Ifan Llwyd ap Dafydd (died c. 1607–9). ‘Ystorie Kymru’, NLW 13B ((composed) 1567-1609 (ms. early seventeenth century)), 198r-237r.

Cynnwys
Contents

Emrys 92v
Ythur Bendragon 100r
Arthur ap Ythur 108v

[td. 92v]

Emrys

   
[1]Ac wedi hyny Emrys a wisgodd y goron / ac a gyssegrwyd / yn vrenin ar y brytaniaid / a ffo a wnaeth hingestr ar saysson oll / hyd y parth draw i hwmber / ac yna / ymgadarnhav i drigaw o herwydd ofni / a chlowed a wnaythoedd y ssaysson na doedd yn ffraink neb allai ddiodde nac aros Emrys heb angav / a hevyd doeth hael a thrigaroc oedd ef / a ffan glyby Emrys hyny / myned a oric ai lu yn i hol hwynt / a thrwm vy gantho weled yr Eglwys wedi i dystriwio / ac addaw / os delai ef yn vyw / yr ail waith / i parai ef i gwnevthyr o newydd / val i byssent orav erioed a ffan glyby hingestr vod Emrys / yn ymgais am <d>ano ef / anog y saysson i ymladd yn wrol / gan ddwedyd na doedd vawr gally Emrys / o varchogion llydaw / kans yno i cawssai ef nerth / ac na doedd arnynt hwy ofn y brytaniaid gan ddwedyd vod o honynt hwy ddaygain mil o wyr arvoc / ac yna myned a wnaythant ir lle a elwir maes Beli / ar veddwl dwyn kyrch dirybydd am benn Emrys ai lu / [td. 93r] Ac Emrys a fogelawdd hynny / ac a vyddinawdd i wyr / a rhoi gwyr llydaw ar brytaniaid blith drafflith <a> hwynt a gossod a wnaeth gwyr dyved ar y bryniav vchel / a gwyr gwynedd gan i hystlys mewn koed gar i law / megis i gallent erbyniaid y saysson pa ffordd bynac i delynt / ac or ty arall i roedd hingestr / yn annog / ac yn dysgv i wyr ynte / ac wedi hynny / ymgyrchy a wnaythant y byddinoedd a lladd llawer o bob ty / a ffo a wnaeth hingestr ai lu / ir lle a elwid caer Gynan / ac Emrys ai lu yn i hymlid / gan i lladd val i gorddiweddyd hwynt / a [sic] eilwaith ymveddino a oric o bob ty / ac ymladd yn grevlon / ac yn y diwedd bydd<inoe>dd Emrys a dwyllodd y saysson ac ai gwsgaryssant hwynt trwy ddysg nerth ac athrylith / y gwyr penaf yno / ac velly i ddoedd Eidiol Iarll caer loiw / yn ymgais a hingestr / ac ymgwrdd ac ef or diwedd / ac ymladd yn grevlon ac yn orthrwm a wnaythant oni welid y tan oi harvav megis mellt o vlaen tranav Ac [td. 93v] val i roeddent velly / nychaf Gwrlais Iarll / ai vyddin yn dyvod atynt / ac ar hynt yn gwssgarv y saysson / ac ar hynny eidiol o hyder hynny A mavlodd ymaraf hingestr / ac ai harwenodd [sic] hyd ynghanol y llu / gan ddwedyd o hvd i ben / gorthrymwch y saysson bellach / cans ef a orvywyd arnynt llyma hingestr yrowran / ac o hyny allan i ffoes y saysson gidac octa ap hingestr ar rhan vwiaf or llu hvd ynghaer evroc / ac assaf i Ewyrth ynte / a ffoes ar ran arall or lly hvd ynghaer arcklyd / ac wedi cael y vyddegoliaeth i daeth Emrys hvd ynghaer Evroc / ac ef a <en>illodd y gaer / ac a ddalodd octa a llawer oi boneddigion / a lladd y llaill / ac yno i trigodd Emrys dri diewornod yn peri kladdy y kelanedd / menignaythy yr hai briwedic ac yn bwrw i llydded / oddiwrthynt ac wedi hyny i daeth Emrys i gymryd i gyngor am hingestr / ac octa ac eraill / Sef oedd yn i gyngor Esgob caer loiw ac Eidiol Iarll / i vrawd [td. 94r] a ffan welas yr Esgob hingestr i dwad ef wrthynt val hyn / ha wyr da pa mynech i oll ryddhav / myvi vy hyn ai lladdwn ef / val i gwnaeth Samwel proffwyd / pan welas ef araf brenin Amlech ynghaer[2] ef a barodd dorri i araf yn ddryllie man / gan ddwedyd wrtho val hyn / nid amgen val i gwnavthost di vamav heb veibion i gwna vinav dy vam dithae heb vab / ac yno i raeth Eidiol Iarll a hingestr i ben brynn vchel / yn ymyl y castell yn y lle i llas ef gan wneythyr cri mawr ywch i ben ef / megis i roedd yr arver i gladdy Sawden / ac oddyno i daeth Emrys i geisio kyngor / beth a wnai ef i octa / Sef oedd i gyngor peri i octa / ai holl lu gymryd kadwyn yn llaw pob vn onaddynt a thamaid o bridd ymhen pob vn ac velly ymroi / a myned yn wllis Emrys / gan ddwedyd wrtho val hyn Arglwydd vrenin gorchyvedic [sic]  [td. 94v] ydiw yn diwiav ni a<c> ni Ranyssom ni vodd dy dduw di yn gwladychy / yr hwn sydd yn kymell y boneddigion hyn yn dy ywllis di yn y modd hyn / ac llyma ni Arglwydd a chadwyn yn llaw pob vn o honam mi / ac yn gymynol or ddayar / ac os wllis yw genyt / par yn lladd ni Ac yna i raeth Emrys yni gyngor am danynt / ac yna i dywad Eidol / ar Esgob dyvric i vrawd chwchwi bobol ddrwc / a ddoythoch <och> bodd i Erchi trigaredd megis i daeth pobl yr yssrael / ac i kowsant / ac ni bydd gwaeth yn trigaredd ninav / nac i bv yr yddeon / ac velly hevyd i daeth Assaf ai bobl i drigaredd Emrys / ac velly kymryd tir a wnaythant gan Emris trwy dragwyddawl gaethiwed / Sef hyny / alban / ac a elwir scotland / Ac velly i tangneveddwyd rhyngthynt ac velly i daeth Emrys i gaer Evroc / ac i dyvynnodd atto ef holl Ieyrll ai varwniaid [td. 95r] ai Archesgobion / a chynta dim a gowsont yni kyngor gweirio /r/ Eglwyssi / a ddistrowiassai y saysson ar gost Emrys oll / dros wyneb yr ynys / ar bymthegved dydd wedi hyny i daeth ef i lyndain / ac yno i peris ef adnewyddy yr Eglwissi / a gwellav y kyvreithiav drwg / a rhoddi i bawb i tiroedd a ddygyssid yngham oddarnynt / a chynal gwirionedd a ffawb / a vynai ef / ac oddyno i daeth ef hyd ynghaer wynt i wneythyr yr vn rhiw / ac wedi / darvod iddo lonyddy pob lle i daeth ef hyd y dref a elwid caer baladin / a heddiw shatesburi i edrych beddav y sawl a baryssai hingestr i ladd [sic] yno drwy vrad o Ieyrll barwniaid a marchogion yrddolion / a thrychant o vynnachoedd y mynachlog mynydd / ac a elwir Saftesburi / yn govaint ambri cans velly i gelwid hi o achos i gwneythyr hi o wyr [td. 95v] a elwid ambri / a thrwm a vy gan Emrys weled y llef hono / mor anhymoredd a hyny ac yna i dyvynodd / ef holl seiri atto i wnevthyr <addyrn> Ethrylithis tragwyddawl ynghylch y vedrod hono / ac wedi dyvod y gynylleidva ynghyd / a ffally i Ethrilythyr / nessav attynt tramawr esgob caer llion Arwysg A dwedyd wrth Emrys / arglwydd heb ef dyvynnwch attoch verddin bardd gwrtheyrn / cans hwnw a wyr dychmygv gwaith Ryvedd drwy Erhrylith dysg Sef wedi hynny i kad merddin garllaw ffynnon galabas / a llawen vy y brenin wrtho / ac i herchis Emrys iddo ddwedyd a droganv / a ddelav rrac llaw yn yr ynys hon / Sef ir attebodd merddin / na doedd Iawn dravthy or rryw bethav hynny / ond pan vai raid a ffestwedwn / i heb amgen[3] / yr yssbryd glan yr hwn y sydd im dysgv i ai oddiwrthif pan vai raid ym wrtho ac yno / nid ofynodd y brenin addo[4] ef ym hellach ond gofyn iddo / pa pa waith a ddychmyge [td. 96r] ef i wneythyr ywchben y lle hwnw / Sef i kynghores merddin vyned ir werddon ir lle i roedd gor y kwri / ar vynydd kilara / kans yno i mae mini rryvedd heb wybod o neb ddim oddiwrthynt / ac ni cheffir hwynt / nac o gadernid nac o gryvder / ond trwy gelvyddyd yn vnic a ffe baent hwynt yma / val i maent hwy yno / hwy a savent yn dragowydd val i bae kof kyvliw amdanynt / ac yna i dowad Emrys / dan chwerthin pa vodd i gellid ti ddwyn oddyno Sef i dowad merddin / na chyffro di arglwydd ar chwerthin / cans ni ddwedaf namyn pryddder / a gwirionedd / main rinwedd vawr ywr rrain / ac amravailion gyvrwyddodav arnynt / a chowri gynt ai dyg o eitiar yssbaen / ac ai rhoes val i maent yno / Sef achos i dygassant hwynt / oedd pan ddelai glevyd ar vn o naddynt gwnevthyr Ennaint a wnaent ynghanol y maen / ac i golchant [sic] y maen / ar dwfr hwnw / a roent yn yr [td. 96v] Ennaint / a thrwy hwnw i kaent gwbwl oi hiechyd ac or gweliav a vai arnynt / kans llysse a roent yn yr Ennaint / Ar hain a Iachav i gweliav hwynt / a ffan glyby y brenin rinweddav / y main / yn ddiannod i raeth yw kyrchy / ac yn benaf arnynt / i raeth ythur ben dragon / a ffymtheg mil o wyr arvoc gantho / a merddin hevyd / am i vod yn orav / o athrylith / kilamwri / oedd vrenin yn ywerddon yr amser hwnw / a ffan glyby / kilamwri hynny dyvod a llu mawr / a wnaeth ynte yn i herbyn / a govyn yddynt ystyr i neges / a ffan wyby kilamwri i neges chwerthin a wnaeth ef a dwedyd / nid rryvedd genni vi ally o bobol lesg / anrithio ynys brydain gan yddynt vod mor ynvyd / a fferi i bobol ymladd a hwynt am gerrig / ac ymgyrchy a wnaythant ac ymladd yn grevlon a lladd llawer o bobty / yni ffoes kilamwri / ac yna i dywad merddin gwnewchi y dychymig [td. 97r] gorav ac a vetroch i ddwyn y main ymaith o ddi yma / ac ni thykiav yddynt / Sef a wnaeth merddin / chwerthin am i penav / a heb ddim llavyr dwyn y main hvd y llongav yn rhwydd / ac wedi hynny i daethant a hwynt hyd y mynydd mambri / ac yno i dyvynnodd Emrys holl Ieyrll / Barwniaid / Esgobion / a marchogion ynys brydain / i Ardyniaw y lle hwnw / trwy i kyngor hwynt o adidawc a th<ry>m / ac yno i gwissgodd Emrys goron y dyrnas am i ben / ac a wnaeth wylva yrrddassol dri diav / ac a roes i bawb or ynys / gwbwl oi gwir ddlyed / gan rany bodd i bawb oi wyr / megis i gweddav iddaw / ac o aur ac arian a meirch ac arvay / ar amser hwnw i roedd dav archesgobty yn weigion nid amgen caer llion Arwysg / a chaer Evroc / ac yna i rhoed Sampson yn arch esgob caer Evroc a dyvric [td. 97v] yn Archesgob caer llion arwysg / ac wedi darvod hynny / i herchis Emrys godir meini val i roeddent ynghilara ac velly i gwnaeth ef / ac yno i gwyby pawb mai gwell oedd gywrainrwydd / na chryfder / ar amser hwnw i roedd pasgen ap gwrtheyrn gwedi ffo i Germania / a chwedi kynyll yno lu mwyaf ac a gavas trwy addaw yddynt bob rryw dda er dyvod gidac ef / i oresgyn ynys brydain oddiar Emrys / ac yna i daeth gidac ef anneirif o wyr arvoc / a ffan ddaeth y llynges ir ynys hon / a dechrav anrrhithio / a chlowed o Emrys hynny / ynte a ddaeth a llu mawr gantho / ac a yrrodd pasgen i ffo yn wradwyddys / hyd ywerddon / a llawen a vywyd yno wrtho / a mawr a vy i gresso ef gan gilamwri vrenin ywerddon / a chwyno a wnaeth pob vn wrth i gilidd rrac meibion kystenin ac yna [td. 98r] i daethant illdav o gytyndeb a llynges vawr ganthynt i dir myniw / a ffan glyby ythur brawd y brenin hyny argysswr mawr a vy ganto / cans i roedd Emrys yn glaf ynghaer wynt / ac ynte na doedd gantho bower i roi kad ar vaes yddynt / ond pan glyby pasgen / a chilamwri / vod Emrys yn glaf / llawen a vy ganthynt dros ben / gan dybiaid na allai ythur ymdaro a hwynt ylldav / a thra vywyd yno / Sef a ddoeth vn or saysson a elwid Eppa a ddaeth at pasgen / a govyn iddaw a wnaeth ef / beth a roddai ef o dda ir neb a laddai Emrys / pasgen attebodd gan ddwedyd / mi a roddaf mil o bynnoedd am kydmeithas inav tra vwy byw / ac o bydda i vrenin / mi ai hanrydeddaf / o dir a dayar a chyvoeth / val i bo ef bodlon ac yna i dywad Eppa / wrth Pasgen moes imi Sicrwydd ar [td. 98v] Addewaist / a mi a wnaf angav i Emrys ac wedi cael y sicrwydd Eppa a eilliodd gwallt i ben / ai varf ar ffyrf mynach / ac aeth ac offer meddic gantho / ir kwrt ney lys y brenin a manegi i rai yno / i vod ef yn veddig da / a manegi hynny a wnaethbwyd i Emris [sic] / ar brenin a barodd i ddwyn ef atto ef / ac wrth ymddiddan ai gilidd dwedyd a wnaeth ef wrth y Brenin i medrai i wneythyr ef yn iach ac a vy lawen Iawn gan y Brenin ac Eppa a ddarparodd ddiod ir Brenin / ac a roes wenwyn arni / ac yved y ddiod a wnaeth ef / ac yna i kynghorav y twyllwr iddaw orffowys a llechy yn ol y ddiod megis i lladdai y gwenwyn ef yn gynt / ac yna divany a oric Eppa allan or llys / ac yna ir ymddangosses seren Kometa anveidrol o vaint i ythur / a ffaladyr yddi ac ar ben y paladr hwnw / pellen [td. 99r] o dan ar lun draic / ac o enav y ddraic i roedd dav baladyr yn kodi / y naill onaddynt yn kodi ac yn ymestyn dros eithavoedd ffrainc / ar paladyr arall dros ywerddon / ac yn Ranny yn saith o Baladrav bychain / ac yna ir ofnodd ythyr / a ffawb ac a welsai y weledigaeth hono / gan ovyn ir gwyr doythion / pa beth arwyddokav hynny / ac yna ir wyles merddin gan ddwedyd / o genedl y brytaniaid yn awr i rychi yn weddw / ag yn ymddivad am Emrys weledic / chwi a gowssoch golled / ni ellir byth moi hynill dracheven / ac er hyny nid ydychi yn ymddivad am vrenin kans ty di vydd vrenin / ythyr / a bryssia di i ymladd ath Elynion o herwydd ty di a orvydd arnynt / ac a vyddi veddianys or ynys hon / a thi arwyddocaf y seren a welaisti ar ddraic danllyd ar [td. 99v] paladyr a ystynodd dros ffrainc yw mab a vydd iti a chyvoethawc a vydd hwnw / a llawer or byd a veddiana ar paladyr arall yw merch a vydd iti a meibion hono ai hwirion a veddianant oll ol yn ol Sef a oric ythur / kyd na bai petrys gantho a ddodyssai verddin / gyrchy i Elynion a wnaeth ef ac ymladd ac hwynt a llawer o bobty a las / ac yn y diwedd i gorvy eythyr arnynt / ac wedi cael y vyddegoliaeth / i raeth ythyr hyd ynghaer wynt / wrth varolaeth Emrys i vrawd / ac yna i daeth holl Esgobion a ffenaithiayd y dyrnas a thrwy anrhydedd mawr i claddwyd ef garllaw mynachlog ambri o vewn kor y kowri wedi iddo ef dyrnassy ond vn vlwyddyn <ar> vgain

Tervyn

[td. 100r]

Ythur Bendragon

   
Ac wedi hynny drwy gyngor ac yndeb penaythiaid y dyrnas / i kymerth ythur bendragon goron y dyrnas am i ben / ac ynaf i daeth kof i ythur / am y pethav a ddwedyssai verddin wrthaw / ac i peris ef wneythur dwy ddraic o aur / yn y ffyrf i gwelsai ef hwynt ar ben y paladyr yn y ddwyrain / ac vn or delway hyny a roes y brenin ir Eglwys benaf ynghaer wynt ar llall / a barai ef i dwyn oi vlaen / pan Elai ef i vewn brwydyr ar [sic] Ryvel / ac o hyny allan / i gelwid ef ythur bendragon / Sef a oric octa ap hingestr gwahawdd y saysson attaw / gan ddwedyd wrthynt / gwedi marw Emrys i bod hwynt yn rhydd or llw a roysent iddaw / ac yna anvon a oric / hvd yn Germania i geisio nerth a hevyd hyd at pasgen ir werddon ac wedi cynyll aneirif o bobloedd a goressgyn holl loiger hyd yng haer Evroc / a ffan oedd<en>t [td. 100v] yn dechrav ymladd ar dinas / i daeth ythur ai lu atynt / ac ymladd kreylon a vy Rhyngthynt ac yn y diwedd i gyrrwyd y saysson i ffo ai hymlid hyd y lle a elwir mynydd damen / kans lle ychel kadarn oedd hwnw / o greigiav a cherric / ar nos hono i byant yno / ac yno i gelwis ythur i gyngor atto / ac i kodes gwrlais Iarll cerniw / gan ddwedyd / llai yw yn aniver ni nai aniver hwynt / a ffan vor nos yn dowyll / awn am i penav hwynt / ac yno i kawn hwynt yn Rad ac velly i gwnaythant / a goresgyn y mynydd arnynt a lladd llawer o bobloedd / a dal octa ac assaf / a gwasgary y llaill oll / ac wedi cael y vyddegoliaeth hono / i daeth ythyr hyd ynghaer alclyd / ac ymgylchy yr holl gyvoeth / a chadarnhav y kyvrithiav hyd na lavassai neb wnevthyr kam ai gilidd / ac wedi [td. 101r] gwastatav pob peth / i raeth y brenin i gaer lydd / ac yna i peris ef gyrchy octa ac assaf atto ef / o herwydd  agos at y pasg oedd hi ac yna gwneythyr gwledd y pasg a gwahawdd Ieyrll barwniaid a marchogion / ai gwragedd hwyntav / o gwbwl o ynys Brydain ir wledd honno / a llawen a vy ythur wrth bawb o naddynt / a thriliaw y wledd a wnaythant trwy Esmwythder a digrivwch / ac yna ir aeth gwrlais Iarll kerniw / ai wraic ynte / Eiger verrch amlawdd weledic / ac ni doedd yn ynys brydain / na gwraic na morwyn kyn deced a hi / a ffan edrychodd ythur erni / i chary yn vawr a wnaeth ef megis nas gallodd i gelyf / ac ni vynai ef vod hebddi a anvon mynych anrhegion i Eigir / nid amgen diodydd mewn ffiolav Eyraid / modrwiav aur a ffethav eraill Euraid / hyd pan ydnaby gwrlais [td. 101v] Iarll cerniw hyny / ac yna / llidiaw a wnaeth Gwrlais / a gador llys / heb genad y brenin / a ffan wyby y brenin hynny i llidiawdd ynte / gan anvon kenadav / ar i ol / i erchi i wrlais ddyvod dracheven / kans sorhad mawr oedd ado llys y brenin heb i gennad / ac ni ddoeth ef ddim / ac yna i dowod y brenin am wrlais / i digowethef[5] ef oni ymhwelai ac nid amhweles ef mwy / ac yn ddiannod / kynyll llu mawr a oric ythur a lladd a llosgi drwy holl gyvoeth gwrlais / Sef gwrlais am na doedd aniver gantho / i roi kad ar vaes ir brenin / a gadarnhaodd y kestill oedd iddaw / a elwid Dindagol ac ar lan y mor i ddoedd / a rroi i wraic yn y castell hwnw / ac ynte i hvn aeth ir castell / a elwid Dinblot / ac yn yr Estron iaith Terrabill / ac er i govidiaw i gid i daeth ythur ai lu am ben y castell lle i roedd / gwrlais / a gwasgary i wyr / ac ni las nemor onaddynt ac yna i daeth kenad at Eigyr i vanegi hyny / ac i gelwis ythur atto / wlffin yn yr Estron iaith [td. 102r] Vlffius / o gaer gariadawc / oedd varchog iddo ef / a manegi a wnaeth y Brenin iddo i holl veddwl / ai gariad / ty ac at Eigr / a govyn kyngor iddaw / Sef i dywad wlffin wrth y brenin / Arglwydd heb ef / ni thyckiaf / gan gadernid geissior castell i mae Eigr yndo / o herwydd ar ben karreg yn y mor i mae ef / ac ni does vn ffordd i vyned atto / namyn vn ffordd / a honno tri o varchogion ai kadwai rhac yr holl vyd eythyr llyma vynghyngor i ti Arglwydd / Dyvynny merddin atad / a manegi iddo ef dy gyvrinach / ac o gwna neb i ti ddim lles ne help hwnw ai gwna / ar brenin a wnaeth hyny / ac yna i dowod merddin wrth y brenin / oss hynny y sydd raid rhaid yw i ti / gymryd ffyrf a rrith gwrlais arnati / a minef af yn ffyrf brithael a elwir yn yr Estron iaith Brastias marchog / ac anwylwas Gwrlais a mi a roddaf ar wlffin ffyrf medaf yn yr Estron [td. 102v] Iaith Iordans[6] / o dintagol marchog ac anwylwas arall i wrlais / ac yna ni wyr neb / na bo gwrlais ai ddav anwylwas ydym ni / a ffan ddarvy yddynt ymrithio yn y ffyrf hynny / myned a wnaythant hyd y morth castell dindagol ddechrav nos / gan vanegi ir porthor / vod Gwrlais wrth y porth Sef a oric y porthor a ygores y porth / gan dybiaid mai gwrlais ai ddav was oedd yno / ac y mywn i daethant ac ir aeth ythur i gysgy / at Eigr / gan ddechrav ymddiddan twyllodrys gariad oric [sic] a dwedyd may yn lledrad i daethodd ef yno or castell arall i ymweled a hi ac na allai ef er dim / na ddela<i> a chredy hyny a oric hithae ar nosson hono ir enillwyd arthur ap ythur / ac yna pan wyby llu ythur na doedd ef gida hwynt ymladd yn lew a wnaythant ar castell oni vy raid i wrlais ddyvod allan a rhoi kad ar vaes yddynt / [td. 103r] ac yna i llas gwrlais / a gwasgary i lu ai wyr / ac yn Ebrwydd manegi hyny i Eigr / val i roedd hi yn y gwely gidac ythur / ac yna i dywad ef dan chwerthin yn rhith Gwrlais nim llas i etto / ond mi af i edrych / pa vaint a golles i om gwyr / gan gyssyrio Eigr / a dwedyd wrthi / Arglwyddes / byddwch i wych / ac nac ofnwch i ddim ar a glowoch / ac wedi hyny i raeth ythur at i wyr ef i hvn / yn i ffyrf ef i hynan / a drwg vy gan ythur ladd gwrlais / ond o hynny allan / i kymerth ythur Eigr ddirgeledic yn wraic briod iddaw ar goedd / ac i kavas vab a merch o honi nid amgen / arthur ac Anna i chwaer / ac wedi hynny i kelvychodd ythur o orthrwm glevyd / ac i by ef yn nychy yn hir o amser / oni ddigiodd y gwyr oedd yn kadw octa ac assaf / ac o dra digovain wrtho ef / i gollyngyssant y twyssogion hynny [td. 103v] yn rhydd / i vyned yw gwlad i hv<n> ac ir aethant hwynte i Germania ar gwyr oedd yn i kadw gida hwyn<t> ac yna ir ofnes gwyr y dyrnas R<ag> dyvod gwyr Germania i oresgyn ynys Brydain / a gwir fy hyny / hwy a ddaythant ir alban / ac anrhithio y wlad / i lladd / ai llosgi a wnaythant / Sef ir oedd llew ap kynvarch yn dwyssog ar y[7] brytaniaid cans ef a briodyssai anna verch ythur bendragon / a gwr mawr hynaws oedd ef a gwr a garai wirionedd / ar llew ap kynvarch hwnw / a rodd lawer kad ar vaes ac o frwydrav / yn Erbyn y saysson / yn hir o amser / a mynychaf i gorvyddai y saysson arno ef oni vy agos a distrowior holl ynys / a manegi hyny a wnaythbwyd i ythur ac na allai /r/ Iarll ddarostwng y saysson / a llidio a wnaeth y Brenin yn vawr / a dyvynny holl wyrda /r/ ynys gar i vron ef / ac yna ymliw a wnaeth ef a hwynt / am i methedigrwydd / yn erbyn y saysson / ac i paratodd ef lu [td. 104r] ac a barodd ef i ddwyn / ar Elor o vla<en> y llu / hyd oni ddaythant at dinas verolan y sydd yn agos at saint albons / cans yno i roedd y peganiaid ssayson yn lladd / ac yn llosgi / a ffan glyby octa ac assaf vod ythur y Brenin yn glaf / yn i ddwyn ar Elor o vlaen y llu ty ac yno / llawen vy ganthynt hynny / gan i vockio ef yn ddirmygys / ai alw yn haner gwr marw / ac myned a oric or saysson / ir dinas honno / a gador pyrth yn Egored / o watwar am ben ythur ai lu / ac ythur a beris amgylchy y gaer / a myned a wnaeth llawer i mewn ir dinas / ac ymladd yn greylon a wnaythant / a lladd llawer o bobty / oni aeth hi yn nos ar bore dranoeth i daeth y saysson i maes or gaer / ac yn<a> ir ymladdodd y brytaniaid yn wrolwych / ac i llas octa ac assaf ac eraill / a ffoes / o dwyssogion y saysson yn wradwyddys / ac yna i kodes ythur yn i eistay ar i wely / [td. 104v] o lawenydd / a chyn hyny ni allai ef dro ond o nerth dav wr gryvion / gan ddwedyd / ha /r/ twyllwyr Am galwent "haner gwr marw / gwell yw haner "gwr marw a orvyddo / na gwr byw a orvydder / a gwell yw marw yn "glodvawr na byw yn gwilyddys / ac wedi y vyddegoliaeth hono y gweddillion a ddianghyssai or saysson / amgassglyssant yn yr alban / Sef i mynyssai ythur i hymlid / ac nis gadawai i gynghoriaid iddaw vyned a chlaved oedd ef / ac o hyny allan meddylio a wnaeth y saysson pa vodd i gallent vradychy ythur / ac ar hyny / anvon rhai a wnaythant yn rhith rhydyssion i ymddiddan ac ef / ar heini a gowssant wybod nad yvai ythur ddim diod / namyn dwfr ffynon / yr hon oedd yn agos i ddinas verolan / Sef y saysson a baryssant wenwyno /r/ ffynon hono / ac a oedd o ddwfr yn i hamgylch / ac yna ir yvodd y brenin ythur y dyvwr / ac i gwenwynwyd ef / a ffan [td. 105r] wyby y brenin hyny / ef a orchmynodd koron y dyrnas i arthur i vab / ac wedi hyny i by ef varw ar sawl ai hyvodd gidac ef / wedi iddo ef dyrnassy vn vlwyddyn ar bymtheg / ac ai claddwyd yngwal y kowri / ac a elwir heddiw ston hing / ar amser hwnw i roedd arthur gidai dadmaeth / nid amgen kynar varvog / marchog ynghaer kynar varvog / o vewn tair milldir at dre /r/ bala o vewn Penllyn yn sir veirionydd / ac a elwir heddiw kaer kai ap kynar varvog / ac wedi ir saysson wybod marw ythyr / anvon a wnaythant hyd yn germania / i geisio nerth i ynill ynys brydain ac i danvoned yddynt lynges ddir vawr o vaint / a kholgrin yn dwyssog arnynt / ac velly goresgyn a wnaythant / o hwmber / hyd ymhenryn Bladdon yn y gogledd / kans yn yr amser hwnw / anghytyndeb oedd [td. 105v] ymsyg y brytaniaid / am wneythyd brenin arnynt / a ffan wyby y penaithiaid o ynys Brydain / vod y saysson yn aflonyddy Eilwaith / ymgynyll a wnaythant hvd ynghaer vyddav / holl yrrddas y dyrnas / i gymryd i kyngor pwy a wnaent yn vrenin arnynt / ac yno trwy athrylith merddin / a chyngor yr archesgobion / ir ymgynhyllodd holl twyssogion a marchogion / ac eraill / o benaithiaid y dyrnas hyd ynghaer lydd / o vlaen dydd natalic krist / nessa yn ol hynny / a ffan ddaethant yno ir aethant / yn i gweddi ar ddyw / o vlaen Temyl apolo / val i genyssid Iessy Brenin y Brenhinoedd / ar y dydd hwnw i ryddhav y byd / oddiwrth i pechodav / ddangos o honaw ef / oi vawr wrthiav yddynt oleini / drwy wrthiav pwy oedd vrenin tilwng ir ynys hono / rrac kolli gwaed gwirioniaid / [td. 106r] wrth darowsder / ac yn ddiannod erbyn darvod y gwsaneth / ar fferenav / i roedd o vewn y vynwent hono / gyverbyn ar allor vawr / vn garreg vawr / gyffelib i mynor / yn bedwar ochrog / ac yn i chanol i roedd gyffelib i Eini<o>n o ddur / ac yn hono yn sevyll gleddav noeth / o erbyn i vlaen / a llythrenav o aur yn yssgrivenedig arno / yn yr ystyr hyn / nid amgen / mae pwy bynac a dynav y kleddav hwnw allan or garreg / ar Einion honno / a enyssid yn vrenin kyvion i ynys brydain / a ffan wyby yr archesgobion / twyssogion ar penaithiaid hyny / rhyveddy a wnaythant / gan roddi gogoniant i dduw / ac wedi yddynt ddarllain yr yssgriven ychod / rhai o honynt / a brovyssant dyny y cleddav allan ac nis gallent / ar archesgobion a ddywedyssant / na doedd yno / mor neb oedd deilwng / iddo gael [td. 106v] y goron / ac or achos hono / drwy gyngor a dyndeb yr archesgobion twyssogion ar penaithiaid / gossod a wnaythant / varchogion / o yrrddas / i wiliad y kleddav hwnw / a rhoi kri a rhybydd i bawb ddyvod yno / erbyn dydd puredigaeth mair nessa / ar ol hyny / pawb a brovai dyny y kleddav allan or garreg / a rhybyddio yno hevyd / kampav / a chwareon / val i gallai bob marchog / ar ai mynai dorri ffon ar varch / ne ymwan / ac velly dydd puredigaeth mair wedi darvod y gwsaneth / i raeth yr archesgobion / twyssogion Barwniaid marchogion / ac eraill o benaithiaid y dyrnas / ir lle gosodedig / rhai i dori ffyn / a rhai i ymwan / ac val i roeddent velly i daeth kynyr varvog marchog a khai hir i vab marchog / ac arthur mab maeth kynar gidac hwynt yno / ac i kyvyrgollodd Arthur ganthynt /ac <ir> aeth ef ir vynwent lle i roedd y kleddav yn y garreg / ar amser hwnw ni doedd neb yn disgwyl [td. 107r] y kleddav / cans y marchogion oll aythant / ir chwaroedd ychod / ac yn ddirwystyr <Arthur> a dynnodd y kleddav allan or garreg / ac a varchogodd ef oni ddaeth ef at i vrawd maeth kai hir ac a rodd y kleddav iddo ef / gan ddwedyd iddo yr ystyr / val or blaen / ac yna ir aeth kai / ar kleddav at i dad kynyr varchog gan ddwedyd / wele / llyma y kleddav oedd yn y garreg / gweddys imi vod yn vrenin or ynys hon / a ffan glyby kynar varvog hyny / tyngy a wnaeth ef / i vab kai hir Ar lyvyr / a gorchymyn iddo ddwedyd gwir/ pa vodd i kawsai ef y kleddav hwnw / ac yna ir attebodd kai / ac a ddowod mai gan arthur i kowsai ef y kleddav / ac yna y govynodd kynar / i Arthur pa vodd i kowsai ef y kleddav hwnw ac i dowad yntav y ffyrf ar ystyr i kawsai ef y kleddav val or blaen ac yno i dowod kynar wrth arthur mai ef a oedd dilwng i vod yn vrenin ar ynys brydain / kans ni allai ef / na neb arall / dyny mor [td. 107v] kleddav hwnw allan or garreg / ond y neb y sydd gyvion vrenin ir ynys / ac o herwydd hyny / gad i mi weled a elli di roddi y kleddv val i byassai / ac velly i gwnaeth Arthur / ac ar hyny kynar a brofodd i dyny allan / ac nis gallodd a gwedi hyny i peris kynar i arthur brofi i dyny ef allan yn i olwg ef / ac ai tynodd Arthur ef yn hawdd / ac er hyny arthur a roddes y kleddav / yn y maen / yn y ffyrf i kawsai ef / wrth gyngor kynar i dadmayth / ac wedi hyny i raeth <i>r goedd ddarvod i arthur dyny i kleddav allan or garreg / ac i proves aniver or twyssogion ar penaithiaid i dyny ef / ac nis gallent / ac wedi ir Archesgobio<n> twyssogion / ac eraill or penaithiaid ddyall darvod i arthur wneyd hyny / ir aethant oll Eilwaith i brovy tyny y kledday allan / ac nis galla<i> neb o honynt / ond yn vnic Arthur / ai tynodd / ef allan / yn i gwydd hwyn<t> oll / ac o herwydd hyny / diclloni [td. 108r] a wnaythant / a dwedyd vod yn gwilidd yddynt oll / adel i vachgen / rioli / a anillyssid kyn priodas ac ar hyny yr archesgobion / ar penaythiaid eraill / a wnaythant bedw<ar> o varchogion yrrddol / yn olygwyr govalys ar arthur / nos a dydd / nid amgen / kai hir / Bawdewyn / o vrytayn / Vlffin / a Brithael / a elwir yn yr Estron Iaith Brastias hyd y sylgwyn nessa at hyny / ac o vewn yr amser hwnw i raeth y twyssogion / ar penaithiaid i gymryd i kyngor / am hyny / a ffan ddaeth y sylgwyn / pob vn o naddynt / a broves dyny y kleddav allan or garreg / ac nis gallodd / neb ohonynt / ond yn vnic Arthur ai tynnodd yn i gwydd hwynt oll / ac nid oedd ef o oedran / ond pymthengmlwydd / ac nid oedd ef yn goddiwes o dda / agos gmaint ac a roddai /

Tervyn

[td. 108v]

Arthur ap Ythur

   
Ac wedi hyny y Brytaniaid a ddiessy<yss>ant arthur ap ythur yn vrenin arnynt / a dyvric Archesgob caer llion arwysg ai kyssegrawdd ef / ac a wisgodd koron y dyrnas am i ben ef ac yna yn ddianod i kynyllodd Arthur lu mawr / ac a ddaeth hyd ynghaer Evroc / a ffan glowas kolgryn ar saysson hyny / kynyll llu mawr a wnaythant / o honyn i hynain or scotiaid ar ffeichtiaid / a rhoi cad ar vaes i Arthur / ar lan avon ddylais / ac yna i by ymladd creylon a lladd llawer o bobty / ac yn y diwedd i kavas Arthur y vyddegoliaeth gan yrry ffo ar Golgryn / hyd ynghaer evroc / ac yno i meddyliodd Arthur i kadw hwynt / heb na bwyd na diod / a ffan glyby baldwrf brawd kolgrin hyny / ef a ddaeth a chwech mil o wyr arvoc gantho / hyd o vewn deng milldir at gaer Evroc Sef i byssai ynte yn aros kledric / twyssog o Germania / ai nerth ynte / ir saysson ac yna / ir ymgyvarvyant ac wedi yddynt [td. 109r] [8] ymgyvarvod / <a>i kytyndeb / ac vn ve<dd>wl dwyn kyrchnos a wnaythant am ben arthur / a ffan wyby arth<ur> i meddwl hwynt / anvon a wnae<th> ef kattwr Iarll kerniw a chwecha<nt> marchog gantho / a thair mil o bett<yd> yw rragod hwynt / ar y fford / ac wedi kyvarvod / ymladd o gattwr Iarll / yn llidiawc / a gwasgary a lladd llyossowgrwydd o naddynt a<i> kymell i ffo / ac yna tristav a oric Baldwrf / am na allodd rryddhay i vrawd / a meddylio a oric / pa vodd i gwnai ef hyny / Sef yna peri a wnaeth ef powlio i ben ai varaf / a myned yn rhith <arest ddyn> ofer / a thelyn gidac ef trwy lestav y brytaniaid / oni ddaeth ef dan ystlys y gaer / a chany a wnaeth ef y delyn oni attebed ef or gaer / ac yna i tynwyd ef i mewn / a rraffav dros y gaer / ac wedi hyny meddylio a wnaythant ef ai vrawd / pa ddelw i gallent ymryddhav oddyno ac val i roeddent velly nychaf genadav yn dyvod o German<ia> [td. 109v] A chwech igain llong ganthynt / yn llawn o wyr arvoc at kledric / i vod yn dwyssog arnynt / ac yn disgin yn yr alban / a ffan glowes arthur hyny / gado caer Evroc / a oric / a myned i gaer lydd ac yno dyvyny i benaithiaid atto / Imgynghori a hwynt / Sef oedd i kyngor / danvon at howel mymber llydaw yr hwn oedd vrenin llydaw / a mab llew ap kynvarch / nai ap i chwaer i Arthur / i ervyniaid nerth gantho / Sef i daeth howel a ffymtheg mil o wyr arvoc gidac ef i Southamton / i dir / a llawen vy Arthur wrthaw / ac oddyno i gid i daethant / hyd ynghaer ludcoed / a elwir heddiw lincoln kans yno i roedd y saysson / ac ymladd krevlon a vy yno / rhyngthynt / a rwng i lladd ai boddi i kolled chwech mil or saysson / ac a ddiengis o naddynt / aethant hyd ynghaer Kelyddon / ac Arthur yn i hymlid / ac yno i by vrwydyr vawr a lladdva o bobty / cans o <gy>s<go>d <y> deri i brethynt [td. 110r] hwy y brytaniaid / a ffan weles Arthur hyny / i peris ef dorri y deri ai roi ar gyffion / ychel / ynghylch <y> saysson / ac velly i gwarhawd hwynt / dri diwarnod a thair nos / heb na bwyd na diod / ac yna rhac meirw o newyn / i rroes y saysson / i holl Swllt / a thyrnged o Germania hevyd i Arthur / er i gollwng iw gwlad i rroddi / gwystlon / ar hyny / ac Arthur ai kymer<th> ganthynt / ac wedi ir saysson / vyned hyd yngheven y weilgi tiai gwlad adivar vy ganthynt / i hamod ac Arthur / ac yna i troyssant i hwiliav dracheven / ac i borth tovnes[9] i Dir lloiger i daethant / gan anrhithio y gwledydd hyd yn hafren / ac oddyno hyd ynghaer vydda<i> ac amgylchy y gaer / ac ymladd a hi / ac ar brytaniaid oedd yndi a ffan wyby Arthur hyny / i peris ef grogi y gwystlon / heb ohir / ac ef a oric a ymydawodd ar ffeichtiaid lle ir oedd ef yn yr Alban / a gado how<el> i nai yn glaf o orthrwm / glevyd ynghaer Arclyd / [td. 110v] Ac amgylchy I Elynion a wnaeth Arthur / a dyvod hyd ynghaer vyddai am ben y saysson / a dwedyd wrthyn val hyn / O chwchwi dwyllwyr lladron / ni khadwassoch ammod a mi ni chadwaf vinav ammod a chwitha<v> ac ar hyny i raeth dyvric archesgob caer llion / i ben mynydd ychel oedd garllaw / a dwedyd o hyd i ben / ha wyr da heb ef y sawl y sydd o honoch o gredigawl ffydd / koffewch heddiw ddial gwaed ych rieni ar y saysson / a thrwy nerth duw ar llafr a gymeryssoch / ar angav / ef a ylch ych pechodav chwi yn lan / a chwi a gewch orvod a byddegoliaeth ar ych gelynion / ac wedi traythy y geiriay hyny / arthur a wisgodd am dano / lirric / a oedd deilwng i vrenin ac am i ben helm euraid / a llyn Draig o dan erni / a delw arall a elwid prytwen / ac ynddi hithav i roedd delw yr arglwyddes vair <yn> ysgrivenedic / a hyny a ddygai Arthur gidac ef pen elai ef mewn perigl brwydrav / ai gleddav a <gymer>th ef a elwid [td. 111r] kledvwlch / ac yn yr Estroniaith a elwir Excalibur / yr hwn a gowsai Arthur yn y garrec / ac oedd kyssygredig / a gwaiw yn i law / yr honn a elwid bron gymyniad / ac wedi i bawb wisgo am dano / drwy vendith yr archesgobion / kyrchy i gelynion a wnaythant / yn greylon / oni vy nos a wnaythant ai lladd / ac o hyd y nos i kyrchodd y saysson i ben brynn ychel / gan dybiaid i gallent ymgadw yno / a ffan vy ddydd dranoeth i duc Arthur gyrch ir mynydd arnynt / ac er hyny ymladd yn greylon a wnaythant ac yno llidio a oric Arthur / a thyny kledvwlch gan goffay duw a mair a rhythro i elynion / ar sawl a gorvyddae ac ef / ar vn dyrnod i lladdai ef hwynt ac ni orffwyssodd Arthur / oni laddodd ef ddeg a thrigain / a ffedwar kant oi elynion / ac yno trwy dwyll / er hyny / kymryd a wnaythant hwyntav / ogoniant a llywenydd ynddynt / a chyd ymladd a cherdded ac ef hyd yn y diwedd i llas kolgrin a Baldwrf i vrawd / a llawer o viloedd gida hwynt / ac a ffoes kledric / ac a ddiengis ai lu / ac yna i herchis Arthur i Gattwr Iarll cerniw [td. 111v] a dengmil o wyr arvoc gidac ef iw hym<lid> hwynt / ac Arthur a gymerth i ffordd tya chaer arclyd / cans ef a glowsai fod <y> scoti<aid ar ffeichtiaid> yn keissio howel allan or gaer / Sef a wnaeth kattwr Iarll ai lu / kyrchy hyd yn llongav y saysson / ai llenwi hwy oi wyr i hyn / ac arthur ar rhan arall oi wyr ai hymlidiodd hwynt val llew koedawc / oni ffoessant / ac yna i llas kledric i twyssawc hwynt ac wedi gorvod o Arthur a khattwr Iarll / ar y saysson / drwy ladd y naill ran / a chymell y llaill yn gaeth dragowydd / kattwr Iarll / a ddaeth tya khaer arclyd lle i ddoedd Arthur / ac ynte oedd wedi cymell y ffeichtiaid hyd y mor / kans hwnw oedd y trydydd ffo / a wnaythodd Arthur a howel / ar yr ormessol genedl honno / ac oddyno / rrhai or saysson / a ffoessant hyd yn llyn linononwy / ac ir llyn hwnw mae yn dyvod drigain a thrychant / o avonydd y rrai yssydd yn llithro / o vynyddoedd prydain ac or llyn hwnw i mae vn avon yn myned ir mor / a elwir llefn / ac ym hob mynydd or heini i mae craic vawr ychel / a nyth Eryr ar ben [td. 112r] pob kraic / a ffan ddelai yr heini oll i weiddi ir vn graic / i doe ormes o ryw wlad ir ynys honno Sef a oric Arthur peri gwneythyr llongav a badav yno / i ymgylchy y llyn / a chroni / a chadw y bobol hyny yno / oni vy veirw miloedd o honynt o newyn / yr hwn lyn / yw vn or ynyssoedd / a elwir yn yr estroniaith ont[10] Iles / ac val i ddoeddent velly nychaf Gilamwri brenin y werddon / yn dyvod yn borth ir ffeichtiaid ac i scotiaid / cans or vn genedleth i rhanoedd hwynt / a ffan weles Arthur hyny / ymado ar ffeichtiaid ac ar scotiaid / a dechrav ymladd ar gwiddil / a gyrry ffo arnynt / hyd ywerddon / ac yno ar vrys i daeth Arthur eilwaith i ymladd ar ffeichtiaid ac ar scothiaid / yn yr hwn amser i daeth archescobion essgobion ar abadoedd kyssygredic / ac eraill o benaithiaid y ffeichtiaid ar scotiaid / i ymroi i arthur / gan ostwng ar i gliniav / ac ervyniaid tangnhevedd yddynt / trwy i kymryd yn gaeth iddaw ef ai etiveddion / a hyny a gymerth arthur ganthynt / er mwyn i gwyr da hwynt [td. 112v] ychod / ac wedi hyny i raeth howell mymber llydaw / i edrych ansawdd y llyn ychod / <a>i amgylch ac yna i dywad arthur wrth howel mai yma lyn sydd ryveddach na hwn / ac vgain troydvedd yn i lled a ffymp troydvedd yn i ddyfndwr a ffedwar o amriw bysgodryw yndo vn ymhob kornel ir llyn ac nid ynt yn gymyssgedic vn ai gilidd / ac yna i raeth Arthur hyd ynghaer Evroc / i gynal i lys erbyn ddydd natalic / ac yna tost a drwg vy gan arthur weled y reglwys wedi i d..strowio or saysson a lladd y gwyr llen / ac yna i gwnaeth ef Ipper yffeiriad yn archesgob kaer Evroc / a fferi gwneythyr yr Eglwys o newydd / ar mynachlogydd a rhoi kovent yndynt / a gwsnaythy dyw yn Deilwng / ac velly / rhoi i bawb i gwir ddyled / a wnaeth Arthur / yr hwn / a ddygyssai y saysson oddiarnynt ac a roes Arthur i aron ap kynvarch brawd llew ap kynvarch / ir alban a Elwir heddiw scotland / ac i Elw ap Kynvarch i vrawd arall Iarlleth lindesai / ac velly i roedd yrien ap kynvarch / ac wiar verch  [td. 113r] kynvarch mam gwalchmai / ac wedi darvod i Arthur wastatav ynys brydain yn y modd gorav i byssai erioed / i gwreicawdd Arthur a gwenhwyvar verch gogvran gawr / a mam honno a hanodd o ddyledogion Rhyvain a chattwr Iarll kerniw ai magyssai hi / a thegach oedd hi / na gwraig yn ynys prydain / ac i paratoes Arthur i lynges / erbyn yr haf nessa at hyny / i vyned i werddon / a ffan ddaeth ef yno / i roedd Gilamwri / ai lu gantho yn barod i ymladd / ac yn yr ymladd hwnw i dalwyd Gilamwri / ac i llas llawer oi wyr / ac eraill a ffoessant / ac o hyny allan / i bv raid i gilamwri warhav i Arthur / ef ai werin / ac oddyno i ddaeth Arthur i wlad yr ia / Sef I<s>eland / ac goressgenodd ef honno ar hynt / ac wedi hyny pan glyby yr ynyssoedd eraill / vod arthur yn goresgyn / ffordd i kerddai / ac na allai neb i lyddias / nai wrthneby / Sef a oric doldwrf Brenin y ffeichtiaid a gwynwas Brenin orck dowo<d> yno oi bodd i warhav i [td. 113v] Arthur / ac i roddi tyrnged iddo ef / bob blwyddyn / Ar haf nessaf at hynny i daeth Arthur i ynys prydain / ac yna i by ef ddayddeng mlynedd yn ol hyny / yn gorffwyssaw ac yn kynal i lys ynghaer llion arwysg / kaer wynt / ac ynghaer lydd / ac o vewn y blynyddoedd hyny / ar bob gwyl arbenig i ddyvyny atto i holl dwyssogion penaithiaid / ai wyr da provadwy klodvawr / o bob gwlad i amalhav i deyly ef / ai aniver / ac yna i gwnaeth Arthur Drefn ar i varchogion / ir vort gron / ai vilwyr / gan roi i bawb o honynt raddav a galwedigaethav Savadwy yw ydnabod yn dragowydd / yr hwn a oleva i lawer o honynt / yn ol hyn / yniwedd yr ystori hon<o> / a hevyd / vn rinwedd ragorawl oedd ar arthur / o ran ffydd gadarn gref / a gobaith diballedig / ac nid ymswynodd ef yn amser oi vowyd ond yn vnic vnwaith y dydd / i koronwyd ef yn vrenin / ac wedi hyny i hedawdd i glod ef ai vilwriaeth ef ai vilwyr / o ddewrder a haelder / o voes ac arverav / oni oedd yn honaid <yn> yr ynys hono / [td. 114r] megis na doedd vn Brenin / a ellid i gyfflyby i Arthur / ac val i roedd ar bob Brenin / oi amgylch ofn Arthur / rhac iddaw ef oresgyn i kyvoethav hwynt / a ffan glyby Arthur hyny / meddylio a wnaeth ef / am gwplav i weithredoedd / i glod royssyd iddaw / ac ar vrys ni wnaeth ef lai / na goresgyn holl Europia / Sef oedd hyny / traian y byd / ac nid oedd na Brenin / na thwyssawg galleys na bai yn keissio dysgyblio / wrth voes ar arverav / y brenin Arthur ac yna i paratoes Arthur lynges i vyned i lychlyn / kans marw a vyssai assychlyn Brenin prydain, yr hwn a gymynyssai i vrenhiniaeth i lew ap kynvarch i nai ef / a brawd ynghyvreth arthur / ac ni vynai wyr llychlyn hyny / ond gwneythur Riclwff yn vrenin arnynt / amgadarnhav yn i kestill / i geissio kadw /r/ wlad arnynt / ac yno i roedd gwalchmai ap llew ap kynvarch / yn trigo / yngwsaneth pa<b> Rhyvain / lle i danvonyssai [td. 114v] Arthur / i ewyrthyr / i ddysgv moes ac arverav a marchogeth meirch ar pab hwnw a roes arvay i walchmai gyntaf / ac velly / pan ddoeth Arthur i lychlyn i ddoed Riclwff yno / a llu mawr gantho / yn erbyn Arthur / ac ymgyrchy a oric a lladd llawer o bobty / ac yn y diwedd Arthur a laddodd Riclwff / ac a oressgenodd y wlad / a Denmark hevyd / a chymell y bobl i warhav iddaw ef / ac adawodd lew ap kynvarch yn vrenin llychlyn ac Achael yn vrenin Denmarck / ac yna ir hwiliawdd arthur parth a ffrainc / ai lynges / a dechrav goresgyn yno / ac yn i erbyn ef i daeth ffrolho vrenin ffrainc / dan lyvodraeth ymerodraeth Rhyvain / ac ymladd ac Arthur / ac ni thykiawdd iddaw ef kans amlach a dewrach oedd marchogion Arthur ac yna i ffoes ffrolho hyd ymharis a galw atto / i lu mwiaf ac a allodd i gael / Sef a oric arthur ai lu / dan ymgylchy y dinas / ai kronni yno vis or vnty / oni veirw llawer o honynt o newyn / [td. 115r] a dolyrio a wnaeth / ffrolho yn vawr a chynic myned ef ac ac Arthur i ynys oedd garllaw mewn Avon vawr yr hon a elwid Sain / yr hon a lithir o ddinas paris / ac yr vn a orffo ar i gilidd kymered gowoeth i llall ac ado y llyoedd yn llonydd / ac nid oedd ddim well gan Arthur na hyny / ac yno ir aethant illday ir ynys honno / yn gyvlawn o veirch ac arvay / mewn amravailion vaday / ar dday lu yn edrych arnynt / ac yno i rhwymodd ffrolho i vad ef / ac a llyngodd Arthur i vad yntav yn rhydd / ac yna i dwedai ffrolho wrth Arthur / mae drwg oedd i obaith ef / pan ollyngodd ef i vad yn rhydd / ac ar hyny ir attebodd Arthur / gan ddwedyd wrtho ef ddarvod iddo ef wneythur yn sicir vn bad / ac i gwiddiad ef / i lleddid vn o honynt hwy illday yno / ac mai digon oedd vn bad / ir vn a gai y vyddegoliaeth / ac yn ddianod kyrchy Arthur a wnaeth ffrolho / a gwaiw / Sef a wnaeth Arthur / i ochel ac ar hyny i kyrchodd [td. 115v] Arthur ffrolho / ac i rhoes ef dan dor i varch / a thyny i gleddav i geissio i ladd yna i kodes ffrolho yn ffrolig ac a laddodd varch Arthur / ac ar hyny i i raeth Arthur ai varch ir llawr a ffan weles y brytaniaid hyny anodd a vy ganthynt gadw kryngrair / ar ffrancod / ac yna yn llidioc i codes Arthur gan droi i darian rhyngtho a ffrolho / ac ymarvodi ac ef / a newidio dyrnodav yn greylon / o bob vn tyac at i gilidd / ac yna ffrolho a vwriodd ddyrnod i arthur / ac ai trewis ef ar i dalken / onid oedd i waed ef / yn ffrydio ir llawr / drwy i helmed / ac ar hyny i llidiodd Arthur ac yna i dowad vod yn ddrwc gantho ef / vod angav brenin kyn laned a dewred a ffrolho kyn nessed / a thrwy lid ai nerth i kodes Arthur i Gledvwlch ac a roddes dyrnod kreylon i ffrolho / ar warthaf i benn hyd pan holldes i gorff ef hyd i wregis / ac yno i syrthiodd ffrolho / ir llawr yn varw / ac yno i gwarhaodd yr holl ffrancod i Arthur ac wedi hyny Arthur a ranodd i lu yn dday haner ar naill haner a llyngodd [td. 116r] ef / gida howel i nai / i oresgyn poytyerys / ac a gymerth y rran <ar>a<ll> gidac ynte i oresgyn Gasgwin / a geien ar amser hwnw i kynyllodd twyssog poytyers / i holl wyrda / ai benaithiaid i warhav i Arthur / a naw mlynedd i by ef yn goresgyn y gwledydd hynny / ac wedi iddo ef i goresgyn hwynt oll / i daeth Arthur i gynal i lys i Baris / ac yna i gwahoddes ef atto holl dwyssogion penaithiaid / a rhan vwia o gyffredin yr ynyssoedd hynny oll / ac o gytyndeb / yr holl aniveroedd hyny / i gwnaythbwyd cyfreithiav da / yr amser hwnw dros yr holl ynyssoedd hyny / ac yna i rhoddes Arthur / i bedwyr bentrilliaid oi lys ef / nid amgen / pen butler Iarlleth normandi / ac i kai hir ap kynar ben swyddwr / Iarlleth Angioy / ac i bawb oi wyr da eraill / megis i rheglyddai yddynt / ai rhwymo hwynt a oric / ai haelder gariad / a ffan ddarvy iddo wastatav y gwledydd hyny y gwanwyn rhac wyneb i da<eth> [td. 116v] Arthur i ynys Brydain dracheven / ac a gavas yn i gyngor ddal i lys / ynghaer llion Arwysg / kans tecaf lle oedd hwnw a chyvoethocaf / ac addassa i vrenin / ddal i wylva yndi / o herwydd / or naill dy i roedd avon vawr a elwid wysg / ac aber / val i gallai longav ddyvod o eithavoedd byd iddi ac or ty arall ir dinas ir oedd tir teg gwastad sych / ac o amgylch / yr hain i roedd bryniav teg vchel ac yn agos at y dinas i roedd ffridd ne fforest deg addas i hela bwystviliaid / ac o vewn y gaer / i roedd tai teg Brenhinawl / ac am hyny / i kyfflybid hi i ryvain / hefyd yn y dinas honno / ir oedd dwy Eglwys Arbennig / ac vn onaddynt / a gyssegrwyd yn enw Silius verthur / ac yna i roedd mynachlog y mynachessav / ar eglwys arall a gyssegryssid yn en<w> Aron verthur / a mynachlog y kannonwyr oedd honno / hevyd yno i roedd yr archesgobty penaf / or tri archesgobty oedd yn ynys brydain a hevyd aniveiri oedd yn y dinas honno / amrevailion  [td. 117r] gelvyddydav / a ffenna lle <a> dinas yn y dyrnas oedd kaerllion arwysg yn yr amser hwnw / ac yna i peris Arthur arlwyo a gwneythur yno gwledd anveidrawl o vaint / i wahadd holl vrenhinoedd a ffenaithiaid o ysgolheigion megis na allent rivedi arnynt i ddywad i wledd caer llion ar wysg / i roi breiniav yddynt megis i darparent o herwydd i braint ai bonedd / ac velly or alban i daeth Aron ap kynvarch vrenin yno / yrien ap kynvarch arglwydd Reged kaswallon lawir / arglwydd gwynedd / meiric Brenin Dyved / kattwr Iarll kerniw a thri Archesgob ynys brydain / a ffenna o naddynt / oedd archesgo caer llion arwysg / kans braint legat oedd iddaw / a gwr santaidd oedd hwnw / ai enw ef oedd dyvric / ac ir wledd honno i daeth morydd Iarll kaer loiw / moriarll kaerangon <Dr> Anharawd arglwydd ymwythig Madog o gaer wayr / owain o gaer [td. 117v] vallawg Sowlesbri a gwrsalen / o gaer gynvarch / Yrien o gaer vaddon / Bosso Iarll rhydychen / a kida [sic] hyny llawer o wyr da a vyddai <rr>y hir i traythy / ac <o> ynyssoedd eraill / i daeth Gilamwri Brenin ywerddon a gilamwri arall Brenin ala<n>nt[11] Doldwrf vrenin y ffeichtiaid / gwynwas vrenin / orck llew ap kynvarch vrenin llychlyn / achel vrenin de<nm>arck / ac o ffraink Eldyn / Twyssog Rwyton Bottel Twyssog kenonia a Leodegar o volwyn / Bedwyr Twysog ne Iarll Normandi a khai hir ap kynyr Twyssog Angoy / a gwidiart Twyssog poytyers / ar davddeg gogyvwrdd a geraint garwys or ysbaen / a howel mymber llydaw Brenin llydaw / a llawer o bond [sic]eddigion gida hyny Rhy vlin i manegi / val na ddaeth i vn wledd erioed i gymint o wyr da / a gwragedd / meirch Adar / kwn a thlyssav mawrwrthiog arian lestri / a gwisgoedd godidawc / o Bali a ffwrffwr ac a ddaeth yno / [td. 118r] kans vn or tair gwledd arbennic ynys prydain oedd honno / ac nid oedd vn or ty draw ir sbaen / ar a vynai dda / na ddaeth ir wledd honno / i gymryd amravailion roddion ar a vynai bawb / a llawer hevyd a ddaeth yno / i edrych y wledd / heb i gwahawdd / ac wedi i dyvod i gid yno / galwed y tri archesgob ychod yno i wisgo yn vrenhinawl koron am ben arthur a dyvric archesgob a ganodd yr yfferen a ffan aethant ir eglwisi i roedd y ddav archesgob arall yn arwain Arthur yn i vrenhin wisg / ac yn i vlaen ef i roedd bedwar o dwyssogion yn dwyn pedwar kleddav yn noethion kans hyny oedd braint Amerodr henway y pedwargwyr hyny oedd Aron ap kynvarch Brenin yr alban / kaswallon lawhir arglwydd gwynedd / meiric Brenin dyved / a kattwr [sic] Iarll kerniw / ac i roedd kyvysinaid a chledwyr tannav yn kanv yno amravailion [td. 118v] ganiadav / ac organ o bobty yddynt ac or ty arall i roedd y vrenhines Gwenhwyvar yn myned ir Eglwys ac addyrn brenhines am deni / ai khoron am i ffen / ac esgob a manachessay gida hi a ffedair gwragedd y pedwargwyr ychod / a chlomen wen yn llaw pobvn / onaddynt / ac wedi myned hi ir Eglwys / i dechreywyd y gwsaneth trwy /r/ ysgolheigion gorav ar pynciav gorav tecaf ar a brydoedd dyn erioed / ac yna i gwelid rhedegain amyl o eglwys pa gilidd i wrando amrevailion ganiadav / ac wedir fferenav dyvod ir llys a wnaythant a diosg i dillad parch / a gwisgo eraill am danynt / a myned ir neyadd i vwytta / ac or parth arall i roedd gwenhoyvar / ai harglwyddessay gida hi / megis i roedd arver Brenhinessay / ac velly / wedi rhoi pawb i eisde megis i dylent / i kodes kai hir marchog [td. 119r] penswyddwr / a mil o wyr gidac ef a gwsnaythy or gegin / a gwisg o ermin melyn amdanaw ef ac am bob vn oi wyr / ac i kodes Bedwyr bentreilliad ne benbwtler Arthur / a mil o wyr gidac ef / or vn rhyw ddillad i wasnaythy llestri aur ac arian / ac nid oedd lai o aniver yn gwsnaythy ar y vrenhines nac ar yr amherawdr Arthur / ai wyr da yntav / ac am hyny / ni doedd vn dyrnas yngrhed a allai ymgyfflyby ac ynys brydain o bob da moesay a devodav / o herwydd vn arver oedd holl wyr llys arthur ai gwragedd /ac vn air oeddent / ac ni vynai gwraic na morwyn o lys arthur / na gwr na gordderch ond milwr kampys provedic / ac am hyny dewrach a vyddai y gwyr / a diweirach a vyddai /r/ gwragedd / ac wedi darvod y kinio ychod / i daeth pawb allan / oddigerth y dinas / i edrych amravailion chwareoedd / nid amgen / marchogion / yn torri ffynn / ac yn benna ar ymwan / a hevyd / ni doedd dychymig [td. 119v] chware na bai yno / ar vrenhines ar arglwyddessay / ar vylcher gaer / yn edrych ar hyny / a ffob vn o honynt yn dangos y gwyr mwiaf ar a garent ac i roedd y marchogion yn gwneythur i gwrhwdri mwiaf ac a ellynt / ar neb a gai vyddegoliaeth y chware / ef a gai dros i dravel / ar gost y Brenin / ac wedi darvod yddynt dreilio y wledd honno / mewn tridiav a thair nos / y pedwrydd dydd i rhodded i rhai a vyssai yn gwsnaythy / dros i llavyr ney i travel / nid amgen / i rhai o naddynt i rhodded dinessydd / a chestyll ir rhai eraill / ac yno / i raeth dyvric archesgob caer llion yn veydwy / ac a wrthodais yr archescopaeth / o herwydd gweled vaint a vy armerth y wledd honno / ar gynylleidva / ai darvod mewn tri diav / ac am hyny ystyried / a oric ef / mae darvodedig yw pob peth yn y byd hwn / ac amrodd i geisio peth parhays / tyac at dyrnas gwlad nef / ac yn i le ynte i rroed dewi / yn archesgob kaer llion arwysg kans gwr dysgedig bycheddawl oedd ef / ac ewyrth i arthur / ac [td. 120r] yn lle Sampson archesgob kaer efroc a vyssai varw yno / ir roed Teilaw Esgob llandaph / drwy Eiriol howel mymber llydaw / a gwr dysgedig bycheddol oedd yntav / ac wedi lliniaethy pob peth i gwelent / ddavddeg marchog yrddol / yn dyvod / a diadell o wyr gida hwynt / a chainc oliwydd yn llaw pob vn o naddynt / yn arwydd i bod yn genadav / a ffan ddaethant ir llys kyvarch gwell i arthur a wnaythant / gan i anerch oddiwrth lles / amherawdyr rhyvain / i roi llythyr yn i law ef ar geiriav hyn ynthaw / lles amherawdyr rhyvain / yn anvon anerch at arthur vrenin y brytaniaid / megis ir haeddodd / kans rhyvedd yw geni vi dy greylonder di ath ynvydrwydd / o anian ffolder kans ynvyd i soraist di vy vi amherawdyr rhyvain / a rhy hwyr i rwyti yn gwneythyr Iawn I ryvain / ai brenhinoedd / lle i mae yr holl vyd yn [td. 120v] ddarostwngedig i ryvain / ond tydi a thithav sy yn attal y dyrnged / yr hon syddyledys i ryvain  i chael o ynys brydain / yr hon i by Ilkassar yn i chael / ac amher<ao>drion eraill wedi hyny / kans yr holl ynyssoedd sydd dan ryvain / ond ynys prydain / ac eraill / a ddarostyngaisti iti dy hyn a dwyn braint gwyr rhyvain oddiarnynt / ac am hyny senedd rhyvain / a varnodd iti vod yn rhyvain erbyn Awst nesaf / ac oni ddoi di yno y dydd hwnw / gwybydd di i <doyn> hwy ith ovyn di / hyd dy gartrav / am i sorhad hwynt / val i barno y kleddav rhyngoti a hwynt / a ffan wyby arthur ystyr y llythur / ef aeth yn i gyngor / am daly atteb i wyr rhyvain / a chattwr Iarll kerniw yn gyntaf i dywad / val hyn / Arglwydd vrenin heb ef / mae arnafi ofyn i lesgedd / a diogi / gael gorvod arnomi y brytaniaid / gan hvd i byomi yn segyr / gwedi ymroi i wleddav / ac ymddiddan gwragedd er ys pymp mlynedd / a hyny a dduc yn dewrder ni an ffyniant [td. 121r] ac ny ni a ddylem ddiolch i wyr Rhyvain / am yn kyffro ni / ar hyn o amser / ac yna i dywad Arthur ha wyr da / vynghyd varchogion / chwi a royssoch imi hyd yn hyn gynghorav da / ar awrhon / i mae yn rhaid imi wrthynt / ac am hyny / meddyliwn bawb gyngor da ir ynys / ac o bydd da /r/ kynghorav / ni a orvyddwn / ar wyr rhyvain / Sef er kael o honynt hwy gam dyrnged or ynys honn / er dyvod ai lluoedd iw ymddiffin hi / rac estron genedl / ar awr honn / ni ddylant i ni ddim / ac i maent hwy yn i holi ini / beth anledys / ac am hyny / ninav a holwn yddynt hwythav beth dledys / ar kadarnaf o honom / kymered gan y llall / kans yn rhieni ni a orvy arnynt hwy / nid amgen / Beli a Bran / meibion dyfnwal moel myd / o herwydd hwynt a ddygyssant vgain o voneddigion Rhyvain / yn wystlon ganthynt i ynys Prydain / am dyrnged / a nerth / ac wedi hyny i by Kystenin / ac Elen / ac wedi hyn<y> maxen weledig / ac Elen [td. 121v] dyledogion ynys brydain / ar hain a oresgennodd hyd yn Rhyvain / a rhyvain oll / ac a vyant amher<.>odron yno / bob vn yn ol i gilidd / ac or achos hyny / ni attebwn ddim yddynt hwy / ond holwn ni y dyled yddynt hwy / ac yna i dowad howel ymber llydaw / rhyngofi a dyw / pa <dwede>mi bawb ar neyldy / ni bydde gystal ac i dowad yr amherawdyr Arthur / ac am hyny / Arglwydd heb ef / awn i Imddiffin ynys Brydain i dyrnas rhyvain / a ddechreyodd holi peth anledys i ni / a fferthynol i ti holi pethav dledys yddynt hwy / kans Sibli ddoeth a ddraganodd / i byddai dri amherawdyr or brytaniaid yn rhyvain / Sef ni by ond dav hyd yn hyn / a thithav a vydd y trydydd ac am hyny / bryssia di ir hynt honno / o herwydd kyttyn yw dy wyr a thi / a mi a roddaf i ti o gymorth / ddengmil o varchogion arvog / ac a ddowad Aron ap Kynvarch / rhovi a [td. 122r] dyw arglwydd heb ef / ni vedra vi draythy vaint yw vy ll<i>wenydd i / am yr amadrodd a ddwedaist am ryvain ac am hyny hyvryd yw geni vi gymryd dyrnodav / gan wyr rhyvain am yr hai a roddwn inav yddynt hwythav / er dial yn teidiav / an hen rhieni arnynt / ac er kodi dy vraint dithav arglwydd vrenin / A mi a roddaf i ti i vyned yno / ddavddeg mil o varchogion arvoc a phetid hevyd a ffan ddarvy i bawb / dervyny i ymadrodd / ar maint / a roddai bawb iddo ef o wyr arvoc i vyned i ryvain arthur a ddiolches i bawb o naddynt ar neillty / ac i kyvrivwyd i Arthur y rhyvedi a roisid iddaw / a thrigain mil o varchogion arvog provedig oeddent heb law a roddes howel iddaw / o lydaw / ac a gavas ef or chwech ynys eraill / o betyd / chwechigen mil / Sef oedd henway yr ynyssoedd hyny / Iwerddon / ynys yr ia scotland / orck llychlyn a denmarc / ac o ffrainc  [td. 122v] Bedwar vgain mil o varchogion arvog / a chan y davddeg gogyvwrdd a chida Geraint garwys or ysbaen / i daeth mil a dav kant o varchogion arvoc / ac velly i kad oll o varchogion arvog ddav kant / a davddeg mil / a ffedwar vgain mil / ac ni wyddiad neb y rhif ar y petit / ac velly gwedi gweled o arthur ywyllys pawb tyac atto / roddi kennad yddynt oll / i vyned adref a wnaeth ef / i ymbratoi erbyn awst nessa at hyny / ac ef a vanegawdd hyny i genadav gwyr rhyvain / oedd yno yn aros atteb / ac na thalai ef vn dyrnged yddynt / ac i raeth y kenadav ymaith / parth <a> rhyvain / wedi yddynt gael rhoddion mawr / a thlyssav a rhyddhav / oddiwrth pob trayl / a thaledigaethion / a chattwr / twysog kerniw aeth gida hwynt / wrth orchymyn Arthur / oni ddaethant ir borthva / a elwir heddiw Sandwych / kans yno i kymersant i llongav / a ffen glyby lles amherawdyr rhyvain hyny / ir aeth ef yn i gyngor / ef a Senydd rhyvain / Sef oedd yn i [td. 123r] gyngor anvon at vrenhinoedd y dwyrain i erchi nerth ganthynt yn erbyn arthur a chida hyny / twyssogion Ieyrll Barwniaid / ac llawer o wyr da eraill a oedd ddarostwngedig i ryvain / ac o Senydd rryvain / i daeth at yr amherawdyr / meiric or koed / ac eraill o Seneddwyr rhyvain / Sef oedd yryvedi yr aniver a gas lles gan i wyr hynny oll / deigain a ffedwar kant o viloedd / ac wedi darvod yddynt / liniaythy pob peth erbyn awst / yna i kodyssant tyac ynys Brydain / a ffan glyby Arthur hyny / kynyll i lu a oric ynte / a gorchymyn i vedrod / nai vab i chwaer / liwio a llyvodraythy yr ynys yn dda / a gwenhwyvar yn ddidwyll / oni ddelai ef adref / ac wedi hyny / i kyrchodd Arthur borthva Southamton / a ffan gavas vnion wynt / hwiliaw tya ffrainc / ac wedi i vyned ef i ganol y weilgi / ef a syrthiodd kysgy ar arthur / am dalam or nos / ac yna i gwelai ef vreiddwyd / nid amgen / Arthur a welai yn hedeg / o ddiwrth y deav / gawr mawr / a garw lais gantho / ac yn disgin ar vordor ffrainc / ac a welai / ddraic yn dyv<od> or gorllewin / a goleydair i lly<ygaid> [td. 123v] yn goleyo /r/ mor / ac ef a welai y ddraig ar kawr yn ymgyrchy / ac ymladd mawr rhyngthynt / ac wedi ymladd / yn hir o amser / ef a welai y ddraig / yn bwrw tan ar y kawr / oni losges ef / yn vlw oll / ac ar hyny i deffroes ef / a rhyvedd a vy gantho a vreyddwyd / ac i manegodd ir kymydeithon / i weledigaeth / ai ddeongl a wnaythant val hyn / tydi arglwydd / amleddi a rhyw anghynvil o gawr / ac ai gorvyddi ef / kans ty di / arglwydd ywr ddraig / ac ni kredodd [sic] Arthur ddim o hyny / namyn tybiaid / mai rhyngtho ef / ar amherawdyr rhyvain / vyddai hyny / ac erbyn dydd dranoeth / i ddoedd Arthur ai lynges / ymhorth Barilio yn Normandi / ac yno aros a wnaeth ef gwbwl oi wyr / or ynyssoedd eraill / addowsai borth iddaw / ac val i roeddent velly / nychaf genadav yn dyvod atynt / ac yn manegi i Arthur / ddyvod kawr mawr o ddiwrth ysbaen / a dwyn Elen i drais nith howel ymber llydaw o ddigan y gwarcheidwad [td. 124r] a myned i ben mynydd a hi a marchogi<on> y wlad ai hymlidiodd / ac ni thyciodd yddynt ymladd ar anghynvil hwnw / kans ni <vmiv>[12] vn araf arno / ac velly pan vy nos i daeth Arthur Syr bedwyr / a Syr kai hir ap kynar gidac ef wrth gyvrwyddyd gwr or wlad hono / yn agos ir mynydd / lle ir oedd y kawr / ac yna i gwelynt hwy ddav dan / yn gyvagos at i gilidd ar ben mynydd mawr / ac a ddanvones Arthur bedwyr i edrych pa vn or ddav le ir oedd y kawr / ac a aeth ef ir mynyd lle i roedd y naill dan / ac yno i klowai ef wreigiawl gwynvan / ac yno ef a welai hen wraic yn eistedd wrth y tan / a bedd newydd gar i llaw / a hithav yn hiravthy ywch ben y bedd / a ffan weles hi Bedwyr / i dowad hi wrtho o tydi ddirieitia or dynion / beth a wneidi yma / ef ath leddir di yr awrhon / o angav tervynedig / kans yr anghenvil melldigedig / a dduc nith howel yma / ai lladdodd hi / yn keisio kydio a hi / ac am vymod Inav yn vamaeth iddi i duc [td. 124v] vinav yma / gan ddangos bedd Elen iddo ac om tyb i ef a ddaw yma etto ac am lladd inav / ac ath ladd dithav hevyd / o chaiff ef dy weled / ac ar hyny i daeth bedwyr at Arthur a manegi a wnaeth iddaw / gwbwl ac a welsai / a drwg vy gan Arthur hyny o ddamwain / am Elen / ac yna i daeth Arthur ar vrys yno ac erchi yw varchogion aros yn llonydd / oni welent yn Ing arno ef / ac i kanvy Arthur y kawr wrth y tan arall / yn pobi moch gwlldion / ac yn i bwytta yn lled amrwd / ac yna pan weles ef Arthur yn dyvod / kymryd ffon haiarn yn i law a wnaeth y kawr / yr hon oedd anveidrawl o vaint / ac a hono taro Arthur ar i darian / oni glowid i swn ymhell / ac yna llidio yn vawr a oric Arthur [td. 125r] tharo /r/ kawr ar i dalken / oni lithrodd y gwaed o amgylch i lygaid ef / ac yno i llidiodd y kawr / a khyrchy ar ycha kleddav Arthur val i kyrchai y baedd koedawl yr heliwr / ac ymavel mewn Arthur / ai dyny oni syrthodd ef ar dal i liniav / ac yna i troes arthur yn llidiawc a tharo /r/ kawr / a chledvwlch hyd yr ymynnydd / ac yna roi garm a wnaeth y kawr / a syrtho i lawr val derwen / a hyrddai wynt mawr / ac yna i khwarddodd Arthur / gan erchi i bedwyr Dori pen y kawr / ai ddwyn gantho i ddangos rhyveddod ir llu / ac yna i dowad Arthur na chyrvyssai ac ef erioed anghenvil mor gadarn a hwnw / namyn bytta[13] kawr or Ryrry o vewn gwynedd / [td. 125v] hwnw a wnaythodd iddaw wisg o grwyn barvay brenhinoedd / a thwyssogion / ac a ddanvonyssai genadav at arthur / dan erchi iddaw ef vlingo kroen i varf ai danvon iddaw ef / i orffen i bilis / ac ef ai roddai yn ychaf ar i bilis / er parch i arthur / ac onis roddai erchi iddaw ddyvod yn ddianod i ymladd ac ef / gan ddwedyd y kryva o honom i yr amser hwnw kymred groen barf y llall / ai bilis hevyd / ac ymgyvarvod a wnaythant ar vwlch y groes / rwng mowddwy a ffenllyn / yn yr hwn le ir ymladdyssant yn grevlon gan dyny Barvav i gilidd / ac yn y diwedd i lladdodd Arthur bytta gaw<r> ac er hyny hyd heddiw er kovedigaeth am hyny / i gelwir y lle hwnw rhiw /r/ Barvay / ac yn ymyl yno dan y rriw honno i mae bedd Bytta gawr iw weled heddiw ar ymgyvarvod hwnw [td. 126r] a vyssai dalm o amser kyn lladd<iad> yr anghenvil vchod / am Elen nith howel / ar howel hwnw a barodd gwneythyr ylysendy ywch benn bedd Elen ar y mynydd hwnw / ac wedi manegi i Arthur vod lles amherawdyr rhyvain / wedi pobilliaw or ty arall ir avon / ac yna anvon kenadav a oric Arthur at yr amherawdr / ac erchi iddaw adaw ffrainc ai thervynav yn llonydd ne roi kad ar vaes i Arthur dranoeth / ac onide ni chadwai gyfraith arvav ac ef / Sef oedd y kenadav / Gwalchmai / Bosso Iarll rhydychen / Geraint Gaerwys or ysbaen a bedwyr bentrilliad a llawen vy gan lu Arthur vyned Gwalchmai yno / dan dybied i kymhellai ef <hw>ynt i frwydro / ac wedi manegi i les ddyvod kenadav oddiwrth arthur / ac ystyried o honaw i madrodd hwynt / yr amherawdr a ddyvod / mae Iownach oedd i Arthur liwiaw ynys Prydain na myned ymaith ac yna i [td. 126v] dowad Gaynus nai yr Amherawdr a ddyvod hwy o lawer yw ych tavodav chwi /r/ brytaniaid nach kleddyddav chwi Sef a oric Gwalchmai / yn chwimwth tyny i gleddav / a lladd Gaynus gar bron yr amherawdr ac yn esgid myned ar i mirch ill pedwar a wnaythant / a gwyr rhyvain yn i hymlid / i geisio dial y gwr arnynt / Sef geraint oedd olaf / ac yn vlayna or ymlidwyr ir oedd Marcinicus / i ddial y gwr / a Bosso Iarll a droes atto ef / ac a drawodd Marcinicus ar i benn ai gleddav / oni holldodd hyd i ddwyvron / gan erchi iddaw vanegi iw gydgymydeithion yn yffern vod yn hwy kleddyddav y brytaniaid nai tavodav / ac o gyngor gwalchmai / aros yn gytyn a wnaythant yr ymlidwyr / a lladd pawb i wr or rhai braynaf o honynt / ac val i ddoeddent velly yn gyvagos i [td. 127r] goed nychaf / chwech mil or brytaniaid yn rhoi kri ar y rhyvainwyr / ac ai lladdyssant yn greylon / a dala eraill a wnaythant / ac yn y diwedd i kymell i ffo / a ffan glyby pentraink / Seneddwr o ryvain hyny / i doeth yntav a dengmil o wyr Ryvain / yn borth ir rhyvainwyr / ac ar y rhythyr kyntaf / gyrry ffo ar y brytaniaid / ai hymlid ir koed i byassent or blaen / ac yna i llas llawer o bobty / ac ar hyny Edyrn ap nydd / a ffymp <m>il o wyr arvog a ddaeth yn borth ir brytaniaid a kynal [sic] i klod ai syberwyd a wnaythant a gwrthneby y rhyvainwyr a wnaythant / a pentraink<..> Seneddwr / yn anog i wyr i gyrchy yn grevlon / a ffan weles Bosso Iarll rhydychen hyny / galw a oric anivair / a myned ar i kyvair a galw Gwalchmai atto / a dwedyd wrtho / ar y rhan waytha / ir ym i / a rac ofn kael ohonom i gerydd gan y brenin / moyswch i ni gid geisio gorvod ar Bentraink / trwy i ladd / ney i ddala ac ar vrys i daethant trwy vydd<in>oedd gwyr rhyvain / a thyny [td. 127v] Pentraink oddiar i varch / ai rwymo yn sickir / ac yno i by vrwydyr galed o bobty / ac yn y diwedd i gorvy /r/ brytaniaid arnynt / gan ddwyn pentraink ganthynt / yw byddin i hvn / ac o newydd myned i ymladd a gwyr rhyvain / ac yn y diwedd i gyrry i ffo / ar rhai ni bv wiw i dala / i lladd ai hysbeilio / ac velly i daeth y brytaniaid ar karcharorion ganthynt / hyd y lle / i roedd arthur / a manegi iddaw gwbwl or damwain / a llawen vy gan Arthur mor rwydd viassai ragddynt yn i absen / ef / ac yno i gorchmynodd Arthur i Bedwyr Ben trilliaid / twyssog Normandi / Syr lamcelot [sic] du lac Kattwr Iarll kerniw / Borel Twysog / ac eraill hebrwng y karcharorion hyny i baris / ac yna pan glowes gwyr Rhyvain hyny / deffol trigain mil o wyr arvoc / ai hanvon ar hyd nos i ragot y [td. 128r] karcharorion ac yw rhyddhav ac o vla<en> yr aniver hyny Seneddwr ryvain a elwid <Qin>tus / Evander Brenin Siria / ac Sertor<n>us o bilia / ac velly aros a wnaythant mewn lle dirgel a thranoeth i daeth gwyr Arthur ar karcharorion hyny hyd y pant koedawc / lle i roedd y rhyvainwyr yn aros / a chodi a oric or ryvainwyr yddynt ai gwasgary yn ddrwc / sef a oric y brytaniaid / a rhanyssant yn ddwy ran / nid amgen Bedwyr a Richard o baldwn / i gadwr karcharorion / ac o vlaen y vyddin i roedd / kattwr Iarll kerniw / Syr lanncelot a Borel dwysog yn ymladd / ac yn llidioc y rhyvainwyr a gyrchodd y brytaniaid ac nid oedd ohonynt ywch ben dengmil ac yna i daeth Gwidiart Twysog poytyers / a thair mil yr borth ir brytaniaid / ac yna dial i twyll arnynt a wnaythant / ac yna i llas Borel Dwysog / kans [td. 128v] Evander Brenin Siria / ai brathodd ef / a gwaiw oni vy ef varw / a ffedwar o varchogion da eraill a las yno / o wyr arthur nid amgen / hirlas o Eiliawn meiric ap kattwr Iarll kerniw halidys o dingol / a khai ap Ithel ac er kolli hyny ni adodd y brytaniaid vn or karcharorion i ddianc / Namyn gyrry ffo ar y rhyvainwyr / ac ar y ffo hwnw i llas Evander ychod / a viltanus Seneddwr o ryvain / ac wedi y gorvod hwynt / i doeth y brytaniaid ar karcharorion i baris / gida rhai a ddaliwyd hevyd y dydd hwnw / ac oddyno yn llawen i daethant adref at Arthur / a manegi iddaw ef i damwain / ac yna i kymerth lles / yr amherawdyr dristwch mawr yndo i hvn / ddryced a vysai i ddamwain ef / a myned yn i gyngor a oric i wybod < [td. Llst 129, 44v] pw vn a wnai, ai myned i geissiaw nerth iddaw adref ai peidiaw. Yna i cafas yn i gyngor fyned i'r lle a elwir Licris, ag yno i buant y nos honno. A ffan glybu Arthur hynu, myned a wnaeth hud y lle a elwyd y Glyn Ancessia, canys yno y doe'r emerawdr dranoeth. Ag yno ir arhoes Arthur hwynt, a rhoi i farchogion o'r naill tu a Morydd, iarll Caerloiw, o'r blaen. A beddino i lu a wnaeth yn wyth [td. Llst 129, 45r] byddin, ag ir oedd bum cant a chwe mil o wyr ymladd profadwy ymhob byddin. Ag yna, wedi i parattoi hwynt yn gymhedrol, a'i dysgu a wnaeth Arthur i gyrchu ag i aros cyfle. Ag ymlaen pob byddin ir oedd dau farchog clodfawr, profadwy. Ag o flaen y kyntaf ir oedd Aron ap Kynfarch, brenin yr Alban, [a] Chattwr, iarll Cerniw, a'r fyddin honno oedd o'r tu deau. Ag o'r tu arall ir oedd Rosso, iarll Rhydychen, a Geraint Caerwys o'r Ysbaen. Ag o flaen y trydydd fyddin ir oedd Achel, brenin Denmark. Ag o flaen y pedwerydd fyddin ir oedd Howel Ymber Llydaw a Gwalchmai ap Gwyar. Ag yn ol y pedair byddin hynu ir oedd pedair eraill a dau farchog o reolwyr ar bob vn ohonynt. Ymlaen y kyntaf ir oedd Cai Hir ap Cynyr marchog a Bedwyr iarll, ymlaen yr ail ir oedd Holidnys twysog Rydain, a Gwidiart, twysog Poytyers, ymlaen y trydydd Owain o Gaerllion a Gwinwas o Gaer Gaint, ag ymlaen y bedwerydd ir oedd Irien o Gaer Vaddon a Gwrsalen o Gaerdor, a elwir heddiw Dorchester. Ag yn ol hynu ir oedd Arthur a lleng o wyrda gidag ef, ag o'i flaen ir oedd delw a draig euraid yn arwydd noddfa i bawb o'r brathedig. A rhyfedi Arthur i hun oedd chwech o wyr, chwe chant a chwe mil. Ag yna i pregethodd > [td. 129r] arthur yw wyr val hyn / ha wyr da heb ef / hysbys yw / may och nerth chwi ach kyngor i kavas ynys Prydain vod yn benna ar ddeg tyrnas arhigain / ac etto trwy ych nerth chwi ni a orvyddwn ar wyr Rhyvain / ac a ddialwn arnynt geisio ein kaethiwo ni am ein ryddid / koffewch yr awr hon / am eich segyryd ers talm o amser / trwy ymddiddan a gwragedd / a choffewch i ennynny yn eych glewder ach milwriaeth / a byddwn ni gyttyn i gynyny gwyr rhyvain megis anveiliaid / kans ni thebygynt hwy i rroem i gad ar vaes yddynt ac os chwchwi / wyr da / a wnaf  vynghyngor / mi ach anrhydeddaf chwithav wrth eych bodd o bob da a thiroedd / a vytho yn vy meddiant i / a ffawb onaddynt oedd yn wllyssiawl / i wneythyr kyngor arthur / a ffan glyby yr amherawdyr / vod Arthur yn kynghori i wyr / Sef a oric ynte / pregethy yw lu / a manegi yddyn<t> i dylai /r/ holl vyd vod yn [td. 129v] ostyngedic ney yn yfydd i ryvain a choffewch mai eych teidiav chwi a gedwis ryvain yn benna lle or byd / o ddewrder milwriaeth a ffyniant / na wrthodwch chwithav angav / er kadw braint rhyvain / ac ymleddwch yn gadarn / megis i gallom ni ovyn tyrnged o ynysoedd eraill / O wyr da koffewch / na ddoythom ni yma er ffo / namyn ymladd yn gyttyn / an gelynion / a chyd ac i bont hwy glewion ar y dechrav / Safwn i ynghyd yn ddewrwych / ac velly i gorvyddwn ni arnynt / a ffan ddarvy iddaw yr ymadrodd hyny / ef a vyddinodd i lu yn ddavddeg byddin / ac ymlaen pob byddin / lleng o varchogion arvoc / a dav varchog yrddol glodfawr yn ryolwyr [sic] / ymlaen y gyntaf ir oedd flaidd ac aliffantus Brenin yr ysbaen / ymlaen yr ail vyddin ir oedd / Irtagus Brenin parcia / [td. 130r] a morffilipus Seneddwr o ryvain / ac ymlaen y drydydd vyddin ir oedd Boctus Brenin medveddwr a Seneddwr arall o ryvain / ac ymlaen y bedwerydd vyddin ir oedd Borex Brenin Bilia / a kampus mibernus o ryvain / ac yn ol y pedair [sic] hyny ir oedd pedair eraill ymlaen y gyntaf i roedd Serus brenin y twr / a ffentrassus Brenin yr aipht / ymlaen yr ail ir oedd ddav Seneddwr o ryvain / ymlaen y drydydd ir oedd / Politus Brenin affrica / a thwysog arall / ymlaen y Bedwerydd / ir oedd Tenitus Twysog Sirinia / a Seneddwr arall / ac yn ol yr hain ir oedd pedair byddin eraill / ymlaen y gyntaf ir oedd Penitus Seneddwr o Ryvain / ac ymlaen yr ail ir oedd Siprus Twysog ac ar y drydydd vyddin ir oedd Siprus Twysog arall / ac ar y drydydd vyddin i roedd meiric or coed / <o> vlaen y bedwerydd vyddin [td. 130v] ir oedd Rain Seneddwr o Ryvain / ac yn ol hyny / ir oedd yr ymherawdyr yn dysgy i wyr lle i gwelai reitiaf ac ynghanol y vyddin i peris ef roi / Eryr o Aur / mewn ystondardd / yn arwydd ir neb a bai berigl arno / ymgyrchy a oric / ac yn gyntaf / i kyvarvy byddin Brenin yr ysgaen / a byddin / Aron ap kynvarch / a khattwr Iarll Kerniw / a dechrav / ymladd yn grevlon a wnaythant / ac yno geraint Gaerwys a Bosso Iarll rhydychen / ai byddin hwyntav yn tylly byddin gwry rhyvain / ac ymffystio yn grevlon a wnaythant blith drafflith / oni glowid i twrf yn cyffroi /r/ ddaiar / gan drwst Saledav y milwyr / yn ffystio /r/ llawr / ac yna i llas llawer o bobty / val ir oedd vlin i drythv ac yna i brathodd Boctus Brenin Medveddwr / kai hir ap kynar varvoc yn i Anghevawl <on>i vy ef varw / ac er [td. 131r] hyny y vyddin a ddyc i gorff ef oni garvyant a byddin brenin bilia a hono ai gwasgarodd hwynt / ac er hynny y brytaniaid a ddygassai i gorff ef hyd y lle i ddoedd y ddraic auraid / Sef a oric hirlas nai Bedwyr bentrilliaid pan weles kai hir / gwedi ladd / kymryd gidac ef drychant marchog arvoc grymys provedic / ac megis baedd koedawl ymysg llawer o gwn / rhythraw yn i mysg ac ymladd oni gavas ef gwrdd a Boctus vchod / ai dyny gidac ef ar gefn i varch hyd yn ymyl korff kai hir / ac yna i drylliwyd ef yn ddrylliav man / ac yna i daeth hirlas at i vyddin i hvn / ai hanoc i ymladd / ac yno i kolled llawer o bobty ac i llas or ryvainwyr aliffantus Brenin yr ysbaen / ac milinus Seneddwr o ryvain / ac i llas o wyr arthur holdnys twysog Rydain / a Leodegar o vlwyn[14] a thri thwysog o ynys [td. 131v] Prydain / nid amgen gwnwas o gaer gaint / wallon or mwithig / ac yrien o gaer vaddon / ac yno gwahaodd blaena or brytaniaid / ai hencil hyd at howel ymber llydaw / a gwalchmai / ac yna ymgryvhav / a oric / ac yn wychr kyrchy i gelynion o newydd / ar neb a gyffyrddai a Gwalchmai / ac vn dyrnod i lladdai ac velly ni orffwysodd gwalchmai oni ddaeth ef i vyddin yr amherawdr ac yna i llas kynvarch twyssog  Teygr / a dwy vil gidac ef ac yna hevyd i llas trowyr da eraill / nid oedd waeth i gwrhydri na thwysogion / Sef a wnaeth howel a gwalchmai ymgadw ynghyd a lladd a gyffyrvai a hwynt / ac or diwedd i kavas gwalchmai yr hwn oedd ef yn i ddamyno / nid amgen / nad kwrdd a lles amherawdr rhyvain / ac nid oedd dim well gan yr amherawdr nac ymgaffel a [td. 132r] Gwalchmai a newidiaw dyrn ac yna i daeth aniveiri o wyr rhy<v>ain am benn howel a gwalchmai oni vy raid yddynt ffo hyd at arthur ai vyddin / a ffan weles arthur hyny / llidio yn vawr a rhythro i wyr rhyvain / ai kymyny ai gledfwlch / a dwedyd yn ychel wrth i wyr nac oediwch nac oediwch wyr da / ddial kamav yn teidiav ar y gwyr hyn / rhowch yddynt ddyrnodav llidioc / a gelwch ych ffyniant attoch / val i gwnaythoch erioed ac ni byddwn ni wrthynt / ac o vlaen i wyr kyrchy i elynion a wnaeth Arthur / val llew krevlon / ar sawl a gyffyrvai ac ef / ar vn dyrnod i lladdai / ac am hyny i ffoes pawb rhagddo val i ffoe y devaid rhac y llew newnawc kans ni thyciav i neb arvay rhac i ddyrnodav ef / ac yn<a> i kyvarvy Arthur / a Sertor<uus> Brenin bilia [td. 132v] a ffeltesus Brenin Bettania / ac ef a laddodd y ddav hyny / ar ddav ddyrnod / ac yna pan weles pawb arthur yn digoni / Enyny a wnaythant hwyntav / i ymladd o hyny allan / trwy ddysg i harglwydd vrenin ac yna gwyr rhyvain yn anog i gwyr hwyntav / ac ni ellid rhivedi ar a las o bobty / ac yna i daeth morydd Iarll caer loiw / a lleng o wyr da gantho / ac o newydd kymyny gwyr rhyvain / ac yna i daeth vn or brytaniaid / ac a vrathodd / les yr amherawdr / oni vy ef varw / ac ni withis pwy ai gwnaeth / ac yna kymell gwyr rhyvain i ffo yn wradwyddys / lle i llas or rhyvainwyr ynghylch kant mil / ac yna i llas Brenin yr aifft / a davnaw Brenin eraill o amrevailion ynyssoedd o barth yr amherawdr / a thrigain o Seneddwyr Ryvain / a dala tri onaddynt yn vyw / ac [td. 133r] yna i peris Arthur wahanv kyrff / i wyr ef / o ddiwrth y rhyvainwyr / ai kladdy yn anrhydeddys yn y mynachlogydd nessaf ar Eglwisi / ac a ddygbwyd korff Bedwyr Bentrilliaid Twysog normandi / hyd y dinas a wnaethoedd ef i hynan yno / a khorff kai hir / a ddycbwyd / hyd y dinas oedd iddo ef i hvn / o vewn angioy / ac yno i kladdwyd ef / a holdnys Twysog Rydain / a ddycbwyd i fflanndres / ac yna i kladdwyd ef / ac yna i parodd Arthur amdoi korff yr amherawdr / ar Brenhinoedd eraill o Seneddwyr Rhyvain / yn anrydeddys / mewn gweoedd o blwm / ac a roes ef vaddeyant / ir tri Seneddwyr byw ychod / ai rhyddhav hwynt / o bob perigl a khaethiwed / dan ammod yddynt hebrwng y kyrff ychod i ryvain yw kladdy / a dywedyd wrth y penaithiaid yno / ar vrys yn gorfforol gan hysbyssy yddynt / mae honno oedd y dyrnged a gaent hwy gantho ef / ac <o> byddai hynny yn ry vychan / hw<y> a gaent ymhwaneg or [td. 133v] kyffelib / pan ddelai ef yno / a gorchymyn yddynt / na ddelent eilwaith i ynys Prydain i geisio tyrnged / ac wedi traythy y geiriav hyny ymado a wnaeth y Seneddwyr ychod ar kyrff ganthynt / nid amgen rhai o naddynt ar gartweiniav / eraill ar gerbydiaid / tya rhyvain / ac ar gorff yr amherawdr ir oedd arvay yr ymerodraeth / ac ar bob vn or kyrff eraill / yr arvay a oedd yn parthyny yddynt / pawb yn i alwedigaeth / ac yn ol hyny arthur aeth ai varchogion / ac ai lu gantho i burgwyn / i ddarostwng y wlad honno / ac yno i trigodd ef y gaiaf hwnw / a dechrav y vlwyddyn rhacwyneb / ir aeth Arthur drwy wledydd Lorayn / Braband fflanndres / almayn / Lombardi / oni ddaethant at dinas oedd o vewn twsk yr honn ddinas a wrthnebodd Arthur ond or diwedd ymroi a wnaythant bawb i Arthur / wedi lladd o [td. 134r] honynt / Syr fferant marchog yrddol ac ynghylch <v>gain mil o wyr y gwledy<dd> hynny / ar amser hwnw wrth ymgyrchy ai gilidd / i daliodd gwalchmai yno Syr priamus / marchog or gwledydd hyny ac wedi ddala ef / i damynodd ef ar walchmai ddywedyd iddo ef i enw / a ffa beth oedd ef ai marchog ai gwas ac yna ir attebodd Gwalchmai ef ac i dowad wrth priamus / mai gwas Ivanc oedd ef o gegin y brenin arthur O dydi[15] / heb priamus / o dydiw bechgin a choegwyr arthur / kyn wched a thydi / mae /n/ rhaid yw varchogion ef vod yn wrolwych / ar amser hwnw hevyd i llas yno Syr Gherrard / marchog or brytaniaid / a llawer eraill / ac yna / Arthur a ddanvones twyssog y dinas ychod o wlad Twsk / yn garcharor i gastell doral a elwir heddiw kastell dovyr / ac wedi darvod i arthur wneythyd ryolwyr / a dosparth <yn> y gwledydd hynny / [td. 134v] myned a wnaeth ef tya rhyvain / a ffan glyby pawb wroldeb Arthur / dowad a wnaythant penaithiaid pob gwlad or tyedd hynny Imroi i arthur a myned tan dyrnged iddo ef / ac velly I daeth holl Seneddwyr a ffenaithiaid rhyvain Imroi i arthur / ac velly i roedd Arthur yn myned tros vynydd mynnav tya rhyvain / ac a<i> elwir yn yr Estron Iaith Alpes / i daeth at Arthur genadav o ynys Prydain / a manegi iddo a wnavthant / ddarvod i vedrod / i nai vab i chwaer wisgo koron y brytaniaid / am i benn / a khymryd Gwenhwyvar yn wraic iddo / ar i wely / ar koweth oll / ar amser hwnw i gorvy ar vedrod / ollwng Selix i wahawdd y saysson o germania / I ddyvod i ynys I ynys prydain / y maint mwiaf ac ellynt / yn borth iddaw ef / gan addaw yddynt Gimint ac a roesai wrtheyrn / [td. 135r] nid amgen nac o hwmber hwnt a swyd<d> kent hevyd / ac wrth y dymyniad hwnw / I daeth saith o longav gantho i ynys Prydain / yn llawn o baganiaid arvog / ac erbyn i dyvod velly o Germania / vo ddarvyssai i vedrod gael vndeb y ffeichtiaid / yr yscotiaid / ar gwiddil / a ffob rhyw genedlaeth ac oedd gas ganthynt arthur / oni gavas Medrod / gidac ef / bedwar vgain mil o wyr ymladd a dyvod a wnaeth medrod ar aniver hyny gantho / hyd Doral / a elwir heddiw dovyr / i geisio Rhacot Arthur ir tir / ac velly i daeth ar y tir ac arthur ai lynges ar y mor / yn ceisio dyvod i dir / a llawer a las yna o bobty / ac yna i llas Aron ap Kynvarch a Gwalchmai / a thrwy lavyr mawr / a cholli aniveri o wyr da / i daeth Arthur ir tir / ac yna kymell a wnaeth ef vedrod i ffo / ac yna i parodd Arthur gladdy aron ap kynvarch / a gwalchmai yn an<ryd>eddys / o vewn capel oedd o vewn k<ast>e<ll> doral / heddiw dovyr <yn yr> [td. 135v] hwn le i mae asgwrn penn gwalchmai yw weled hyd heddiw / ac ol dyrnod arno or hwn y by ef varw / ac yna hevyd i peris Arthur gladdy / i wyr eraill yn y manachlogydd / ar eglwisi nessa ac yn lle Aron ap kynvarch / i rhoes Arthur / yrien ap kynvarch i vrawd ef / yn vrenin Alban / a ffan wyby wenwyvar hynny / myned a oric hi / i gaer llion Arwysg / a chymryd Abid mantell am deni gida /r/ mynachessav eraill / yn eglwys <G>iliws verthur / ac wedi /r/ ffo hwnw / galw a wnaeth Medrod i wyr atto / a myned i gaer wynt / a chadarnhav / y dinas arnynt / ac ar ben y trydydd dydd gwedi hynny / ac wedi iddo gladdy i wyr / i daeth Arthur / i gaer wynt / ai lu gant / ac i daeth medrod / ai lu / i maes or gaer ac a roes gad ar vaes i Arthur ac yna i by ymladd kreylon <ac> i llas llawer o bobty / [td. 136r] ac yn y diwedd i ffoes medrod / ai lu gantho / ac a aeth tya kherniw / ac nid ymbwyllodd Arthur / i gladdy i wyr / namyn / ymlid / medrod dwyllwr / ac yn drist am i ddianc ddwy waith oddiarno / ac velly / ar avon gamlan / ir arhoes medrod / Arthur / Sef rhivedi llu Medrod / khechgwr a khwechant / a thrigain mil / ac am hynny / gwell a vy gantho / aros Arthur / na ffo o le i gilidd / a byddino i wyr a oric medrod / yn naw byddin Sef rhivedi ymhob byddin / lleng o wyr arvog / ac yna / ir addewis medrod / yw wyr / os ef a orvyddai wneythur i bodd oll / o dir a daiar a da / ac yn i erbyn yntav / i byddino<dd> arthur i wyr yntav / ac i dowad wrthynt / ha wyr da / nid ymladd y bobl / draw yn gytyn / kans pob kasgal ysgymyn anghyvreithlon ynt ac nid vn galonav / a khristnogion d<a> ffyddlon / [td. 136v] a minav hevyd y sydd / ar yr iawn / a hwyntav ar y kam / ac velly gan ddysgv i wyr / i kyrchodd / Arthur i elynion / ac ymladd / ef ai lu yn grevlon ac yn orthrwm / val na welsid i kyffelib / or blaen onid oedd rhai byw / yn myned oi pwyll / gan gri a llef / yr rhai lled veirw / ac yno / wedi treilio llawer y dydd hwnw / i kyrchodd Arthur y vyddin ir oedd medrod yndi / ac ar vrys gwasgarv /r/ vydin ai thylly / megis llew newnawc ymlit eniveilied dof / ac ar y rhythr hwnw / i lladdodd ef vedrod a miloedd gidac ef / ac er i ladd ef / brwydro a wnaythant / ac ymladd y vrwydyr fwiaf ar a vy erioed / ac yn y rhythyr hwnw / i brathwyd arthur yn i gavdawd / ac ni widdis pwy ai brathodd / ac ni ddiengis or gad hono / ond rivedi bychan / [td. 137r] henway twysogion medrod a las yn<o> nid amgen Eiaes Bryt a <B>assyn<t> or saysson / ac or gwiddil kilamw<ri> Gilaffadric / Gilasgwrn / ac Ilarch or werddon / y ffeichtiaid ar yscotiaid oll / ac o barth arthur i llas yno Ebras Brenin llychlyn / achel Brenin Denmarck kattwr leineing Iarll kerniw / a chaswallon lawhir / arglwydd Gwynedd / a llawer o viloedd gida hynny / ar ymladd hynny oedd ddyw llyn y drindod / henway marchogion Arthur / a ddiengis yn vyw or gad hono / nid amgen dervel gadarn / wrth i gryfder / kariadog vreichvras o nerth i waiw / padarn beisrydd wrth i bais / y vagddy hyll / rhac i hacred / Sandde bryd angel rhac i deced / ac o hyny hyd heddiw i gelwir y gad hono y gad gamlan / o achos i bod hi <ar> avon gamlan / ac oddyno <i daeth> [td. 137v] Arthur i ynys avallach / ar ynys hono y sydd yn gyvagos at vynachlog glassenburie yw venignaethy / a ffan wyby arthur na doedd amddiffin iddo / ond marw / anvon a wnaeth ef i gleddav gledvwlch gidac vn oi varchogion / a gorchymyn iddo / i vwrw / ir llyn dwfr / oedd yn gyvagos at ynys avallach ychod ac velly ir aeth y marchog tya /r/ llyn hwnw / a chan dybiaid i gallai ef gadw /r/ kleddav iddo i hvn / i gyddio a wnaeth ef mewn lle dirgel a ffan ddaeth y marchog eilwaith at Arthur / govyn a wnaeth ef ir marchog a vwriyssai ef y kleddav ir llyn / a ffa ryveddod a welsai / ar marchog attebodd ac a ddowad / ddarvod iddo vwrw kleddav ir llynn / ac na welsai ef ddim ryveddod / ond yn vnic tonnav or dwfr ar y llynn nid yw hyny wir heb y Brenin <A>rthur / ac or achos hynny does <...> eilwaith ar vrys / a [td. 138r] gwna di vyngorchymyn / val ir wyti yn ovalys am danaf / ac ar hyny ir aeth y marchog hwnw eilwaith at y kleddav ychod / ac a welai ef mai pechod a cholled oedd vwrw y kleddav hwnw ir llynn / ac ai kyddiodd ef eilwaith / ac velly i daeth ef eilwaith at arthur gan ddwedyd i vod ef wrth y llynn a gwneythyr o hono ef i orchymyn / am y kleddav / ac Arthur a ovynodd ir marchog pa beth a welsai ef / y marchog attebodd ac a ddowod / na welsai ef ddim yno / ond y dwfr yn kyffroi yn donnav gwlldion / ar hynny i dowod Arthur wrtho ef O tydi varchog anffyddlon anghowir / dwy waith I twyllaist vi / yngwrthwyneb vymddiried i ti / lle ir oeddyt yn dy gymryd ti / yn varchog anrhydedd<ys> ac am hyny / heb /r/ arthur wrth <y> marchog / does ar vrys [td. 138v] dracheven / a bwrw /r/ kleddav hwnn ir llyn / val i gorchmynais i ti / gan ddwedyd ymhellach / os ef ni wnai hynny / i lladdav ef y marchog / o chai ef i weled eilwaith / ac yna / ir aeth y marchog at y kleddav / ac i kymerth ef y kleddav / ac ai taflodd ymhell ac gallodd ir llynn / ac ar hynny i doeth llaw a braych allan or dwfr / ac a dderbynodd y kleddav / ac velly troi y kleddav deirgwaith ywchbenn y dwfr a Syddo ir dwfr / ac wedi hyny i daeth y marchog at Arthur / ac a draythodd / val i gwelsai / ac yno i dwedodd Arthur wrtho ef fod hynny yn wir / ac yngwydd y rhai a oeddent yno / yn bressenol i gorchmynodd Arthur / goron y dyrnas <i> Gystenin ap kattwr i gar ef ac a vy varw / wedi iddo ef dyrnassy chwech blwyddyn arhigain <a>c ai kladdwyd ef [td. 139r] o vewn mynachlog Glassenburi / hevyd i mae o vewn pall Edward Sant / o vewn mynachlog Westmestr / Sel y Brenin Arthur yn i khadw / ac yn ysgrivenedic oi hamgylch y geiriav hynn / patritius Arthurus / Britanie Gallie / Germanie / Dacie Imperator / yr h<w>n Sel oedd wedi i gwneythyd / ynghyd / o vlaen i Arthur ladd lles amherawd<r> ryvain / enwav rhai o varchogion Arthur / ac or vort gronn / nid amge<n> / tri o varchogion aur Davodiawc / Gwalchmai ap llew / drydwas ap dryffin / aliwlod ap Madoc ap ythur / ac nid oedd vn Brenin na thwyssawg ar ir elai yr hain attynt / nas gwrandawent a ffa neges bynac a geisient ni ffallai neb yddynt / a thri o var<cho>gion Gwyry  / nid amgen <Bwrdd> ap Bwrdd / Predyr ap <Evroc> [td. 139v] Iarll / a Galahad / ap Syr Lanncelot du lac / a ffa le bynac ir elai /r/ heini ni allai na chawr / na milwr i haros hwynt / er kadarned a vai / a thri khad varchog oedd yno / kattwr Iarll kerniw / lanncelot du lac / ac Owain ap yrien Reged / yr hain ni khilient / ac nid mogelynt / nac er gwaiw / Saeth / na chledde mewn brwydr / ar dydd i kai Arthur i gweled hwynt / ni khai ef ddirmig / na chwilidd / ac am hyny i gelwid hwynt / kad varchogion / a thri lledrithiog varchogion oedd yno / Meny ap Tegwared / Trystan ap talwch a chai hir ap kynar varvog kans ymrithio a wnaent / drwy ddierth Gelvyddydon / yn y ffyrf i mynent pan vai galed arnynt ac am hynny / anodd oedd i neb i gorvod <r>wng i kryfder / i dewrder / i hvd ai lledrith / Tri brenhinawl [td. 140r] varchogion oedd yno / nassiwn a elwir <yn> yr estron iaith / achel Brenin Denm<arck> howel mymber llydaw / a medrod ap llew ap kynvarch / kans nid oedd na Brenin nac amherawdyr a ballai yddynt oherwydd i tegced ai doethed pan ddeleynt mewn heddwch / na milwr na ryssw allai i haros pan ddelynt i ryvel / ac am hynny i gelwid hwynt yn varchogion Brenhinawl / a thri kyviawn varchogion oedd yno / Blas Iarll llychlyn kattwr ap gwrlliw / a phedrod baladrddellt / kyneddvay yr hain / oedd pwy bynac a wnelai gam ar gwan / hwynt a maylent yn i gwe<ryl> ar y kyviawnder / ac er gwched vai hwynt ai lladdent / ne beri ir gwan i gyviownder kans ymroi a wnaethent i gadw kyviownder / ar gwan hwy ai helpynt ymhob kyvraith / Bla<s> yn y gyvraith vydol kattwr yn y gyvraith eglwys / a phedrod <....> [td. 140v] yn y gyvraith arvay / ac am hyny i gelwid hwynt khyviawn varchawg tri Gwrthnebys varchogion oedd yno / Morvran ap Tegid Sandde bryd angel / a glewlwyd gavelvawr / kans Gwrthnebol oedd gan bawb bally yddynt / nid amgen Morvran gan i hagred / Glewlwyd gan i vaint ai gryvder / ac am hyny i gelwid hwynt gwrthnebis varchogion / Tri kynghoriaid varchogion oedd yno / nid amgen Kynan ap Kledvai Eiddyn / Aron ap kynvarch Brenin yr alban / a meiriawn ap llowarch hen / y tri hyn oeddent kynghorwyr Arthur / pa ryvel na bygwth a vai arno / hwynt ai kynghorent / val na chai neb y gore arno / ac am hynny / i gorvy ef bob kenedleth trwy dri pheth oedd yn i galon ef nid amgen gobai<th> da / arvay kysegredig a <r>inwe<dd> [td. 141r] i vilwyr / ac am hynny i roedd ef <v>re<nin> ar ddeg tyrnas arhigain / ac yn amherawdr yn rhyvain / hevyd yn ol marvolaeth y Brenin arthur / llawer oi varchogion ai vilwyr ef aethant yn grevyddwyr / ac a rivir ymysg aniver y Saint / ac a gysegrwyd / ac a gysegrwyd llawer o eglwisi yn i henw hwynt / nid amgen / llanddervel o vewn penllyn yngwynedd / yn enw dervel gadarn / llanpadarnvawr llanpadarn odyn / llanpadarn drefegloys / yn enw padarn beisrydd o vewn Sir abertivi yn y deav / ac eraill o eglwisi / mewn manav erail<l> nid amgen llan pedroc o vewn llynn yngwynedd / a gysegrwyd yn enw pedroc baladyrddellt

Tervyn


Nodiadau
Notes

1. In margin: 480
2. Llanstephan 129: yngharchar.
3. Llanstephan 129: angen.
4. Llanstephan 129: iddo.
5. Llanstephan 129: digowethoge ef.
6. Llanstephan 129: Iordanus".
7. In margin: llew ap cyn<v>arch a briodes anna chwaer arthur
8. The right margin of the page has been cropped; some letters have apparently been lost.
9. Llanstephan 129: Totnes.
10. Llanstephan 129: cont.
11. Llanstephan 129: Alawnt
12. Llanstephan 129: finiaf.
13. Llanstephan 129: Ritta throughout.
14. Llanstephan 129: Felwyn.
15. Llanstephan 129: O Dduw.

© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: