PEN. IV.
Yr achos y galwyd y Saeson i Frydain. Llythyr
y Brutaniaid attynt. Hwythau'n dyfod yn ewyllysgar, ac ym mhen yspaid yn troi'n fradwyr.
Y Brutaniaid a'r hynny yn eu hymlid hwy adref. Rhonwen y Saesones yn gwenwyno Gwrthefyr fendigaid y Brenin. A'r Saeson a'r hynny yn dyfod drachefn i Frydain. Twyll y Cyllill hirion. Marwolaeth echryslawn y brenin
Gwrtheyrn. Y Saeson yn myned adref o'i gwir
fodd, Ac yn cael groesaw hagr a'r eu dyfodiad eilwaith. Lladd Hengist eu Tywysog. Gosod cebystr am wddf pob Sais. Gwrthryfel Pasgen. Sais yn gwenwyno Emrys wledig y Brenin.
Y Drwg a wnaethpwyd ganddynt a'r hynny, ac
yn cael eu hymlid gan Uthr Bendragon. Anghyttundeb ym mysc y Brutaniaid eu hun. Dynion
[td. 65]
drwg yn eu chwerwder yn gollwng Swyddogion
y Saeson yn rhyddion o'r Carchar, a hwythau
yn myned i Germani i godi gwyr. Yr ymddiddan a fu rhyngddynt a'i cydwladwyr yno.
Yn dyfod a châd luosog i Frydain ac yn gwenwyno Uthr ben-dragon. Y modd y câs Arthur
y Goron. Ychydig hanes a'm ei weithredoedd. Y
Saeson yn goresgyn Lloegr wedi marwolaeth
Arthur. Tywysogion Cymru. Ychydigyn o gyfraith Howel-dda. Yr amser y daethant i ufuddhau Cyfraith Loegr.
WEdi dangos eusys i ba gyflyrau gresynol y dycpwyd ein Hynafiaid gan
y llofrudd-enaid hwnnw PECHOD,
bellach mi a âf rhagof i ddangos eu
hynfydrwydd di-gymmar wrth
ddeisyf porth gan y Saeson. Etto
nid oedd hyn onid y peth y mae Duw yn fwgwth
yn erbyn anufudd-dod. Oni wrandewi a'r lais yr
Arglwydd dy Dduw, Yr Arglwydd a'th dery di
ag ynfydrwydd, ac a dallineb, ac a syndod calon.
Deut. 28, 15, 28. Ofnasant y Saeson o'r blaen
yn fwy nag angau ei hun. Etto dallwyd hwy yn y
cyfryw fodd, fel y danfonasant gennadon attynt, i'w
gwahawdd hwy trosodd. Mae etto beth anghyttundeb
ym mysc Historiawyr am ba achos y galwyd y Saeson
yma gyntaf. 1, Rhai a ddywedant ddarfod eu galw
yn borth yn erbyn y Ffichtiaid, a hyn sydd debyccaf i fod yn wirionedd, gan nad yw Gildas ei hun
[td. 66]
yn crybwyll am un achos arall. 2. Eraill a
ddywedant fod Amgylchiadau y Brutaniaid fal hyn
y pryd hwnnw. Fe ddescynnodd Coron y Deyrnas i wr graslawn a elwid Constans, yr hwn a
ddycpwyd i fynu mywn Monachlog, ac o'r achos
hwnnw, yr oedd ef yn anghydnabyddus ag arferion y Llŷs, a'r gyfraith wladol. Felly efe a
osododd Ddistain, neu oruchel Stiwart tano i
lywodraethu'r Deyrnas. Y Distain hwnnw a elwid Gwrtheyrn, a dyn balch, rhodresgar aniwair
oedd efe. A gwedi cael awdurdod brenhinawl
yn ei law, efe a feddyliodd ladd ei feistir. Felly
efe a roddes aur ac arian i ryw ysgerbydiaid ofer,
a'r iddynt ruthro am ben ystafell y Brenhin a'i
ladd ef. Ac yn ddiattreg hwy a aethant, ac a waeddasant hyd yr heolydd, Gwrtheyrn Sydd
Frenin Teilwng o deyrn-wialen ynys
Brydain, a Chonstans Sydd Anheilwng. Ac yn ddianoed cychwyn a wnaethant a'm ben ystafell y Brenin, a'i ladd a orugant, a dwyn eu ben ger bron Gwrtheyrn. A
phan welodd ef hynny, tristau megis wylaw a
wnaeth, ac eusys ni bu erioed lawenach yn ei galon.
A gwedi ei eneinio ef yn Frenin, efe a alwodd y Saeson atto, rhac i gyfnesyfiaid Constans
ymddial arno: Ond nid yw hyn wirionedd, gan
na bu Constans erioed yn Frenin ym Mhrydain,
[td. 67]
can's efe a laddwyd yn yr Ital. 3. Eraill a
ddywedant fod Amgylchiadau Gwrtheyrn fal hyn.
Ni bu dim trefn neu lywodraeth weddaidd ym
mysc y Brutaniaid wedi'r Rhufeiniaid ddilyssu'r
deyrnged iddynt. Eneinid Brenin heddyw, ac a'i difreinid ysgatfydd yr ail ddiwrnod, a dewisid un arall
yn ei le: Ac y mae'n ddiddadl eu bod yn anwadal-farn jawn yn eu llywodraeth, canys y mae Gildas
(y Brittwn dysgedig hwnnw) yn siccrhau hynny.
Ac yno Gwrtheyrn (rhac y gwneid yr un castiau
ag ynteu) a fwriadodd i siccrhau ei orseddfaingc
yn gadarn fal y tygasai ef. Felly efe a alwodd
a'm y Saeson i amddiffyn ei goron, os cynnygid ei
ddifreinio ef. Hyn a allai fod yn ddiau yn
beth achlysur, ond i ymladd a'r Ffichtiaid oedd
y prif ddiben i alw'r Saeson i Frydain, can's nid
yw Gildas (fal y dywedais eusys) yn crybwyll
am un achos arall.
Felly Gwrtheyrn a alwodd ei ben-cynghoriaid
a'i Uchel-Swyddogion atto, a gwedi eu dyfod, efe
a dywedodd wrthynt fal hyn, " Chwi wyddoch
f'Arglwyddi fod y Rhufeiniaid wedi ein gommedd er ys talm, a ninnau yn llwyr anigonol i
roddi câd a'r faes i'n gelynion, ynteu anghenrheidiol ydyw i ni ddanfon at ryw genedl a'm
borth. Ac yr ydwyf fi yn barnu fod y Saeson
yn bobl wychr, lewion, galonnog. Ac os bydd
gwiw ganddynt i wneuthur ammod a ni, yr wyf
yn gobeithio y bydd raid i'r Ffichtiaid
a'r Scotiaid gymmeryd eu Coryglau tua'r I[td. 68]werddon etto. (‡), A hwy a attebasant gan
ddywedyd, O Arglwydd frenin pwy all dy luddias di rhac gwneuthur y peth sydd dda yn dy
olwg? Wele ni oll (fal y gweddai i ddeiliaid
ufuddhau gorchymmyn eu brenin) yn llwyr-gyttuno a thydi am y peth a ddywedaist, sef danfon cennadwri at y Gwyr da y Saeson, os bydd
gwiw ganddynt ammodi a ni. Ac yno yr ysgrifennwyd Llythyr i ddanfon at y Saeson yn yr ystyr
hyn nid amgen.
Y SAESON Ardderchoccaf.
Nyni y Brutaniaid truain wedi'n harcholli
a'n dugn-friwio gan hygyrch ruthr ein gelynion, ydym yn danfon y llythyr hwn attoch chwi
y Saeson anrhydeddus (sŵn eich gweithredoedd
enwog sydd wedi ehangu cymmaint) i ddeisyf
porth gennych y cyfamser hwn. Ein gwlad
sydd ehang ddigon, fflwch mywn pob peth perthynasol i'n cynhaliaeth, digon yw hi i ni a
chwithau. Hyd yn hyn y bu'r Rhufeiniaid yn
ymgeleddwyr tirion i ni, nessaf at ba rai ni adwaenom neb a ddangosodd brawf mo'r helaeth
o'i grymysdra a chwychwi. Boed 'ich harfau
ddatcan allan eich hanghyfartal galondid yn yr
ynys hon, ac ni fydd flin gennym ddwyn un
gwasanaeth a esyd eich hardderchawgrwydd
chwi arnom. Hoff a dymunol jawn a fu'r
wahawdd hon i'r Saeson: Felly attebasant, Gellwch hyderu Frutaniaid anrhydeddus, y bydd
y Saeson yn gyfeillon cywir i chwi, ac yn barodol i'ch cynnorthwyo yn yr ing a'r trallod
mwyaf.
Hengist a'i frawd Hors Arglwydi Germania.
[td. 69]
PAn ddychwelodd y Gennadwri adref i Frydain, bu gorfoledd a llawenydd mawr ym
mhlith y Brutaniaid, ac yn ddiattreg hwy a
ddechreuasant arlwyo a pharottoi danteithion a
melus-bethau'r ynys i'w groesawi hwy i mywn.
Ac yn y flyddyn o oedran Christ 449, y tiriasant
ym Mhrydain tan y ddau Gad-pen uchod Hengist a'i frawd Hors. ‡ Derbynniwyd hwy yn
anrhydeddus gan y Brutaniaid, a gwedi iddynt
wledda a bod yn llawen dros yspaid, tynnwyd
Ammodau'r Gyngrair rhyngddynt, sef yw hynny,
y Saeson a addunedasant trwy lw i fod yn ffyddlon
gwas'naethgar ac ufudd i'r Brutaniaid: A'r Brutaniaid hwythau a gymmerasant lŵ o'r tu arall i wobrywo'r Saeson yn ol y cyttundeb. Ac ni bu'r
Saeson yn swrth neu legenraid a'r y cyntaf.
Canys ymladdasant yn hoyw-brysur, ac ynillwyd
trwy eu porth hwy, Fuddugoliaeth enwog a'r
y Ffichtiaid a'r Scotiaid.
Ond ffyddlondeb y Saeson onest a wiwodd pan
welsont mo'r flodeuog oedd ein gwlâd. Felly
hwy a ddanfonasant adref at eu cyd-wladwyr i
gwahawdd hwythau trosodd i fod yn gyfrannogion
o'r un moethau da. Y wlad, (eb'r hwy)
[td. 70]
Sydd yn ffrwythlawn a llawn o bob danteithion
a'r a all calon dyn ewyllysio, ond y trigolion
ydynt lwrfion llesc a diofal. Os ydych gall,
na arhoswch gartref i newynu, ond deuwch i
Frydain i fod yn gyfrannogion o'n moethau da
ni. Canys ni a wyddom pa luniaeth sâl fol-dwyllog sydd gartref ond chwi a gewch yma
eich digoni a'r Fara gwyn a chig a chwrwf da.
. . . . . Ond i draethu'n meddyliau wrthych
chwi'n ddirgel, yr ŷm yn bwriadu i ruthro
trwy frad a'r y trigolion diofal hyn, fal y byddo y wlad yn eiddo ein hunain. Ac am hynny deued y gwrolaf o honoch chwi trosodd, ond
gwybyddwch fod eich harfau yn gywrain ac yn
dacclus. Byddwch wych.
Pan ddarllenasant y llythyr hwn, prin na threngasant gan lawenydd wrth glywed y fath hapusrwydd a gadd eu cyd-wladwyr. Ond yn anad
dim pan ystyriasant eu diragrithiol ewyllysgarwch i gwahawdd hwythau trosodd i gael rhan o'i
moethau da. Ac yn ddiattreg bryssio a wnaethant ac a hwyliasant tua gwlad yr Addewid.
Gyd-a'r fyddin hon y daeth Merch Hengist trosodd a elwid Rhonwen, ac herlodes weddeidd-dlos lân ydoedd hi. Ac yno y ceisiodd Hengist
y Sais gan Wrtheyrn y Brenin ryw Gastell neu
ddinas Fal y byddwyf [eb'r ef) [sic] yn anrhydeddus ym
mhlith y Tywysogion. Ond attebawdd Gwrtheyrn,
Ha ŵr da nid yw hynny weddus, canys estron a
Phagan ydwyt ti, a phe i'th anrhydeddwn di megis Dluedog o'm gwlad fy hun, y Tywysogion
a gyfodent i'm herbyb. Ond Arglwydd [eb'r
[td. 71]
Hengist] caniattâ i'th wâs gymmaint o dir i adailadu Castell ag yr amgylchyna Carrai. Di a gei
gymmaint a hynny yn rhwydd, eb'r Gwrtheyrn.
Ac yno y cymmerth Hengist groen tarw, ac a'i
holltodd yn un garrai, ac yn y lle cadarnaf, efe a
amgylchynodd gymmaint a chae gweddol o dir,
ac a adailadodd yno Gaer hoyw, yr hon a elwid
yn Gymraeg gynt Caer y garrai, eithr yn-awr
gan y Saeson, Dancastre, i. e. Thong-chester.
Ac yno Hengist a wahoddodd Gwrtheyrn y Brenin i weled y Castell a wnaethpwyd, a'r Marchogion a ddaethai o Germani. A gwnaethpwyd
gwledd fawr yno, a gwybu Hengist fod Gwrtheyrn
y Brenin yn wr mursennaidd, felly efe a archodd i
Ronwen ei ferch, i wisgo'n wych odidog am dani,
ac i ddyfod i'r Bwrdd i lenwi gwin i'r Brenin.
A daeth ystryw Hengist fal yr ewyllysiodd, canys
Gwrtheyrn aniwair a hoffodd yr Enaith, ac a ddymunodd gael cyscu gyd-a hi y noson honno, a phan
geryddwyd ef am hynny gan Esgob Llundain a
elwid Fodin, efe a'i trywanodd a'r cleddyf,
ac a gymmerth Rhonwen yn gariad-ferch iddo,
yr hon er tecced oedd, oedd lawn o bob ystryw
drwg. Geiriau'r Chronicl sydd fal hyn, A Gwedi
meddwi Gwrtheyrn, neidiaw a orug Diawl yntho,
a pheri iddaw gytsynniaw a'r Baganes ysgymmun
heb fedydd arni.
A'r ol hyn y Saeson a geisiasant amser cyfaddas
i ruthro a'r y Brutaniaid, ac yn gyntaf hwy a
achwynasant i fod eu gwobr yn rhy brin, a chawsant 'chwaneg gan y Brutaniaid, yr hyn a'i
[td. 72]
distawodd dros ennyd. Ond canasant yr un
Dôn yn ebrwydd eilwaith (er nad oedd hynny
ddim ond lliw ac escus) ac a fwgythasant i anrheithio'r cwbl o amgylch. A allwn ni [eb'r
hwy] ymddwyn y fath lafur a lludded am sothach
a ffylbri? A raid ini fentro'n hoedlau i'ch cadw
chwi'n ddiogel a difraw a'm fawach a choeg-bethau
di-fudd? Nid ym ni y cyfryw ffyliaid. Ac yno
heddychasant a'r Ffichtiaid, cyd-ymgynnullasant
eu byddinoedd, a rhuthrasant dros yr Ynys or
Dwyrain i'r gorllewin. Prin y gall Tafod fynegi
Dywalder y Lladdfa echryslawn honno; cyffelyppach oedd Gwedd yr ynys hon i Fynydd lloscedig megis Etna nag i wlad ffrwythlawn mal y
buasai hi o'r blaen; canys y Saeson a gynneuasant
dan ym mhob Llannerch, yn y Dinasoedd, yn yr
ŷd, nes oedd y wlâd oll megis Goddaith; A'r
trigolion a leddid pa le bynnag y cyfarfyddid a
hwy, ac a'i gadewid yn dorfeydd rhyd y maesydd yn borthiant i adar ysglyfaeth! Byddei'r
cestyll a'r tai annedd yn bentwr o gerrig, ac aelodau drylliedig y Merthyron yn gymmysc a hwy!
Byddei'r Afonydd megis cynnifer gwythen goch
gan waed y lladdedigion oedd yn ffrydio iddynt!
Byddei'r Ogofau yn llawn o gelaneddau meirwon, sef, y rhai a ffoesant yno, ac a drengasant
gan Newyn. A'r fyr eiriau Ni adawsant
na thŷ na thwlc heb ei losci, na dyn nac anifail
heb ei ladd y ffordd y cerddasant, Eu bwau a
ddrylliasant y gwyr ieuaingc, ac wrth ffrwyth
[td. 73]
bru ni thosturiasant, Eu llygaid nid eiriachasant
y rhai bach.
Wedi'r Ffeilson digred o'r diwedd flino lladd a
llosci, y rhan fwyaf o honynt [ansicr am ba achos]
a ddychwelasant adref i Germani. Dywed
rhai mae'r achos o'i mynediad adref oedd, o herwydd iddynt lwytho eu cylla yn rhy lawn, ac
iddynt ddewis, er mwyn cael eu cynnefinol jechyd,
fyned tuag adref er cael lheshad y Fôr-wybr. Ac
ni ddylai y rheswm hwn gael ei wawdio gan neb,
canys siccr ydyw fod * Gartrefol fuchedd y Saeson yn arw-fŵyd Sâl ddigon, ond wedi cael prawf
o ddanteithion Brydain, pwy all dybied amgen
oni fwyttausant nes cael bolwst neu Surffet?
A arbedai y fath farbariaid newynog ddanteithion,
pethau amheuthun, a melus-fwydydd? Ac i ba
ddiben y dychwelent hwy i Germani y pryd hwnnw, pe ni fuasent yn swrth a bol-gleifion? Ond
boed yr achos o'i mynediad adref beth a fynno,
mae'n sicr na chawsant onid groesaw hagr a'r eu
dyfodiad eilwaith i Frydain. Can's y Brutaniaid
a ddifreiniasant Wrtheyrn felltigedig, ac a etholasant ei fâb a elwid Gwrthefyr yn frenin yn ei le;
a gŵr duwiol arafaidd, etto dwys a glew oedd
hwnnw, ac a gyfenwir o ran ei sancteiddrwydd,
Gwrthefyr Fendigaid. Felly'r Brutaniaid a
ddychwelasant yn edifeiriol at yr Arglwydd eu
Duw, gan alw arno yn egniol, yn wresog ac yn
ddifrifol. Ac yno hwy a ymgynnullasant at
eu gilydd o bob parth, fal y Gwenyn i'r cwch
[td. 74]
a'r dymmestl, a gwedi parhau yspaid mywn gweddi ac ymbil, hwy a wersyllasant eu gŵyr, ac
a gyrchasant eu gelynion, ac nid allodd y Saeson
er lluosocced oeddynt eu gwrthsefyll, canys buan
y ffoesant, a'r Brutaniaid a'i herlidiasant ac a laddasant nifer fawr o honynt. Cad-pen y Brutaniaid
yn y frwydr honno a elwid Emrys, yr hwn oedd
wr pwyllog arafaidd. Bl. yr Argl. 464, y bu hynny.
Y Saeson a ollyngasant eu pennau'n llibin
a'r hyn o aflwydd, Ond cymmerwn gyssur etto (eb
'r hwy) nid yw hyn ond damwain. Felly anfonasant adref i Germani i ddeisyf a'r eu cyd-wladwyr
i'w cynnorthwyo a gŵyr ac arfau i oresgyn ynys Brydain; a danfonwyd iddynt yn ddianoed
lû mawr o wyr arfog cedyrn, ac a ymladdasant
bedeir brwydr a'r Brutaniaid, ond y Brutaniaid trwy borth Duw a ynnillasant y maes ym
mhob un o honynt; canys Gwell yw Duw yn Gâr na
llu Daear. A gorfu a'r y Saeson fyned i Dîr eu
gwlâd, heb fwriad i ddychwelyd fyth drachefn i
Frydain. Bl. yr Argl, 467 y bu hynny.
Er gyrru y gŵyr arfog fal hyn a'r ffo, etto
chwith fu gan y Brutaniaid i ruthro a'r y gwragedd a'r plant a adawodd y Saeson a'r eu hôl.
Eithr yr addfwynder hynny a fu achlysur o'i dinistr hwy, sef y Brutaniaid. Canys pan wybu
Rhonwen y Saesones felltigedig (Llys-fam Wrthefyr y Brenin) i'r Saeson golli'r maes, a'i hymlid adref, hi a lidiodd yn ddirfawr, ac a ddychymygodd ynddi ei hun p'odd y gallai hi ladd
Wrthefyr y brenin. Ac o herwydd nad oedd bossibl iddi hi ei hun gyflawni ei hystryw drwg, hi a
fynegodd ei bwriad, i un o'i gwas'naethwyr ffydd[td. 75]lonaf. Ac am Swm o arian efe a gyttunodd a hi,
a'r Melltigedig du a wenwynodd Wrthefyr clodfawryssaf o holl frenhinoedd y Brutaniaid namyn
un sef Arthur ab Uthyr Bendragon. Pan
wybu Wrthefyr ddarfod ei wenwyno, efe a barodd
alw ei holl dywysogion atto a chyngori a orug
bawb o naddynt i amddiffyn eu gwlad, a'i gwir
ddlêd rhag estron-genhedl. A rhannu ei Swllt
[i. e. cyfoeth] a wnaeth i bawb o'r tywysogion,
a gorchymmyn llosci ei gorph ef, a rhoi y lludw
hwnnw mywn Delw o efydd a'r lûn gŵr yn y
porthladd lle bai estron-genedl yn ceisio dyfod i
dir, gan ddywedyd, Mae diau oedd na ddeuent
fyth tra gwelynt ei lun ef yno. Ond wedi marw
Gwrthefyr, ni wnaeth y Tywysogion megis yr
archasai efe iddynt, ond ei gladdu ef yng Nghaer-Ludd yr hon ddinas a elwir heddyw Llundain<.>
Llyma Rhonwen loyw-wen lon
Lawn ystryw o lin Estron.
Hwyr y tybir gwir gofiad
Mywn peth teg bod breg a brad!
Gorug [gwae ni] y Garan
Gwymp i ddynion glowion glân
Sorrodd y llances sarrug:
Torrodd hi wên llên a llug.
Naill yr ydoedd y Brutaniaid yn ffyliaid digymmar y pryd hwnnw, neu Ynys Brydain oedd
wedi ei rhag-ordeinio i'r Saeson. Canys wedi
Wrthefyr fendigaid farw, hwy a etholasant
[td. 76]
Wrtheyrn felltigedig yn frenin eil-waith, yr hwn
a ddifreiniasant ychydig o'r blaen am ei ysgelerdr a'i ddrygioni. Ac nid oedd Rhonwen yn ewyllysio ond hynny, canys wedi ei eneinio ef yn frenin drachefn, hi a anfonodd Gennadon hyd yn Germani i yspysu i'w thâd fod Gwrthefyr ei elyn
marwol wedi marw. Ha, ha eb'r Hengist wrth
ei ŵyr, Y mae i ni obaith etto. Ond attebasant
yn lled athrist, Gobaith ansiccr jawn ydyw, canys
ni a ddirmygasom ormod a'r y Brutaniaid eusys,
a phobl lewion ydynt hwythau wedi llidio. Ffi,
Ffi, ebe Hengist, na soniwch chwedl cyfryw a
hwnnw, yr ydym ni yn gyfrwysach na hwy, Pan
ballo nerth, ni a fedrwn wneud castieu. Ac yno
Hengist a gynullodd atto dri chan mil o ŵyr arfog,
ac a hwyliodd i Frydain; Ond pan welodd y Brutaniaid y fath Lynges fawr yn hwylio parth ag attynt, hwy a siccrhausant y Porthladd fal nad allent
dirio. Ac yno y gosododd Hengist arwydd tangneddyf i siommi'r Brutaniaid, ac a ddanfonodd
gennadon i fynegi i'r Brenin, mae nid er molest
yn y bŷd y daeth efe i Frydain y waith honno
a'r fath lu ganddo, ond i gynnorthwyo'r Brenin i
ynnill ei Goron yr hon a gippiwyd yn anghyfiawn
oddiwrtho: Canys ni wyddem ni ddim amgen,
[eb'r hwy,] onid oedd Gwrthefyr dy fab yn fyw
etto. Cymmerodd Gwrtheyrn y brenin hoffder yn yr ymadrodd hwnnw, ac a ddiolchodd
iddynt am eu cariad. Ac yno hwy a ofynnasant
i'r Brenin, o byddai gwiw gan ei Fawrhydi ef
i appwyntio rhyw ddiwrnod fal y cai Hengist eu
harglwydd siarad ag ef. Efe a gaiff yn rhwydd
hynny o ffafor, ebe Gwrtheyrn. Eithr o Arglwydd
[td. 77]
frenin [eb'r hwy etto] fal yr ymddangoso etto'n
eglurach ein bod ni yn wir ewyllysio tangneddyf
nid cynnen, deued pawb yn ddiarfog i'r lle gosodedig a wêl eich mawrhydi chwi yn dda i'w
appwyntio. Da y dywedwch (ebe Gwrtheyrn)
ac ni a gyfarfyddwn ddydd calan-mai nessaf yng
wastadedd Caer-Caradoc.
Wedi hyn gymmeryd affaith Hengist a alwodd
ei farchogion atto ac a archodd iddynt i wneuthur
fal y cynghorai efe. A gwedi iddynt addaw
a'r wneuthur hynny, Hengist a aeth rhago
gan ddywedyd, Dydd calan-mai nessaf yr ŷm yn
cyfarfod y Brutaniaid tan rith i heddychu a hwy,
ond mywn gwirionedd i'w lladd. Canys wedi i ni
ladd y Pennaethiaid, ê ddyd hynny gymmaint o
fraw yn y Gwerinos, fal na bo gan un o naddunt
galon i'n gwrthsefyll. Ond i affeithio hyn o
orchwyl yn gyfrwys, Dygwch bob un o honoch
gyllell awch-lem flaen-fain (megis cyllill y cigyddion) yn ei lawes; A phan ddywedaf i wrthych
Nemet eour Saxes lladded pawb y nessaf atto.
Hynny a fydd yr Arwydd. Ac a'r y dydd
'pwyntiedig cyfarfod a wnaethant yn heddychlon ac
yn gariadus, ac a eisteddasant Frittwn a Sais blith
draphlith o amgylch y byrddau: Ond wedi eu
myned yn llawen, cododd Hengist a'r ei draed,
ac a waeddodd Nemet eour Saxes. Ac yn ddiattreg hwy a dynnasant eu cyllill hirion allan, ac a
laddasant ynghylch tri chant o bendefigion y
deyrnas yn dosturus jawn. Ac ni ddiangodd
neb o Dywysogion ynys Brydain ond Eidiol Jarll
Caer-loyw yr hwn a ddiangodd o nerth trosol a
[td. 78]
gafas ef dan ei draed, ac a'r trosol hwnnw, efe a
laddodd ddeng ŵr a thriugain o'r Saeson, canys
gŵr glew oedd hwnnw Ystyr y geiriau
Nemet eour Saxes, yw Cymmerwch eich cyllill.
Bl. yr Argl. 473 y bu hynny.
Fe ddamweiniodd i mi weled un o 'r cyllill hirion hynny, ac un hagr hell ydoedd hi; Y llafn
oedd ynghylch 7 modfedd o hyd, ac yn 'chwaneg
na hanner modfedd o lêd, ac yn ddau finiog
5 modfedd o'r saith. Ei charn oedd
Elephant, a manyl-waith cywrain arno, a llun
gwraig noeth, a bŵl crwn yn y llaw afrwy, a'r
llaw ddeheu a'r ben ei chlun. Ac yr oedd llun
gwâs ieuangc wrth y tu deheu o honi, a'r Haul
o amgylch ei ben. Ei gwain oedd Elephant hefyd, wedi ei gweithio yn gywrain jawn: Ac meddant hwy, yr oedd y Gyllell hon yn un o'r rhai
fu gan y Saeson yn lladd Pennaethiaid y Cymru.
Ac wrth ystyried y drwg a wnaeth hi, nid allaf
lai na doydyd.
Gwae ni ddydd anedwydd Haf!
Gwell oedd blîn guch-hin gauaf:
Gwae rhag Gwrtheyr' gwr gwrthun!
A gwae fawr rhag gwe ei fun!
A gwae fwy etto tro trist!
Angau trwch rhag llafn Hengist!
Pa ddifriaeth gaeth geithiw |
} Rhonwen oedd honno
|
Haeddai'r gyllell hell ei lliw?
Mîn Judas yn lliasu;
Dant ci crôg cyndeiriog du;
Cilwg anfad y fad fawr;
Colyn sarphes gelain-sawr;
[td. 79]
Swch ellyll ddigellwair;
Saeth hagr hell fel cyllell wair;
Dagr garnwen, gethren gythrawl;
Neddai ddu a naddai Ddiawl.
Er mwyn rhoddi i'ch ystyriaeth siampl hynod
o farnedigaeth y Goruchaf a'r Bechod a Rhyfyg,
tybiais yn addas i osod yma hanes o farwolaeth
Echrys-lawn Gwrtheyrn y brenin, can's ni laddasant mo'no ef yn y wledd waedlyd honno, eithr
cadwynasant ef dros ychydig ddyddiau, ac o herwydd ei fod yn fab ynghyfraith i Hengist, gollyngasant ef yn rhydd i fyned pa le y mynnei ei hun.
Ac yn ddiattreg efe a aeth a'r encil tua Gwynedd,
ac i ddeleu coffadwriaeth ei wynfydedigrwydd
gynt, a dugn-frad y Saeson, efe a fwriadodd i
adailadu o fywn Eryri yng Gwynedd Gastell i
fyw'n ddiogel tua ei Butteiniaid yno. * Ond
cymmaint a adailadid y Dydd a Syrthiai'r nos, ac
ni ellid mywn modd yn y bŷd i beri'r gwaith
sefyll. Synnu a wnaeth pawb yn ddirfawr i
weled y fath ddamwain ryfeddol a honno, ac o'r
diwedd y Brenin a ymgynghorodd a'i ddauddeg
prif-fardd am yr achos na safai'r gwaith. Ond
ni allent mywn modd yn y byd chwilio allan yr
achos. Ac yno y dywad y Synwyrolaf o honynt,
Rhac i'n celfyddyd fod yn watworgerdd, dywedwn beth amhossibl i fod Felly hwy a ddy[td. 80]wedasant wrth y Brenin, Pe ceid gwaed mab heb
dad iddo, a phe cymmyscid hwnnw a'r dwfr ac
a'r calch, fe saif y gwaith. Ac yn ddianoed y
Brenin a anfonodd ei Swyddogion i bob man o
Gymru i ymofyn pa le y ganesid un mab heb Dad
iddo. A gwedi tramwyo gan mwyaf yr holl
wlâd, y daeth dau o'r cennadon i Dref a elwid
wedi hynny, Caer-fyrddin, ac ym mhorth y
y ddinas hwy a welynt ddau langc ieuangc yn
chwarau pêl; enw'r naill oedd Myrddin, ac enw'r
llall oedd Dunawt. A'r llangciau hyn (fal y mae
hi'n damweinio etto yn y fath achos) a ymryssonasant a'i gilydd, a Dunawt a ddwad wrth
Myrddin, Pa achos ydd ymryssoni di a myfi ? Canys dyn tynghetfenawl wyt ti, heb Dad, a minnau
sydd o lin brenhinawl o ran Mam a thâd. Pan glybu y Cennadon yr ymadrodd hwnnw, hwy a
edrychasant yn graff a'r Myrddin, ac a ofynnasant i'r dynion oedd yn sefyll o amgylch, pwy oedd
y gwas ieuangc hwnnw? Hwy a attebasant na
wyddent hwy pwy oedd ei Dâd, ond ei fam oedd
ferch i frenin Dyfet ac yn Fynaches yn y Dref
honno. Ac yn ddianoed hwy a aethant at Gwnstab y ddinas, ac a archasant iddo trwy awdurdod y
Brenin anfon Myrddin a'i fam at ei Fawrhydi
yng-Wynedd.
A gwedi eu dyfod ger bron y Brenin, y gofynwyd i Myrddin pwy oedd ei Dâd ef? A'i fam
a attebodd Na's gwyddai hi Pwy? Pa fodd y
gall hynny fod, eb'r Brenin? Un ferch oeddwn
[eb'r hi] i frenin Dyfet, a'n nhad a'm rhoddes i
yn Fynaches yng Nghaerfyrddin; Ac fal yr oeddwn
yn cyscu ryw noswaith rhwng fy nghyfeillesau mi a
dybiwn yn fy hûn fod rhyw was iefangc teccaf yn y byd
[td. 81]
yn ymgydio a mi, eithr pan dduhunais i nid oedd yno
neb namyn fi am cyfeillesau; A'r amser hwnnw y
beichogais i ac y ganwyd y mab rhaccw, ac i'm cyffes i
Dduw ni bu i mi achos gwyr ond hynny; A rhyfeddu
yn fawr a wnaeth y brenin i glywed hynny, ac a archodd ddwyn Meugan ddewin atto, ac a ofynnodd
iddo, a allai hynny fod? A Meugan a attebodd,
Gall o Arglwydd frenin, ac a draethodd ei resymmau i brofi hynny. Ac yno y dywad y
Brenin wrth Myrddin, Mae'n rhaid i mi gael dy
waed. Pa les a wna fy ngwaed i mwy na gwaed
dyn arall ebe Fyrddin? A'm ddywedyd o'm dauddeg prif-fardd y pair dy waed di i'r gwaith sefyll yn dragywydd, eb'r Brenin, Ac yno y gofynnodd Myrddin i'r prif-feirdd, Pa beth oedd yn
llestair y gwaith? Ac ni allasant roddi atteb
iddaw. Ac yno y galwodd Myrddin hwy yn,
Dywyllwyr, a Bradwyr celwyddog. Felly efe a barodd gloddio y ddaear yno, ac yn ebrwydd y
cafwyd llyn o ddwfr, a gwedi dyhyspyddu'r llyn
trwy ei arch ef y cafwyd yn ei gwaelod ddeu
faen geuon, a dwy ddraig, un wen, a'r llall yn
[td. 82]
goch yn cyscu ynddynt. A hynny oedd yr achos
na safai'r gwaith. Felly y Brenin a roddes anrhydedd mawr i Fyrddin, ond efe a laddodd y
Dauddeg Prif-fardd o herwydd iddynt eu siommi
ef, ac y mae eu beddau i'w gweled yno hyd heddyw yn adnabyddus wrth enw Beddau'r Dewiniaid. Pa un a wnaeth y Gwaith a sefyll gwedi'n
neu syrthio, ni's gwn i, ond y mae 'n siccr i'r Brenin symmud oddi yno i Ddeheubarth, ac a'r lan
Teifi y gorphwysodd mywn lle anial yno, ac a
wnaeth Gastell hoyw. Ond wedi iddo efe fwynhau ei rodres aniwair tua ei Butteiniaid yno ryw
dalm o amser, y daeth Gwr duwiol * heibio yn
galon-ofidus jawn i weled y fath ddiystyr ac amharch a'r gyfraith Duw ac ydoedd yn Llŷs y
Brenin Gwrtheyrn, ac efe a'i ceryddodd a'm
ei bechodau ffiaidd. Ond pan ddeallodd na thycciai ei argyoeddiad, efe a weddiodd Dduw o ddifrif na adawai efe y fath ffieidd-dra 'Sceler i lwyddo
rhac bod yn gwymp a thramgwydd i eraill. Ac
yno, gwedi iddo barhau dri niwrnod a thair nôs
mywn gweddi, y syrthiodd tân o'r wybr yn y
bedwaredd nôs, ac a loscodd y Castell a'r Brenin a'i holl Gyfeillion yn ulw. Digwyddodd
y farnedigaeth hon Bl. yr Argl. 480. Ac y
mae Relyw y Castell yn weledig hyd heddyw yn
adnabyddus wrth enw Craig Wrtheyrn. Y lle
hwnnw sydd bedair milltir is-law Llan-petr Pont-Stephan yn Sîr Gaerfyrddin a'r Lan Teifi.
[td. 83]
Ond i ddychwelyd etto at amgylchiadau'r Brutaniaid wedi lladd y Dluedogion. Bu hi gyfyng
arnynt dalm mawr o amser wedi hynny, ac nid
oedd nawdd ond y Diffaithwch a chromlechydd y
Mynyddoedd, canys cyn ffyrnicced oedd y Saeson,
fal na ddiangai neb a'i fywyd ganddo ag a ddeuai
o fywn eu crafangau. Ond y prif-achos o hyn oll,
oedd pechodau ffiaidd a drwg-fuchedd y Brutaniaid, ac am hynny Pawb a'r a'i cawsant a'i difasant, a'i gelynion a ddywedasant Ni wnaethom ni
a'r fai, canys hwy a bechasant yn erbyn yr Arglwydd, trigle cyfiawnder sef yr Arglwydd gobaith
eu tadau. Jer. 5, 7. Ac o'r diwedd ein Hynafiaid ninnau a ystyriasant hynny o ddifrif, ac a
ddychwelasant yn Edifeiriol at yr Arglwydd. Ac
yno, yr Etholasant Wr duwiol a elwid Emrys
wledig * yn Frenin arnynt, yr hwn a fuasai yn Gad-pen o'r blaen yn amser Gwrthefyr fendigaid, ac
a lwyddodd fal y darllenasoch eusys. Ond y
waith hon wedi ei goroni ef yn frenin, efe a ddyrchafodd Fraint y Brutaniaid hyd y Nen, ac a ostyngodd greulonder y Saeson hyd y llŵch. Canys
mywn brwydr a ymladdasai a hwy, y gwasgarwyd eu holl lu, a daliwyd Hengist eu tywysog
yn garcharor; a'r Milwyr a'i llyscasant gerfydd
ei farf i'w ladd ef, eithr rhai o'r pennaethiaid
nid y gwyr callaf) a ewyllysiasant ei arbed ef,
ond yno y dywad Esgob a elwid Dyfrig, Pettai
bob un o honoch chwi am ei ryddhau ef, myfi, ie myfi,
ag wyf yn Esgob, a'i drylliwn ef yn chwilfriw,
[td. 84]
canys mi a ganlynwn Siampl y Prophwyd Samuel
yr hwn pan oedd Agag Brenin Abimelec yn ei law
a ddywedodd, Fal y diblantodd dy gleddyf di wragedd, felly y diblentir dy fam ditheu ym mysc
gwragedd. A Samuel a ddarniodd Agag ger
bron yr Arglwydd yn Gilgal. 1. Sam. 15, 33.
Gwnewch chwitheu Anwylwyr yr un ffunud i
Hengist, yr hwn sydd megis ail Agag: Ac yno
Eidiol Jarll Caer-loyw brawd Dyfrig yr Esgob,
a ddrylliodd Hengist, yn dameidiau. A thyna ddiwedd am y Bradwr hwnnw. Bl. yr Argl-
489 y bu hynny.
Pan ystyriwyf greulonder a ffalstedd anhygar y
Saeson, yr wyf yn rhyfeddu lariedd-dra'r Brutaniaid y pryd hwnnw. Ond etto pan ystyriwyf eu
diffuant ewyllysgarwch i garu tangneddyf a hedd,
synnu nid wyf ddim. A diammeu ydyw iddynt
ddangos ffafor arbennig i'r Saeson y pryd hwnnw.
Canys wedi'r Brutaniaid gael buddugoliaeth gyffredinol, ac yn eu gallu i wneud a hwy fal y
gwelynt yn dda, etto'r holl gospedigaeth a osodwyd arnynt ydoedd, i bob Sais osod cebystr am ei
wddf, cydnabod ei fai, deisyf maddeuant am yr hyn
aeth heibio, ac ymrwymo trwy lŵ i fod yn Gaeth-was i'r Brutaniaid. Eithr i'm tyb i, y prif achos o larieidd-dra'r Brutaniaid ydoedd gan mwyaf
yn oruwch-naturiol, Sef yw hynny, i'r Goruchaf Dduw liniaru eu hysprydoedd fal na lwyr-ddifethent y Saeson; a bod yn ei arfaeth dragywyddol ef i ddewis Sainct ac Etholedigion o'r genhedl honno. Ac amlwg ydyw eu bod mywn
dysc a duwioldeb yn cystadlu un genhedl tan Haul
[td. 85]
wedi iddynt dderbyn y Grefydd Grist'nogol, (yn
enwedig wedi adgyweiriad Crefydd.
Dros ennyd fechan y bu llonyddwch, tangneddyf a diogelwch; ond wele gymmylau dryg-hin
etto'n cyfodi! Yr oedd mâb i Wrtheyrn a
wnaeth aflonyddwch mawr a elwid Pasgen, canys
hwnnw a wnaeth deyrn-frad yn erbyn y Llywodraeth. Ond p'odd i ddwyn i ben ei amcan anhydyn ni wyddai, a chalon-ofidus ac anesmwyth
a fu efe dalm o amser. Ond pan welodd Sais ef
mo'r brûdd a myfyriol, yspryd-blinderol ac
athrist, efe a ofynnodd iddo a'm ba achos yr oedd
cyn brûdded ac athrist? O herwydd fy mod
(ebe Pasgen) yn myfyrio a'r beth sydd agos yn
amhossibl i ddyfod i ben. Ha, Ha (eb'r Sais)
Swllt i Geiniog ond bwriadu yr ydwyt a'm fod yn
frenin. Ac os hynny sy'n dy flino dod dy galon a'r
esmwythdra, ni a wnawn o'r goreu. Ond gwrando
etto, pa beth a roddi di i mi, os yr anturiaf fy
hoedl i wenwyno Emrys wledig y Brenin? Ti a
gei [eb'r Pasgen] ddim anrhydedd a'r a elli ddymuno. Mi a'th wnaf yn Dduwc, a thi fyddi'r
ail mywn anrhydedd yn y Deyrnas, o's byth y
coronir fi yn frenin. Ac yn yr amser hwnnw (fal
yr oedd gwaethaf y dynghedfen) Emrys wledig y
Brenin oedd yn glâf. A bryssio a orug y Sais i
lŷs y Brenin ac a gymmerodd arno i fod yn Feddyg.
Ac efe a ddywedodd wrth Weision y Brenin ei fod
efe yn Feddyg celfyddgar ac yn jachau pob math
o haint a chlefyd, Ac o bydd gwiw (eb'r ef) gan
ardderchoccaf fawrhydi y Brenin i gymmeryd o'r
Feddyginiaeth sydd gennyf i, fy mywyd i trosto oni
bydd cyn pen nemmawr o amser yn holl jach. A
mynegwyd hynny i'r brenin, ac efe a barodd alw
y Meddyg i'w stafell. Ond yn lle meddyginiaeth,
[td. 86]
rhoddes y Bradwr melldigedig iddo gwppanaid o
wenwyn marwol, yr hwn a'i gwenwynodd ef yn
ebrwydd, Ond y Sais a ddiangodd yn ddiarwybod iddynt. Fe ddywedir i Seren gynffonnog
ymddangos a'r yr awr honno, y bu y Brenin farw,
ac i Myrddin (wedi manwl-graffu a'r y Seren)
ddywedyd fal hyn, O genhedl y Brutaniaid, yn-awr yr ydych chwi'n weddw ac yn ymddifaid am
Emrys Wledig. Chwi a gawsoch golled nad ellir ond
prin ei ynnill fyth drachefn.
Tost a gresynol a fu Gorthrymderau'r Brutaniaid wedi marw y Brenin ardderchog hwnnw:
Canys er i'r Saeson (fal y darllenasoch eusys) osod
cebystrau am eu gyddfau, a chymmeryd llw i fod
yn gaeth-weision trag'wyddol i'r Brutaniaid, etto wedi marw Emrys Wledig hwy a ddadleuasant
eu bod hwy yn-awr yn ŵyr rhyddion. Canys (eb'r
hwy) tyngu ffyddlondeb i Emrys Wledig yn unig
a wnaethom ni, nid i neb a'r ei ol. Ac yn ddiattreg bryssio a wnaethant, ac a ddanfonasant i Germani, a Phasgen ynteu i'r Iwerddon a'm borth.
Ac yn ddianoed y daeth Cilamwri brenin yr
Iwerddon i'r gorllewin, ac Arglwyddi Germani i'r
Dwyrain gyd-a llu mawr ganddynt. A'r Brutaniaid
hwythau a etholasant frawd i Emrys a elwid Uthur
bendragon yn frenin arnynt. Ond ysywaeth y gelynion a diriasant yn ddiarwybod iddynt, ac ni
adawsant na thŷ na thwlc heb ei losci, na dyn na
llwdn heb ei ladd y ffordd y cerddasant: Yr oedd
y Saeson wedi difrodi y dwyrain ran o'r ynys hyd
yng Ngaer-Efroc, a'r Gwyddelod hwythau wedi
dinystrio y cwbl y ffordd y cerddasant o'r Gorllewin hyd yng Nghaer Baddon. A phan oedd y Saeson yn dechreu ymladd a Chaer Efroc y daeth
[td. 87]
Uthur a'i lu yn borth i'r ddinas, ac yno y bu
Brwydr waedlyd, ond o'r diwedd y Saeson a ffoesant ac a ddaethant at y Gwyddelod, y rhai oedd
y pryd hwnnw gar-llaw Caer baddon (neu'r Bath)
ac ni allwn fwrw amcan i fod yno Gad luosog rhwng
y ddwy blaid. Ond er lluosocced oeddynt, ni laesodd gwrol-fryd y Brutaniaid i ymladd a hwy; ac
atti yr aethant yn lewion a dwys-gadarn, ac un-waith
yn ddiau y bwriadodd un asgell Câd y Brutaniaid
i ffoi, ond yno Arthur Mab y Brenin a'i cyssurodd
gan ddywedyd wrthynt O gyfeillion anwyl a adewch chwi i'r Barbariaid digred melldigedig hyn i
draws-feddiannu ein gwlad? Ynteu Gobeithiwch
yn Nuw Holl-alluog, ac ymwrolwch Ac a'r
hynny hwy a gymmerasant galon o newydd, ac a
ergydiasant eu saethau cyn amled a chawod o Genllysc at y Gelynion, ac ni laesodd y dewrder, yr
arial, a'r egni hwnnw ynddynt, nes ynnill Buddugoliaeth enwog, Bl. yr Argl. 493 y bu hynny.
Arthur a ymddugodd yn wrol-wych ac yn ddwys-gadarn yn y frwydr honno; Felly y Beirdd a ymegniasant i gyfansoddi Pennillion ac odlau i'w
foli: Ac ym mysc eraill Taliesin sy'n canu fal
hyn.
Gwae yntwy yr ynfydion * pan fu waith Faddon
* [ Saeson
Arthur ben-haelion y llafneu bu gochion
Gwnaeth a'r y alon gwaith gwyr gafynnion
Taliesin ben-Beirdd a'i cant.
[td. 88]
Wedi hyn y bu hi gyfyng jawn a'r y Saeson dalm
mawr o amser Canys eu Capteniaid a garcharwyd,
a'r milwyr cyffredin a fuont yn gaeth-weision i'r
Brutaniaid. Ond wedi Dô arall gyfodi, bu'r Brutaniaid yn gaeth-weision, a'r Saeson yn Feistri.
Sic transit gloria mundi. Canys a'r ol talm o amser y tyfodd anghyttundeb ac amrafael rhwng y
Brenin a'i ddeiliaid ei hun, ac yn eu chwerwder
a'i bustledd tu-ag atto y gollyngasant Bennaethiaid y Saeson yn rhyddion o'r carchar [gwelwn yma
affaith llidiawgrwydd a Malais yn cymmell dynion
i niweidio, ie eu hunain] Ac yn ddianoed bryssio
a wnaethant, ac a fordwyasant tua thîr eu gwlad.
Ac yno y danfonasant eu deisyfiadau at Arglwyddi
Germani, i gael cennad i godi Gwyr i oresgyn
Ynys Brydain. Ond (eb'r hwy) yn lled-ddigofus,
pa sawl gwaith y buoch yma eusys a'r y neges
hwn? Dyna'ch chwedl yn wastadol, I oresgyn
ynys Brydain; i oresgyn ynys Brydain. Ond mae
'n debygol i chwi ofer-dreulio'ch amser yno mywn
gloddest a meddwdod, ped amgen, os ydyw'r trigolion yn bobl mo'r lwrfion a llesc ag y dywedwch chwi, chwi ynnillasech y wlâd er ys talm<.>
Milwyr) Na ddywedwch, Sirs, i ni ofer-dreulio'r amser. Canys i ddwyn a'r gof i'wch ychydig o lawer o'n cyfrwysdra. 1, Ni a dorrasom
ammod a hwy, ac a laddasom y pryd hwnnw fyrddiynau o honynt. 2, Ni a wenwynasom Wrthefyr
3, Onid cyfrwys oeddem pan y lladdasom dri
chant o Ddluedogion y Deyrnas tan rith heddychu
a hwy? 4, Ni a wenwynasom hefyd Emrys wledig
ein gelyn marwol yn dichellgar ddigon: P'odd
[td. 89]
gan hynny y gellwch ddywedyd i ni ofer-dreulio'n
hamser?
Arglwyddi Germani) Cyfrwys ddigon: Etto'r
ydym ni yn rhyfeddu beth ydyw'r achos yr ŷch
yn methu tyccio i oresgyn yr holl wlâd.
Milwyr) I'n tyb ni, yr achosion ŷnt, o herwydd eu bod ambell-waith yn cyhoeddi ympryd
ac yn gweddio eu Duw i ymladd trostynt: Ac er
eu bod y prydiau hynnny yn arafaidd, yn sobr,
yn bwyllog o ran eu hymwareddiad, etto, fal yr
ydym ni'n dal sulw hwy a fyddant siccr i dyccio
yn ein herbyn ni. Ac hefyd, math o ddynion rhyfeddol ydynt, can's weithiau y maent mo'r llesgc
a methedig, fal y gall un Sais yrru ugain o naddynt
a'r ffô, ond yn y man, hwy a ymwrolant felly
yn eu chwerwder, fal nad yw'n ddiberygl i hanner cant o honom ni y Saeson wynebu a'r un
Brittwn.
Argl. Germani.) Od oes gennych chwi fwriad
diyscog i ymladd o amser bwygilydd a'r Brutaniaid nes eu llwyr orchyfygu hwy, yr ŷm ni'n tystio wrthych, ni chaiff fod arnoch ddim eisiau
gwŷr nac arfau, deuwch cyn fynyched ac y fynnoch.
Ac yno hwy a gynnullasant lû mawr jawn o'i
dynion gwammal ac ysgerbydiaid ofer eu gwlad,
ac a ddaethant i Frydain. Ond ysywaeth yr oedd
Uthur Bendragon brenin y Brutaniaid yn glâf a'r
y cyfamser hwnnw: Eithr efe a orchymmynodd
i'w fâb ynghyfraith a elwid Llew ap Cynfarch i
fod yn Ben-ciwdod a'r frwydr y Brutaniaid. Ac
yn wîr ddiau ni fu efe ond trwch ac aflwyddiannus
jawn yn ei waith yn ymladd a chenawon Germani
Can's ni bu nemmawr rhyngddynt a gores[td. 90]gyn yr holl wlâd. Blin jawn ydoedd gan Uthur i
glywed y newyddion galarus hyn, a chan ei lîd,
efe a orchymmynodd i alw holl Foneddigion y wlâd
ger ei fron; a chwedi eu dyfod, efe a edliwiodd
iddynt eu llesgedd gan ddywedyd. Pe buaswn i
yn jach, yr wyf yn meddwl, na fuasai i'r barbariaid
hyn gymmaint achlysur gorfoledd a'r y sydd ganddynt yr awr-hon. Eithr attolwg, dygwch fi a'r
elor o flaen y Llû, can's yr wyf yn gobeithio y
bydd i'r milwyr hwythau ymwroli, gan weled eu
Brenin yn diystyru ei hoedl er mwyn cadw allan
Estron genhedl. A hwy a wnaethant megis y
gorchymmynodd y Brenin iddynt, ond pan welodd y Saeson hynny, hwy a'i gwatworasant, gan
weiddi a llêf groch, Wele accw y ffyliaid sy'n
ymddiried mywn dyn hanner marw! Ha'r Ffyliaid! Ac a'r hynny y Brutaniaid a chwerwasant
yn eu hysprydoedd, ac a ddywedasant, Pa genhedl
tan haul a all ddioddef y fath ddirmyg a'r ydym ni
tano gan y Barbariaid hyn, ynteu ymwrolwn ac
ymddialwn arnynt. Ac ar hynny hwy a ergydiasant yn chwyrn at y Saeson, ac ni phallodd y calondid hwnnw, nes lladd gan mwyaf eu holl elynion, a gyrrasant y lleill a'r ffô. Ac yno y cododd Uthur yn ei eistedd a'r ei wely (a chyn hynny
ni allodd efe droi ond o nerth dau wyr gryfion)
gan ddywedyd, Ha'r twyllwyr! am galwent i hanner gwr marw, gwell yw hanner gwr marw
a orfyddo, na gwr byw a orfydder: A
gwell yw marw yn glodfawr, na byw yn gywilyddus. Ond ni fu Uthur odidog fyw nemmawr o
amser wedi hynny, canys y Saeson (o ran cynddeiriogrwydd iddynt golli y fuddugoliaeth) a
fwriasant wenwyn i'r ffynnon, lle'r arferai efe
[td. 91]
yfed. Plant y fall ag oeddynt, dyna eu castiau
yn wastadol! Bl. Argl. 510 y bu hynny, sef yr
ymladdfa honno.
Wedi marw Uthur y bu ymrafael a dadl ym
mhlith y Brutaniaid ynghylch dewis brenin. Ac
fe ddywedir i Fyrddin alw Pendefigion y deyrnas
i Lundain, a gorchymmyn yr offeiriaid weddio
Duw o byddai gwiw ganddo yspysu trwy arwydd
weledig, pwy oedd frenin teilwng i deyrnasu arnynt. Ac erbyn y boreu dranoeth y cafwyd yno
garreg fawr bedair ochrog, ac yn ei chanol gyffelyb i Einion ddur, ac yn yr Einion yr oedd cleddyf yn sefyll erbyn ei flaen, a llythyrennau euraid yn Scrifennedig arno; a'r geiriau oeddynt y
rhai hyn, Pwy Bynnag A Dynn Y
Cleddyf Hwn, Allan Or Einion,
Hwnnw Sydd Frenin Cyfiawn I
Ynys Brydain. A phan wybu y Pendefigion a'r Offeiriaid hynny, hwy a roddasant y Gogoniant i Dduw, am fod gwiw ganddo atteb eu
gweddiau. A rhai o honynt a brofasant i dynnu y
cleddyf allan, ond ni's gallent: Ac yno y dywedodd yr Offeiriaid wrthynt, nad oedd yno neb yn
deilwng i gael y Goron. Ac o fywn ychydig amser, pwy a ddeuai heibio ond Arthur: [Arthur
oedd fâb Uthur Ben-dragon, etto a ynnillasid cyn
priodas, a hynny oedd gwreiddyn yr ymrysson]
Pan welodd Arthur y cleddyf, a'r Scrifen euraid
arno, efe a ymaflodd ynddo, ac a'i tynnodd allan
yn ddi-rwystr. Ac yno Pendefigion y deyrnas a
ddaethant atto, ac a ddeisyfiasant arno i ddodi y
cleddyf yn y lle y buasai: Ac efe a wnaeth hynny;
Ac yno y profasant bob yn un ac yn un i dynnu y
[td. 92]
cleddyf allan, ond ni's gallent. Ond Arthur a'i
tynnodd ef allan drachefn yn eu gwydd hwynt oll.
Ac yn ddianoed yr Arch-esgob a'i heneiniodd ef
yn frenin ac a wisgodd Goron y deyrnas am ei
ben.
A'i stori wirioneddol neu chwedl dychymmygol
ydyw hon, ni's gwn i. Ond ys yw gennyf mae
Tywysog gwychr, godidog, clodfawr, a digymmar oedd Arthur. Ac yr wyf yn credu'n hollawl, nad yw'r Chronicl yn celwyddu pan y dywed o'i blegid, Ac ny chlywyssit a'r neb cyn noc
ef yr ryw devodau a oed arnaw o nerth a chadernyt,
a glewder, a daeoni; a chymmeint o rât a rodassai
Duw idaw ac nat oedd neb ar ae clywai nys carei.
(*), Er nad wyf yn credu y cwbl a edrydd y
Chronicl am dano, sef iddo oresgyn deng teyrnas
a'r hugain a'i goroni yn Ymherawdr yn Rhufain,
etto ys yw gennyf, iddo gadw ei wlâd ei hun yn
wrol-wych rhac y Saeson. Je, er iddynt fwriadu a
chyd-fwriadu trwy undeb a chyttundeb Arglwyddi,
Germani, na's diffygient fyth nes goresgyn ynys
Brydain, etto hi a fu gyfyng arnynt yn Amser
Arthur. Ond ni bu Arthur ond tra fu.
Y mae ein cymmydogion yn ddigofus wrthym
ein bod yn ymffrostio am Arthur. Ac ambell
geccryn a gais ddywedyd na fu erioed y cyfryw
wr ag ef yn y bŷd. Ond gwybydded y Darllenydd
hyn, a chreded ef megis gwirionedd disiommedig
nad oes gan y cyfryw un fwy sail i ddywedyd
hynny, na phe taerai dŷn na chododd yr Haul
erioed, o herwydd ei bod hi'n fachludiad Haul pan
yr ynfydai efe hynny. Y Gwirionedd ydyw, yr
[td. 93]
oedd Arthur yn casau y Saeson yn ddi-ragrithiol;
a hynny ydyw'r achos eu bod hwy yn ceisio lladd
ei enw, pan fethu arnynt ladd ei Berson. Ond ni
châf i wag-dreulio'r amser i wrth-brofi ynfydrwydd neu enllib y dynionach hynny trwy resymmau lawer, (oblegid fod y peth cyn eglured fal
nad oes ond ambell geccryn enllibus a ryfyga ddywedyd hynny) ond ystyried y darllenydd cymmaint a hyn, sef. 1. P'odd y buasai Beirdd yr
oes honno yn crybwyll mo'r Sathredig o'i blegid,
pe ni fuasai y fath Frenin yn teyrnasu arnynt.
Darllenasoch eusys tu dal. 87. Bennill Taliesin; Ac
os nid yw Awdurdod y Bardd melus-ber hwnnw
yn ddigonol, angwanegaf yma un arall, sef Pennill o waith Llywarch hên yr hwn a scrifennodd
ynghylch y flwyddyn 590 Ei eiriau ŷnt.
Yn Llong-borth llas i Arthur,
Gwyr dewr cymmynynt a dur;
Amherawdr llywiawdr llafur,
Llywarch hên a'i cant.
Mae rhai yn tybied mae Llundain yw'r lle
hwnnw a elwir gan y Bardd Llong-borth. Ond
gwell gan eraill dybied mae lle o fywn Sîr Aber-teifi a elwir heddyw Llanborth yw efe. Ac nid
yw hynny anhebygol i fod yn wirionedd, Can's
1. Nid oes dim ond ychydigyn gwahaniaeth rhwng
y ddau air. 2, Mae lle yn gyfagos yno yr hwn
a elwir yn gyffredin Maes glâs, ond yr enw cyssefin oedd Maes y llâs, neu ysgatfydd Maes galanas:
Ac yn y lle hwnnw drwy bob tebygoliaeth y lladdwyd Gwyr Arthur. 3, Y mae man arall yn
agos yno sef o fywn Plwyf Penbryn a elwir Perth
Gereint, ac yno drwy bob tebygoliaeth y mae
[td. 94]
Beddrod Gereint yr hwn a lâs yn Llongborth fal y
dywed yr un Bardd.
Yn Llongborth y llâs Gereint,
Gwr dewr o goddir Dyfneint,
Hwynt-hwy yn lladd; gyd as lleddeint.
Llywarch hen a'i dywawt.
Fe gafwyd, ei feddrod ef tua diwedd teyrnasiad
Harri'r ail, a'r geiriau hyn oedd yn argraphedig a'r
groes blwm, yr hon oedd wedi ei hoelio wrth yr
Ysgrin, Yma Y Gorwedd Arthur
Brenin Enwog Y Brutaniaid, Yn
Yr Ynys Afallon * Hyn sydd yn dangos. 1, Fod y Fath ŵr ag Arthur ryw bryd.
2, Fod efe yn Frenin. 3, Fod efe yn Frenin Enwog. Ac yn wîr ddiau ni fuasai'r Argraphydd
ddim yn celwyddu, pe gosodasai yno, Yma Y
Gorwedd Arthur Y Brenin Enwoccaf A Fu Erioed Ym Mhrydain; canys da yr haeddodd efe ei alw felly.
Y mae'n ormod tasc i mi geisio gosod yma hanes
neilltuol am Weithredoedd Arthur, y rhai ŷnt
cyn odidocced, fal prin y mae, onid ŷnt wedi dallu
fy llygaid i wrth graffu arnynt. Dywedir i Fyrddin brophwydo o'i blegid fal hyn, Ei ddiwedd a
fydd petrus; yng ngeneuau y bobl ydd anrhydeddir, a'i weithredoedd a fydd bwyd i'r neb a'i datcanant. Ei ddiwedd a fu betrus, can's ni
choeliai'r Brutaniaid iddo farw oll, a hwy a fuont
[td. 95]
yn ei geisio ef lawer cant o flynyddoedd a'r ol ei
farwolaeth. Ac ys yw gennyf, ein bod ni etto
yn gwenu ac yn ymhyfrydu wrth glywed Sôn am
ei weithredoedd. Pa ham ynteu y gelwid Myrddin y gau Brophwyd? Ac yma mi a derfynaf i
son ychwaneg am y Rhyfel a fu rhyngom ar Saeson ond yspysaf a'r fyr eiriau i'r matter fyned
yn waeth-waeth beunydd gyd a'r Brutaniaid wedi
Marwolaeth Arthur. Canys lluosowgrwydd o
bobl oedd yn Germani gwlâd y Saeson, a phob
amser y byddai raid wrthynt, hwy a ddeuent a'r
frŷs i Frydain i gynnorthwyo eu Brodyr.
Ac yno o herwydd y lliaws gwastadol hwnnw,
ac o herwydd amrafaelion gynhennau yn ein plith ein
hunain, ond yn bennaf dim o herwydd Digofaint
Duw arnom o ethryb ein pechodau, gyrrwyd ein
Hynafiaid i gyrrau salaf yr ynys sef Cymru a Cherniw. P'le'r ydym yn cyfanneddu hyd heddyw.
A'r Saeson hwythau sy'n arglwyddiaethu arnom
y rhai er eu bod a'r y cyntaf yn ddugn-ormesol a
chreulon, etto er ys talm y maent) yn hygar ac
addfwyn. O bobtu Bl. yr Argl. 590 oedd amser
ein hymadawiad o Loegr. Gwel. Rhan. II.
Pen. III.
YR hwn sy'n chwennych hanes gyflawn am helynt Tywysogion Cymru, darllened Ghronicl
Caradoc o Lancarfan, yr hwn er nad yw wedi ei argraphu etto yn Gymraeg, etto yr wyf yn gobeithio
y bydd wiw gan y Pendefig digymmar hwnnw
Mr. Wiliam Lewis o Lwynderw ganiattau i ryw
un ei osod ef mywn Print, canys ganddo ef y mae
'r coppi perffeithiaf a'r a welais i. Ac o'r achos
[td. 96]
hwnnw, ni chaf i ddywedyd ond ychydig yma am
helynt y Tywysogion. Un Tywysog oedd yn
rheoli a'r y cyntaf Gymru oll. Ond Rhodri mawr
yr hwn a ddechreuodd ei Deyrnasiad Bl. yr Argl.
843, a rannodd Gymru yn dair rhan rhwng ei dri
maib. Gosododd un yng Ngwynedd, un arall
ym Mhowis, a'r trydydd yn Neheubarth, ond
Tywysog Gwynedd oedd y pennaf. Brenin-llys
Tywysog Gwynedd ydoedd Aberffraw ym Môn.
Palas Tywysog Powys oedd ym Mathrafael, * A
Phencyfeistedd Tywysog Deheubarth ydoedd Castell Dinefwr a'r lan Tywy. Ynghylch y weithred hon y cân y Bardd fal hyn.
Tri meib i Rodri mywn tremyn eu câd
Cadell, 'Narawd, Merfyn:
Rhannu wnaeth yr hyn oedd yn
Rhoddiad, holl Gymru rhy'ddyn?
Wyth cant llawn a'i wrantu, pen rhinwedd
Pan y rhannwyd holl Gymru,
A saith deg llawn waneg llu
Eisioes oedd oed Jesu.
Rhannodd a gadodd er gwell, dawn ufudd,
Dinefwr, i Gadell,
Y mâb hunaf o'i stafell;
Pennaf o wyr pwy un well.
Anarawd gwastawd dan go' yn gyfan
A gâfas Aberffro:
A daioni Duw yno;
Fe biau breiniau a bro.
[td. 97]
Gwir, gwir a ddywedir i ddyn, Paun ieuangc,
Powys gafas Merfyn.
Llyna'r modd yr adroddyn'
Treiir rhwng y tri wyr hyn
Dafydd Nanmor a'i cant.
Ni wnaeth hyn ond gwanhychu ein gwlad ni,
canys yn lle cydymgynnull eu byddinoedd yn
erbyn y Saeson, hwy a syrthient allan a'i gilydd;
a chyn chwannocced oeddynt i'r castieu hagr hynny, fal prin y gwladychodd un o honynt heb
frwydrau gartrefol. Ond yn gymmaint a mod
i yn gobeithio y daw Chronicl Caradoc a'r gyhoedd, mi a dawaf.
Yr enwoccaf o holl Dywysogion Cymru oedd
Hywel Dda, yr hwn a ddechreuodd ei Deyrnasiad
Bl. yr Argl. 940. Efe a drefnodd gyfreithiau da
i'w cadw drwy holl Gymru, y rhai a arferid gan
mwyaf hyd yn amser Harri yr wythfed: Pan
welodd Hywel (eb'r Chronicl) gam-arfer defodau ei wlâd, efe a anfones am Arch-esgob Mynyw
[Tŷ Ddewi] a'r holl Esgobion eraill a oeddynt
yng Nghymru, a'r holl brif eglwyswyr a oedd
tanynt, y rhai oeddynt i gyd yn saith ugeint. Ac
holl Arglwyddi, Baryniaid a Phendefigion
y wlâd. Ac a beris i chwech o'r rhai doethaf ym
mhob Cwmmwd ddyfod ger ei fron ef, yr rhai a
a orchymmynodd efe iddynt ymgyhwrdd oll
ynghyd yn ei lŷs ef yn y Ty gwyn ar Daf. Lle y
daeth efe ei hunan ac a arhosodd yno, gyd a'i Bendefigion, Esgobion, Eglwyswyr a'i Ddeiliaid drwy'r
grawys mywn ympryd a gweddiau am gymmorth
yr yspryd Glân, a'i drysglwyddiad, modd y gallai
adferu ac adgyweiriaw Cyfreithiau a defodau
[td. 98]
gwlad Cymru, er anrhydedd i Dduw, ac er llywodraethu'r bobloedd mywn heddwch a chyfiawnder. Ac ym mhen diwedd y grawys, efe a
ddetholodd ddauddeg o'r rhai doethaf o'r cwbl,
gyd-a'r Doctor enwog o'r gyfraith Blegwyryd,
gwr doeth dyscedig jawn, ac a orchymmynodd
iddynt chwilio yn fanwl holl gyfreithiau a defodau Cymru, a chynnull allan y rhai oeddynt fuddiol, ac Esponi y rhai a oeddynt dywyll ac amheuys, a diddymmu y rhai a oeddynt arddigonaidd.
Ac felly yr ordeiniodd efe dair rhyw
a'r gyfraith, sef yn gyntaf, Cyfraith ynghylch llywodraeth y Llŷs, a theulu y Tywysog: Yr ail
ynghylch y Cyfoeth cyffredinol: A'r drydedd
ynghylch y prif ddefodau, a breiniau neilltuol.
Ac yna, gwedi eu darllen a'i cyhoeddi, y peris
efe yscrifennu tri llyfr o'r gyfraith, sef un i'w arfer yn oestadol yn ei Lŷs, a'r ail i'w gadw yn
ei Lŷs ef yn Aberffraw, a'r Trydydd yn Llŷs
Dinefwr modd y gallai y tair talaith eu harfer
a'i mynychu pan fyddai achosion; Ac i gymmell
ufudd-dod iddynt, efe a beris i Arch-esgob Mynyw
gyhoeddi ysgymmyndod yn erbyn y Sawl oll o'i
ddeiliaid a'i gwrth-laddei hi. Yr wyf yn
meddwl na fyddai lwyr anghymmwys ped angwanegwn yma ryw ychydigyn o'r Gyfraith honno,
yr hon a gefais gan y Periglor dysgedig, a'r Cymreigydd cywreiniaf hwnnw, Mr. Samuel Wiliams,
Person Llangynllo yng Ngheredigion.
“Barnwr a ddylai wrando yn llwyr, dyscu yn
graff, datcanu yn wâr, a barnu yn drugarog.
A llyma yr oed y dylyir gwneuthur dyn yn
farnwr, pan fo pum mhlwydd a'r hugeint oed.
[td. 99]
Sef achos yw hynny, wrth na bydd cyflawn o
synwyr a dysc, hyd pan fo barf arno; ac ni bydd
gŵr neb, hyd pan ddel barf arno: Ac nid teg
gweled mâb yn barnu a'r wr hên.
“A oes dau frodyr, y rhai ni ddylyant gael
mwy na rhan un brawd, un-dad un-fam? Oes.
O genir dau fâb yn un dorllwyth y wraig,
ni ddylai y ddau hynny, eithr rhan un etifedd.
“O derfydd bod ymrysson, pwy a ddylyai warchadw etifedd cyn y dêl i oedran gwr; a'i
cenhedl ei dad, a'i cenhedl ei fam? Cyfraith a
ddywed, mae gwr o genhedl ei fam a ddylai,
rhac i neb o genhedl ei dad wneuthur brad am
y tîr, neu ei wenwyno.
“Os ymrwym gwraig wrth ŵr heb gyngor
ei chenedl, y plant a ynniller o honaw, ni chânt
ran o dir gan genhedl eu mam o gyfraith.
“Os gwr a gwraig a ysgarant cyn pen y saith
mhlynedd, taler iddi ei
hegweddi, *
a'i
hargyffreu ‡ a'i
chowyll, †, *
Gwaddol
os yn forwyn y daeth hi. Ond ‡
Dodrefn ty.
os cyn pen y saith mhlynedd yr †
Dillad priodas.
[1]
ymedy hi a'i gŵr, hi a gyll y
cwbl ond ei chowyll.
“Tri phrifrei gwraig y sydd, ei chowyll, ei
hargyffreu, a'i hwynebwerth, nid amgen y
gwarthrudd; sef yw gwarthrudd, pan gydio
gwr a gwraig arall; y waith gyntaf y tâl chweigeint iddi, a'r ail-waith punt, a'r trydedd waith
ysgar a eill a'i gwr heb golli dim o'r eiddi.
“O derfydd bod deu ddyn yn cerdded trwy
goed, ac esgynniaw gwrysgen a'r lygad yr olaf
gan y blaenaf, onis rhybuddia, taled iddo ei lygad os cyll, ac os rhybuddia, ni thal ddim.
[td. 100]
"O derfydd bod deu yn cerdded ffordd, a chaphael o'r naill denot; Os y blaenaf a'i caiff,
rhanned a'r olaf. Os yr olaf a'i caiff, ni's
rhan a'r blaenaf.
"Ni pherthyn dau boen am yr un weithred.
"Y neb a ddywetto air garw, neu air hagr
wrth y brenin, taled * gamlwrw iddo. * ffîn.
"O derfydd i ddyn roddi bonclust i ddyn arall,
ac na's gwatto, taled iddaw y sarhâd herwydd ei
fraint, a phedair a'r hugeint arian dros y bonclust.
"Pwy bynnag a gwyno rhac arall, ac a fo
gwell gantho tewi na chanlyn, cennad yw iddo
tewi,, a thaled gamlwrw i'r brenin, ac yn oes y
brenin hwnnw ni wrandewir.
"O derfydd fod da yng nghyd rhwng deu ddyn,
a threulio o'r naill y da hwnnw yn ddiwahardd,
ni ddylai colli dirwy na chamlwrw, namyn ynnill i'r dyn ei eiddo.
"O derfydd i ddyn brynu anifail gan arall, a
gwedi ei brynu bod dannedd iddo yn eisiau, a
mynnu eu difwyn: Cyfreith a ddywed, na
ddiwygir, canys Anaf eithyr y croen yw: A
ph' le bynnag ni thorro na chig na chroen, Anaf
eithyr y croen yw.
Dyma ychydigyn o Gyfraith Hywel Dda, ê
fyddai yn glamp o lyfr mawr ped ei hysgrifennid
i gyd oll. Hi a barhaawdd mywn grym ynghylch
tri chant a deg a deugain o flynyddoedd. Can's
yr amser y diddymmwyd hi ydoedd ynghylch Bl.
yr Argl. 1293, (ond hi a barhaawdd gan mwyaf
hyd yn amser Harri'r wythfed) ym mha amser
y dycpwyd ein Hynafiaid trwy ddichell a ffalsder
tan gyfraith Loegr yn gyntaf. Can's pan fu farw
Llywelyn ap Gruffydd (yr hwn a fu y tywysog
[td. 101]
diweddaf yng Nghymru) y danfonodd Brenin
Edwart y cyntaf, at Bennaethiaid y Cymru i
erchi iddynt ufuddhau i'w lywodraeth ef. Ond
yno yr attebasant, na ymddarostyngent hwy fyth
i neb ond un o'i cenedl eu hun. Ac y byddai
raid i hwnnw fod o ymarweddiad a Moesau da, Ac
heb air o saesonaeg ganddo. Ac yno'r Brenin,
pan ddeallodd na thycciai eu bygylu, a ddychymygodd ffalsder i'w siommi. Yn y cyfamser hwnnw yr oedd gwraig y brenin yn feichiog, ac efe
a'i danfones hi i drêf Caernarfon i esgor. A
phan anwyd iddi fachgen, y danfonodd Edw ffals
eilwaith at Bennaethiaid y Cymru, gan ofyn iddynt,
A oeddynt o'r un bwriad ac or blaen? A hwy
a ddywedasant eu bod, Ac yno y dywad y Brenin wrthynt, Mi a enwaf Dywysog o'r cyneddfau
pa rai ydych chwi'n ewyllysio. Ganwyd i mi fâb
yng Nghaernarfon, a hwnnw a gaiff fod yn Dywysog i chwi. Un ydyw ni wyr air o Saes'neg, ac nid
all fod dim bai a'r ei ymarweddiad. Prin y buont fodlon i dderbyn y Baban, ond ni wn i pa
fodd, hwy a gyttunasant. Ac o hynny allan y
cyfenwyd mab hunaf Brenin lloegr Tywysog
Cymru.
Llywelyn ap Gruffydd oedd y Tywysog diweddaf (o waed diledryw y Brutaniaid) a fu'n llywiaw
Cymru. Ac ys yw gennyf nad yw'r Bardd yn
celwyddu pan y dywed o'i blegid.
Colles Cymru fawr gwawr gwreiddiaf,
Cyweithlon esgud gloywddydd glewaf;
Gwreiddlyw nid byw ba wnaf o'i golled!
Gwreiddlew hyged rhoddged rhwyddaf.
Gwr a lâs drosom gwr o oedd drosaf,
Gwr oedd dros Gymru hy y henwaf.
[td. 102]
Gwrawl Lywelyn gwraf o Gymro:
Gwr ni charodd ffô i'r ffordd nessaf.
Gwr gwrdd yn cyrchu llu lledeithaf:
Gwr gwrdd ei bebyll gwersyll gorsaf.
Gwreiddfab Gruffydd digraffaf; am reg,
Yn ddeddfau mawrdeg Nudd a Mordaf.
Gwr gayw-rudd gwr prudd fegis Priaf;
Gwr gwin yn frenin fyddin falchaf;
Gwr hylwydd ei glod gwr haelaf am draul;
Hyd y cerddai'r Haul i'r fan bellaf.
Gwr dig i ddistryw llyw llyseiddiaf;
Gwr dygn i alar, câr cywiraf;
Gwr cywirgoeth doeth detholaf o Fôn
Hyd yng Nghaerlleon y lle teccaf.
Bleddyn fardd a'i cant.
Efe a lâs ym Muellt yn y flwyddyn 1282, sef,
un mil dau cant, a dau a phedwar ugain, dydd
gwener y trydydd o Idiau Rhagfyr, sef yw hynny,
yr unfed dydd a'r ddeg o Rhagfyr. Gosodwyd
ei ben anwyl ef a'r ben pawl haiarn cas a'r dŵr
Llundain, fal y dywed Bardd melusber arall fal hyn.
Pôb cantref pôb tref ynt yn treiddiaw,
Pôb tylwyth pôb llwyth y sy'n llithraw,
Pôb gwan pôb cadarn cadwed o'i law.
Pôb mâb yn ei grud y sy'n udaw;
Bychan lles oedd i'm am fy'n twyllaw,
Gadel pen arnaf heb pen arnaw;
Pen pan lâs ni bu gas Gymraw,
Pen pan lâs oedd lesach peidiaw.
Pen milwr pen moliant rhag llaw,
Pen dragon pen draig oedd arnaw.
Pen Llywelyn deg, dygn a braw,
I'r byd fod pawl haiarn trwyddaw
Gruffydd ap yr Ynad côch a'i cant.