr opiniwn hyn yn deillio oddiwrth y cyfeillach sydd beunydd rhyngddynt hwy a 'r Ewropiaid, yn hytrach, nag oddiwrth ddim traddodiadau yn eu plith eu hunain;

TRAED................2

a phan ddelont adref, mae un o weision y brenin yn golchi eu traed a dwfr o ddisgl arian.

Ymhyrth y temlau hyn y mae ffont neu lestr mawr a dwfr, yn yr hon y mae 'r ymdeithyddion yn golchi eu traed cyn myned i mewn.

TRAFAELU.............1

ei ewythr Abuteleg, marsiandwr mawr yn Mecca, a 'i cymmerodd atto, ac a 'i danfonodd yn edrychwr dros y carafan ag oedd yn trafaelu i Syria, Palestina, a 'r Aipht, i farchnatta drosto;

TRAGYWYDDOL..........8

yr hwn hefyd oedd eu harweinydd o dir y caethiwed yng wlad yr Aipht, i 'w dwyn i feddiannu 'r addawedig wlad (ag oedd i fod yn gysgod o 'u tragywyddol ddedwyddwch) sef gwlad Canaan.

ac am hynny hwy a ymneillduasant oddiwrth eu hathraw, ac a ddysgasant i 'r bobl, nad oedd y fath beth ag adgyfodiad y meirw, na chyflwr tragywyddol;

Yr oeddent yn credu anfarwoldeb yr enaid a bywyd tragywyddol, ond yn gwadu adgyfodiad y corph.

Yn gymmaint a bod y gyfraith Iuddewig yn fygythiadau tymhorol, mae 'n gwestiwn, pa un a oedd ganddynt wybodaeth am gyflwr tragywyddol ar ol y bywyd hwn;

Yr oedd rhai cenhedlaethau yn Germani, Scandinafia a Thartari, yn meddwl fod marwolaeth ddisyfed mewn rhyfel, neu hunan-laddiad, yn ffordd happus o ddiweddiad, at gael tragywyddol ddedwyddwch gyd a 'u duwiau.

YR ydym yn cael hanes fod y Chinese yn gyffredinol yn addoli un goruchaf Dduw, Brenin nef a daear, neu yn hytrach yr hwn y maent yn alw Y Meddwl Tragywyddol, yr hwn, yn ol eu hathrawiaeth hwy, yw bywyd yr holl greadigaeth:

a thrwy 'r haul, yr hwn y maent yn ei gyfrif yn yspryd tragywyddol;

Maent yn credu mewn tragywyddol barhad o fydoedd, ac mor gynted y byddo un yn cael ei losgi, fod un arall yn codi o 'r lludw.