GWRADWYDD...........1

A Gwradwydd mawr oedd alw un yn Sais, neu ymgyfathrachu ag un or genedl honno, canys hwy a gasheid yn ddirfawr.

GWRAF...............1

Gwrawl Lywelyn gwraf o Gymro:

GWRAGEDD............2

Er gyrru y gwyr arfog fal hyn a'r ffo, etto chwith fu gan y Brutaniaid i ruthro a'r y gwragedd a'r plant a adawodd y Saeson a'r eu hol.

canys mi a ganlynwn Siampl y Prophwyd Samuel yr hwn pan oedd Agag Brenin Abimelec yn ei law a ddywedodd, Fal y diblantodd dy gleddyf di wragedd, felly y diblentir dy fam ditheu ym mysc gwragedd.

GWRAIDD.............1

Gwraidd y cyfeiliornad oedd ei anwybodaeth o Bechod gwreiddiol, canys efe a eilw Plant bychain yr Oes ddiniweid;

GWRAIG..............6

Ei charn oedd Elephant, a manyl-waith cywrain arno, a llun gwraig noeth, a bwl crwn yn y llaw afrwy, a'r llaw ddeheu a'r ben ei chlun.

"Os ymrwym gwraig wrth wr heb gyngor ei chenedl, y plant a ynniller o honaw, ni chant ran o dir gan genhedl eu mam o gyfraith.

"Os gwr a gwraig a ysgarant cyn pen y saith mhlynedd, taler iddi ei hegweddi, * a'i hargyffreu ‡

"Tri phrifrei gwraig y sydd, ei chowyll, ei hargyffreu, a'i hwynebwerth, nid amgen y gwarthrudd;

sef yw gwarthrudd, pan gydio gwr a gwraig arall;

Yn y cyfamser hwnnw yr oedd gwraig y brenin yn feichiog, ac efe a'i danfones hi i dref Caernarfon i esgor.

GWRANDO.............1

Ond gwrando etto, pa beth a roddi di i mi, os yr anturiaf fy hoedl i wenwyno Emrys wledig y Brenin?

GWRAWL..............1

Gwrawl Lywelyn gwraf o Gymro:

GWRDD...............2

Gwr gwrdd yn cyrchu llu lledeithaf:

Gwr gwrdd ei bebyll gwersyll gorsaf.

GWRENG..............2

Can's ni wn i fod dim hoffder mywn Bonheddig na gwreng i siarad Saesoneg yn yr amser hwnnw, er eu bod yn deall eu gwala o Ladin, Groeg, ac Hebraeg;

Hyn sydd yn dangos yn eglur nad oedd na Bonheddig na gwreng yn medru Saes'neg yn yr amser hwnnw, ac am hynny ni allwn gasglu yn dra rhesymmol nad oedd Dafydd ap Gwilym yn gwybod dim.

GWREIDDFAB..........1

Gwreiddfab Gruffydd digraffaf;

GWREIDDIAF..........1

Colles Cymru fawr gwawr gwreiddiaf, Cyweithlon esgud gloywddydd glewaf;

GWREIDDIOL..........2

yn dywedyd etto fal hyn, O herwydd hyn (eb'r ef), sef y pechod gwreiddiol hwn, y cadd yr Eglwys Draddodiad oddi wrth yr Apostolion i fedyddio Plant bychain.

Gwraidd y cyfeiliornad oedd ei anwybodaeth o Bechod gwreiddiol, canys efe a eilw Plant bychain yr Oes ddiniweid;

GWREIDDLEW..........1

Gwreiddlew hyged rhoddged rhwyddaf.

GWREIDDLYW..........1

Gwreiddlyw nid byw ba wnaf o'i golled!

GWROL...............1

Ond er lluosocced oeddynt, ni laesodd gwrol-fryd y Brutaniaid i ymladd a hwy;

GWROLAF.............1

Ac am hynny deued y gwrolaf o honoch chwi trosodd, ond gwybyddwch fod eich harfau yn gywrain ac yn dacclus.

GWRTH...............1

Ac i gymmell ufudd-dod iddynt, efe a beris i Arch-esgob Mynyw gyhoeddi ysgymmyndod yn erbyn y Sawl oll o'i ddeiliaid a'i gwrth-laddei hi.

GWRTHEFYR...........7

RHonwen y Saesones yn gwenwyno Gwrthefyr fendigaid y Brenin.

Can's y Brutaniaid a ddifreiniasant Wrtheyrn felltigedig, ac a etholasant ei fab a elwid Gwrthefyr yn frenin yn ei le;

a gwr duwiol arafaidd, etto dwys a glew oedd hwnnw, ac a gyfenwir o ran ei sancteiddrwydd, Gwrthefyr Fendigaid.

Ond wedi marw Gwrthefyr, ni wnaeth y Tywysogion megis yr archasai efe iddynt, ond ei gladdu ef yng NGhaerLudd yr hon ddinas a elwir heddyw LLundain[.]

Ac nid oedd RHonwen yn ewyllysio ond hynny, canys wedi ei eneinio ef yn frenin drachefn, hi a anfonodd Gennadon hyd yn Germani i yspysu i'w thad fod Gwrthefyr ei elyn marwol wedi marw.

Canys ni wyddem ni ddim amgen, onid oedd Gwrthefyr dy fab yn fyw etto.

Ac yno, yr Etholasant Wr duwiol a elwid Emrys wledig * yn Frenin arnynt, yr hwn a fuasai yn Gadpen o'r blaen yn amser Gwrthefyr fendigaid, ac a lwyddodd fal y darllenasoch eusys.

GWRTHEYR............1

Gwae rhag Gwrtheyr' gwr gwrthun!

GWRTHEYRN...........17

Marwolaeth echryslawn y brenin Gwrtheyrn.

Y Distain hwnnw a elwid Gwrtheyrn, a dyn balch, rhodresgar aniwair oedd efe.

Ac yn ddiattreg hwy a aethant, ac a waeddasant hyd yr heolydd, Gwrtheyrn Sydd Frenin Teilwng o deyrn-wialen ynys Brydain, a CHonstans Sydd Anheilwng.

Ac yn ddianoed cychwyn a wnaethant a'm ben ystafell y Brenin, a'i ladd a orugant, a dwyn eu ben ger bron Gwrtheyrn.

Eraill a ddywedant fod Amgylchiadau Gwrtheyrn fal hyn.

Ac yno Gwrtheyrn (rhac y gwneid yr un castiau ag ynteu) a fwriadodd i siccrhau ei orseddfaingc yn gadarn fal y tygasai ef.

Felly Gwrtheyrn a alwodd ei ben-cynghoriaid a'i Uchel-Swyddogion atto, a gwedi eu dyfod, efe a dywedodd wrthynt fal hyn, " CHwi wyddoch f'Arglwyddi fod y RHufeiniaid wedi ein gommedd er ys talm, a ninnau yn llwyr anigonol i roddi cad a'r faes i'n gelynion, ynteu anghenrheidiol ydyw i ni ddanfon at ryw genedl a'm borth.

Di a gei gymmaint a hynny yn rhwydd, eb'r Gwrtheyrn.

Ac yno Hengist a wahoddodd Gwrtheyrn y Brenin i weled y Castell a wnaethpwyd, a'r Marchogion a ddaethai o Germani.

A gwnaethpwyd gwledd fawr yno, a gwybu Hengist fod Gwrtheyrn y Brenin yn wr mursennaidd, felly efe a archodd i Ronwen ei ferch, i wisgo'n wych odidog am dani, ac i ddyfod i'r Bwrdd i lenwi gwin i'r Brenin.

A daeth ystryw Hengist fal yr ewyllysiodd, canys Gwrtheyrn aniwair a hoffodd yr Enaith, ac a ddymunodd gael cyscu gyd-a hi y noson honno, a phan geryddwyd ef am hynny gan Esgob LLundain a elwid Fodin, efe a'i trywanodd a'r cleddyf, ac a gymmerth RHonwen yn gariad-ferch iddo, yr hon er tecced oedd, oedd lawn o bob ystryw drwg.

Geiriau'r CHronicl sydd fal hyn, A Gwedi meddwi Gwrtheyrn, neidiaw a orug Diawl yntho, a pheri iddaw gytsynniaw a'r Baganes ysgymmun heb fedydd arni.

Cymmerodd Gwrtheyrn y brenin hoffder yn yr ymadrodd hwnnw, ac a ddiolchodd iddynt am eu cariad.

Efe a gaiff yn rhwydd hynny o ffafor, ebe Gwrtheyrn.

Da y dywedwch (ebe Gwrtheyrn) ac ni a gyfarfyddwn ddydd calan-mai nessaf yng wastadedd Caer-Caradoc.

Er mwyn rhoddi i'ch ystyriaeth siampl hynod o farnedigaeth y Goruchaf a'r Bechod a RHyfyg, tybiais yn addas i osod yma hanes o farwolaeth Echrys-lawn Gwrtheyrn y brenin, can's ni laddasant mo'no ef yn y wledd waedlyd honno, eithr cadwynasant ef dros ychydig ddyddiau, ac o herwydd ei fod yn fab ynghyfraith i Hengist, gollyngasant ef yn rhydd i fyned pa le y mynnei ei hun.

Ond wedi iddo efe fwynhau ei rodres aniwair tua ei Butteiniaid yno ryw dalm o amser, y daeth Gwr duwiol * heibio yn galon-ofidus jawn i weled y fath ddiystyr ac amharch a'r gyfraith Duw ac ydoedd yn LLys y Brenin Gwrtheyrn, ac efe a'i ceryddodd a'm ei bechodau ffiaidd.

GWRTHRYFEL..........1

Gwrthryfel Pasgen.

GWRTHSEFYLL.........2

a'r dymmestl, a gwedi parhau yspaid mywn gweddi ac ymbil, hwy a wersyllasant eu gwyr, ac a gyrchasant eu gelynion, ac nid allodd y Saeson er lluosocced oeddynt eu gwrthsefyll, canys buan y ffoesant, a'r Brutaniaid a'i herlidiasant ac a laddasant nifer fawr o honynt.

Canys wedi i ni ladd y Pennaethiaid, e ddyd hynny gymmaint o fraw yn y Gwerinos, fal na bo gan un o naddunt galon i'n gwrthsefyll.

GWRTHUN.............4

Gwae rhag Gwrtheyr' gwr gwrthun!

A Digon ynt hefyd i wrthbrofi anwybodaeth ac ynfydrwydd y Dynionach gwrthun hynny, y rhai a welsant mywn Breuddwyd (neu ysgatfydd mywn LLesmeir ysprydol) nad oedd yr Eglwys Gatholic yn bedyddio Neb Plant bychain, hyd yn Amser Pabyddiaeth.

lew mywn ffraethder Ymadrodd, etto efe a gyfrifwyd gan y Jawn-ffyddiog yn Heretic, ac ni lanheir yr Enw gwrthun hwnnw oddi wrtho fyth, canys yn Heretic y cyfrifir ef, tra fo

Ac am hynny, ni ddylir gwyr-droi y fath ymadroddion a'r rhai hynny i amddiffyn Opiniynau gwrthun.

GWRTHWYNEBUS........1

Mywn addfwynder yn dyscu y rhai gwrthwynebus i edrych a roddo Duw iddynt hwy ryw Amser Edifeirwch i adnabod y Gwirionedd. 2

GWRYSGEN............1

"O derfydd bod deu ddyn yn cerdded trwy goed, ac esgynniaw gwrysgen a'r lygad yr olaf gan y blaenaf, onis rhybuddia, taled iddo ei lygad os cyll, ac os rhybuddia, ni thal ddim.

GWYBOD..............2

Ac y mae hi'n ddadl pa un a'i fod efe yn gwybod dim Saes'neg, a'i nad oedd;

Hyn sydd yn dangos yn eglur nad oedd na Bonheddig na gwreng yn medru Saes'neg yn yr amser hwnnw, ac am hynny ni allwn gasglu yn dra rhesymmol nad oedd Dafydd ap Gwilym yn gwybod dim.

GWYBU...............1

A gwnaethpwyd gwledd fawr yno, a gwybu Hengist fod Gwrtheyrn y Brenin yn wr mursennaidd, felly efe a archodd i Ronwen ei ferch, i wisgo'n wych odidog am dani, ac i ddyfod i'r Bwrdd i lenwi gwin i'r Brenin.

GWYBYDDED...........1

Ond gwybydded y Darllenydd hyn, a chreded ef megis gwirionedd disiommedig nad oes gan y cyfryw un fwy sail i ddywedyd hynny, na phe taerai dyn na chododd yr Haul erioed, o herwydd ei bod hi'n fachludiad Haul pan yr ynfydai efe hynny.

GWYBYDDWCH..........2

Ac am hynny deued y gwrolaf o honoch chwi trosodd, ond gwybyddwch fod eich harfau yn gywrain ac yn dacclus.

Gwybyddwch felly mae y rhai hynny sy o ffydd, y rhai hynny yw plant [td. 232]

GWYCHR..............1

Ond ys yw gennyf mae Tywysog gwychr, godidog, clodfawr, a digymmar oedd Arthur.

GWYDD...............1

Ond Arthur a'i tynnodd ef allan drachefn yn eu gwydd hwynt oll.

GWYDDAI.............1

A'i fam a attebodd Na's gwyddai hi Pwy?

GWYDDELOD...........2

Yr oedd y Saeson wedi difrodi y dwyrain ran o'r ynys hyd yng NGaer-Efroc, a'r Gwyddelod hwythau wedi dinystrio y cwbl y ffordd y cerddasant o'r Gorllewin hyd yng NGhaer Baddon.

Uthur a'i lu yn borth i'r ddinas, ac yno y bu Brwydr waedlyd, ond o'r diwedd y Saeson a ffoesant ac a ddaethant at y Gwyddelod, y rhai oedd y pryd hwnnw gar-llaw Caer baddon (neu'r Bath) ac ni allwn fwrw amcan i fod yno Gad luosog rhwng y ddwy blaid.

GWYL................1

Yr oedd Alexander Esgob Alexandria yn cadw dydd Gwyl S.

GWYMP...............2

Gorug y Garan Gwymp i ddynion glowion glan Sorrodd y llances sarrug:

Ond pan ddeallodd na thycciai ei argyoeddiad, efe a weddiodd DDuw o ddifrif na adawai efe y fath ffieidd-dra 'Sceler i lwyddo rhac bod yn gwymp a thramgwydd i eraill.

GWYN................3

Canys ni a wyddom pa luniaeth sal foldwyllog sydd gartref ond chwi a gewch yma eich digoni a'r Fara gwyn a chig a chwrwf da.

Ac a beris i chwech o'r rhai doethaf ym mhob Cwmmwd ddyfod ger ei fron ef, yr rhai a a orchymmynodd efe iddynt ymgyhwrdd oll ynghyd yn ei lys ef yn y Ty gwyn ar Daf.

y galwyd y Sul hwnnw Sul-gwyn, oblegid y byddai torfeydd o'r rhai newydd-fedyddio yn myned i'r Eglwys yn eu Gwisgoedd gwynnion y Dydd hwnnw;