‘Rhyfeddode'r Ynys’, Peniarth 163 ii (1543), 1-55.

Cynnwys
Contents

Peniarth 168, 1r-2r
Peniarth 163 ii, 1-16, 21-55
Gossodiad yr ynys 1
Ragorav yr ynysThe title continues on the same line as the preceding text. 1
Ryfeddode yr ynys 4
Rannav yr ynys 7
o rac ynyssav ystlysawl yr ynys bellach 10
O briffyrdd Brenhinol yr ynys 12
Y prif avonydd penaf 14
O brif ddinessydd yr ynys 15
Gwledydd a Siroedd yr ynys 22
Kyfreithiav yr ynys bellach 23
Or kenedlaeth a wladychassant ynys brydain 25
Or ssaith brenhiniaeth vchod ai tervynav ac oi dechrevad a phar hyd y parhassant 27
Ysteddvae Penaf yr ynys i archesgyb 33
Or kenedlaethav a wladychassant yr ynys honn a phamsser y doethant pob un ir ynys 39
Or Ieithoedd ar kenedlaethav natvriav 43
Peniarth 163 ii, 17-20

<Peniarth 168, 1r-2r>

[td. 1r]    
Kyntaf henw a vu ar yr ynys honn oedd Albion sef oedd hynny y wenn ynys achos y creigiau gwynnion a welid o bell gann lann y moroedd nev ynteu o henw Albion verch Danaws val y dywaid Ovydd Canys dau vrodyr a vuant nid amgen Danaws ac Egistws. Ac i 'r Danaws hwnnw i bu ddeg merched a deugein ac i Egistws i vrawd i bu deg a deugein o veibion. A 'r Danaws hwnnw drwy dwyll a brad a roes i verched oll ynn wreikae i 'r meibion hynny o hynaf i hynaf ac a orchmynnodd vddunt ladd o bob vn i gwr y nos gyntaf./ Canys ofni ydd oedd i bwrid ef i lawr o 'i kadernid hwy rhac llaw./ A 'r merched a gyflawnassant i ewyllys ef oddieithyr Hippermestra y verch ieuangaf a drugarhaodd wrth Leinws i gwr ac a gedwis i vywyd iddo./ Ac am hynny i daliawdd i thad hi ac a 'i carcharodd mewn[1] heirn trymion arnei/ A 'r neb a vynno gwybod i chwynvann a 'i geiriau hi ynn i charchar edryched lyfr Epistolarum a wnaeth Ovydd. Ac wedi diank o Linws ar y modd hwnnw rhac i ladd ef a ddaliodd y naw merched a deugein vchod ac a 'i rhoes mewn llong voel heb hwyl na llywydd arnei ac wedi [td. 1v] hir hwylio moroedd onaddunt, hwynt a ddoethant drwy dynghedvenn i 'r ynys honn. Ac oblegid bod henw y verch hynaf ynn Albion y gelwid yr Ynys o 'i henw hi Albion./
   
Orosiws sydd ynn kytuno ac Ovydd ac yn dywedud mae brodur oedd Danaws ac Egistus a lladd o 'r merched i gwyr val i dywetpwyd vchod./ Ac wedi trigaw o 'r merched hynn ennyd ynn yr ynys phrwythlawn honn heb wyr, hwynt a varchogassant pawb i gilydd/ A phann weles yr ysbrydoedd a elwid Incubos hynny hwynt a ymrithiassant ynn rhith dynion ac a gydiassant ac hwynt./ Ac val hynny y caad y kowri a 'r gwiddonod mawrion trysglion kreuliaid a lledynvydion. Yr rhai a gynhaliassant yr ynys o gylch yr amser y doeth Plant yr Israel o gaethiwed yr Aipht hyd pann ddoeth y Brutaniaid y 'w chyvanneddu./
   
Socrates a ddywaid bod yr ysbrydoedd ynn trigo rhwng y ddayar a 'r lleuad a chyfran vddunt o nattur y dynion a chyfrann arall o natur angylion A 'r rhai hynny a gynnullant annian dynion a goller A phann vynnant hwynt a gymerant vddunt [td. 2r] gyrph o wybyr wedi i dewychu ac ynn rhith dynion a gydiant a gwragedd Ac velly y caad y kowri val i dywetpwyd vchod./
   
Gwedi hynny y goresgynnodd Brutws yr ynys ac a beris i galw o 'i henw ef e hun Brutaen a dileu yr henw a vuassei arni o 'r blaen. O dechreu [sic] byd hyd pann ddoeth i bu 3151. o vlynyddoedd nev val hynn y ddarlleodronn annysgedic tair mil a chant ac vnarddec a deugeint. Canys o ddechreu byd hyd pann gymerth Crist gnawd y bu V,M C. a lxxxxix o vlynyddoedd./

<Peniarth 163 ii, 1-16, 21-55>

[td. 1]

Gossodiad yr ynys

   
Gossodiad yr ynys honn ssydd Rwng y gorllewin a 'r gogledd yn yr eigiawn megis peth a ossodid allan o 'r byd ac o hyd yn estyn o 'r deav i 'r gogledd ac o 'r tv dwyrain iddi y mae Ffraink / o 'r tu deav y mae ysbaen / o 'r tu gogledd llychlyn, ac o [sic] tu gorllewin iddi y mae Ywerddon / Ac am vod I gossodiad hi mor agos att y gogledd, ef a vydd y nos kyn oleved weithie megis na wyppo dyn: pa un yw ai bod y wawrddydd yn ymddangos, ai na ddoeth y tywyllwg y nos o gwbl ac o 'r achos hwnn y bydd hirddydd haf a hirnos y gayaf o XVIII awr — 
   
Hwy yw yr ynys hon, noc yw i lled a meithach yn i ffenau noc yn i chanol / VIII C milldir yw I hyd pwy bynac a 'i messuro o le a elwir penwh<itst>er[2] ynghernyw: hyd ymor kadnes yr hwnn a elwir werydd yn iaith vryttanec a mwy no dev C milltir yn i lled nid amgen o / Fynyw hyd Iermowth yn Northfolk —

Ragorav yr ynys[3]

   
Ragorol yw yr ynys honn Rac gwledydd eraill kans hi a all ymwasnevthu ynthi I hun heb gynhorthwy gwledydd eraill / o aniffygedigaeth ffrwythlonder o bob peth a 'r a vo Raid,
   
Ffrwythlawn yw o bob Rryw anifeiliaid ac adar gwyllt a dof. Meyssydd llydain ehang <sydd ynddi> a bryniav eglvr gorvchel addas I bob Rryw ddiwyll / yn y rhai i devant amrafaelion ffrwythav o ffrwythlonder y dywarchen yn eu amsseroedd /
[td. 2]    
Ynddi mae koedydd a fforestydd kyflawn o amrafelion wistviloedd ac yn eithafoedd y Rrai hyny lleoedd addas I borveydd aniveiliaid gwyllt a dof A chyvlawn o amrafaelion vlodevoedd amrywliwiawc addas I wenwyn<..> gynvllaw I ffrwythau a thann y mynyddoedd hynny y mae ffynhonnav eglur ac yn i kylch hwyntav: gweirgloddiav gwastad kyflawn o flodau drwy yr rrai hynny dwfr o ffynhoniau yn kerdded yn ffrydiav dann lithraw o araf odwrdd Gann ddiddanu a orweddai ar i glanau ac ardymherynt eu kylchyn kyflawn yw hefyd o afonudd a ffysgodlyne o bob rryw bysgod perthynol i ddwfr kroyw a 'r mor Sydd yn i chylch o gylch yn yr hwnn y kair pysgod a elwir Dolffiniaid Moelrroniaid lloe y mor a ffob rrywigaeth bysgod a 'r a berthynont i 'r dwfr hallt
   
Yno y kair hevyd ymrafaelion rywiogaethav ar greigiav yn yr rrain I kair main perls o bob lliw hayach kochion a rrvddion ac yn vynychaf Rrai gwynnion
   
Mae yno hevyd vath ar gregin o 'r Rrai y gwnair lliw Sangwyn tekaf o 'r byd yr hwnn nid ystaenia er gwres havl na gwlybwr glaw
   
Mae yno hevyd ffynhonnav hallt a Rrai gwressawc ac aberoedd twymun yn Rredec ohonunt yn Enaint i bawb a 'r [td. 3] a 'r a 'i dissyvo ac yn gymhessur I bob oedran o ddyfnder mewn amrafaelion leoedd
   
Yr ynys honn hevyd Sydd gyflawn o wythi metteloedd arian / plwm / ysten / pres / a hayarn /
   
Yno I kair dann donnav y ddayar Rowiogaeth bridd a elwir marl a phann vo braster y ddayar wedi 'r Sychv ac yn myned yn ddiffrwyth o bwrir y pridd hwnw arnei Ef a 'i gwna yn well I ardymyr noc i bu o 'r blaen hyd ymhen y pedair blynedd ar hugaint
   
Mae yno Rrywiogaeth arall ar bridd a Elwir marl Gwynn yr hwnn a rywioka y tir LXXX mlynedd
   
Yno hevyd y mae main a Elwir Muchudd ac o govynir am I tegwch: po dd<u>af Tekkaf ynt O gofynir am I nattur Y dwr a bair iddaw losgi ar oel a 'i diffydd / Os I veddiant pann dwymner drwy I hogi neb I rwbio ar vrethyn: Sugno a wna atto bethav ysgavyn Os o 'i ddaioni Ef a wna les Rrac bolwstr i 'r neb a 'i harweddo hefyd I vwc ef pan losger a yrr Seirff ar ffo
   
Amlder o ddefaid a hyddod Sydd yn yr ynys honn eb ddim bleiddiau ac am hynny y gellir gadu yn hyfach y nos yny korddlanau
   
Yno hevyd y kair main mynor o amrafaelion liwiau a cheric kalch / a chlai gwynn a choch I wneuthur llestri pridd / a brik / a theils i doi tai
   
Gwinwydd hevyd Sydd ynddi mewn llawer o leoedd yn tyvu val I gellir kael digon o win I wassneuthu yfferenav trwy gwbl o 'r ynys
   
Saffrwm ac amravaelion llyssevoedd garddau eb rif arnunt a ffob peth a 'r a vo rreidiol a damunedic I vywyd dynion y Sydd ynthi yn ddigonol eb orvod gwest ar le arall o 'r byd
[td. 4]

Ryfeddode yr ynys

   
LLawer o anrryveddode y Sydd yn ynys brydain Eissios mae pedwar onaddunt yn Rragorawl Rrac eraill
   
Y kyntaf yw Twll yn y ddayar lle gelwir y pec a 'r Saesson a 'i geilw ef tin diawl o 'r pek, ac o hwnw y daw <g>wynt allan kyn gadarned ac i chwytte [sic] allan gapiav trymion o bwrid I mewn
   
Ail yw kor y kowri ar vynydd ambri ger llaw kaer garadawc yr honn a elwir heddiw Salsbri yn y lle i kladdwyd twyssogion y bryttaniaid, a laddyssid drwy dwyll a brad hengest ysgymun twyssoc y Saesson lle mae anveidrol vain o vaint gwedi 'r ossod ar lun pyrth pob un ar ucha I gilydd: ac ni wyr neb yn ysbys pa vodd I gossoded hwynt yno
   
Trydydd yw gogof a elwir sherd hol a gogofav eraill lle 'r aethant ddynion yn vynych I mewn ac a welsant adeiladav ac avonydd ynthunt ac Er hyny nid oes neb yn gallv myned y 'w diben hwynt
   
Pedwerydd yw gweled y glaw yn ymddyrchafel o 'r mynyddoed, Rryngtho a 'r awyr ac eboludd yn disgyn ar hyd y meyssydd
   
Mae hevyd yn y gogledd yn ynys brydain lle gorvu arthvr ar y ffichdiaid a 'r ysgottiaid llynn a elwir llynn llymonwy ac yntho yr oedd LX ynys a thrugain avon o avonydd prydyn yn dyvod i 'r llynn ac nid oes ond un yn rredec i 'r mor a llefyn yw i henw ac ymhob ynys onaddunt y mae karec uchel vawr ac ymhob karec nyth Eryr A phann ddelont hynny o Eryrod I weiddi i gyd ar ben yr un garec diau oedd gann wyr y wlad vod gormes yn dyvod am i phenn
[td. 5]    

Ryveddode yr ynys]

Mae yno hevyd lynn ac XX troedvedd yn i hyd ar kymaint yn i led a phump yn i ddyfnder a chevlenydd uchel yn i gylch a IIII Rryw bysgod Sydd yntho ymhob kongl o 'r llynn y mae un ac nid ymwasg yr un a 'i gylydd ac ni chae yr un onaddunt yn Rrann y llall erioed
   
Mae llynn arall yn ymyl kymru ar lann Havren a llynn lliwon I gelwir / a phann lanwo y mor: y llwnk yntau y mor megis mor gerwyn ac ni chudd y glanau er a el yntho o ddwfr / a ffan dreio y mor y lleinw yntau / ac I chwydda megis mynydd mawr dan daflu tonnau a phwy bynac a vai yn Sefyll ar lann y llynn a 'i wyneb attaw: Ef a Sugnai I mewn o 'i anvodd ac er nessed i 'r llynn ir ai ddyn / a 'i wyneb o iwrtho, nid ar gyweddai arno ddim /
   
Llynn arall Sydd a mur maen yn i gylch, lle bydd pobl yn ymdrochi yn vynych a hwynt a geffynt y dwfr yn yr ardymyr I damunynt ai 'n oer ai <yn> dwym<<yn>>
   
Mae ynthi hevyd ffynhoniau o ddwfr hallt ymhell o iwrth y mor ar dwfr a vydd yn heli drwy yr wythnos, hyd bryd gosber dduw Sadwrn: ac o hynny hyd gyfryw amser dranoeth y bydd yn groyw ac o 'r heli hwnw y kair halen gwynn man. ac Ef a gyrchir ymhell y 'w roi mewn Salterau ar vyrddav arglwyddi a gwyr o stad
   
Ac mae hevyd yn ynys brydain, glawdd yr hwnn y daw gwynt kyn gadarned val nall neb Sefyll ger bronn y klawdd
   
Mae hevyd yno lynn a wna prenn yn garec or bydd yntho vlwyddyn ac am hynny y bydd dynion yn naddu prenniau, ar lun main hogi ac yn i bwrw I mewn
   
Gerald a ddowaid bod koed yn ymyl manachloc wynbwrn ger llaw y badd ac o Syrth kaink yn y dwfr neu yn y ddayar y Sydd dann y koed: Ef ai yn garec erbynn [td. 6] pen y vlwyddyn a 'r un Gerald a ddywaid bod dann gae<r> lleon, avon yn rredec a Elwir Dyfrdwy yr honn Sydd yn Tervynu Kymru a lloegr heddiw mewn rryw loeodd ac arver oedd genthi newidio I chwrs a 'i rrydav bob blwy<dd>yn ac I ba du bynac ai tu a lloegr ai tu a chymru y torai ac I pwyssai hi vwyaf: diav oedd gan bawb o 'r wlad honno, pannyw y tu hwnw a gai y gwaetha<f> ar llall y gorav y flwyddyn honno A 'r avon honno Sydd yn dyvod o lynn tegid ac Er bod amlder o leissiaid yn yr avon ni chad yr un yn y llynn a hwy a las yn vynych yn y rryd nessaf i 'r llynn ac Er bod amlder o bysgod yn y llynn a elwir gwniaid ni chad yr un yn yr avon A phann vo gwynt mawr ar hyd y llynn a ddywetpwyd uchod: llivo a wna yr avon, gan ffrydiav a thonnav o 'r llynn megis pe bai dymestl vawr o law a hi a <lein>w hyd pann el dros y doludd a 'r meissydd ac amser kynhayaf hi a wna ddrwc mawr ar wair ac yd o 'r llynn hyd lle mae hi yn mynd i 'r mor Er na bo un dafn glaw o 'r wybyr o bydd y gwynt oddi ar hyd y llynn
   
Mae bedd ar benn brynn yn yr ynys honn, yr hwnn Sy gymhessur i bob dyn a 'r a 'i provo o hyd ac o gostwng dyn blin ar i linie Ef a vydd diflin yr awr honno mal pe kaffai hir orffowys
[td. 7]

Rannav yr ynys

   
Gwedi marw brutus y brenhin kyntaf a oresgynodd yr ynys honn y Rranwyd yr ynys yn Dair Rrann Rrwng I drimaib nid amgen lokrenvs, Kamber / ac Albanaktus /
   
Lokrinus yr hynaf a gavas yn i rann / O Vor Ffraink o 'r nailldu / a havren o 'r tu arall, hyd avon hwmbr ac a 'i gelwis o 'i henw I hun Loegr / Eissioes mae lloegr heddyw o hwmbr / hyd avon Duedd /
   
Albanaktus a gavas yn i rann yntav: o hwmyr hwnt hyd ymor llychlyn ac a 'i gelwis o 'i henw I hun yr Albann —
   
Kamber y trydydd mab a gavas yn i ran yntau o hafren I vynu ac a 'i gelwis o 'i henw I hun Kymru eissioes mae hi yn llai no hyny heddiw / kanys y Saesson a oresgynassant lawer o 'r tir
   
Ac offa vrenhin mers a wnaeth klawdd anveidrol I vaint a 'i hyd / yn dervyn Rwng kymru a lloegr ac a Elwir heddiw Klawdd Offa a 'r klawdd hwnw Sydd yn estyn o Emyl brusto hyd lle tery dyfrdwy yn y mor gerllaw mynachloc ddinas bassing Yn arwydd ar hyny mae henw Seissnic, ar y trefi is law y klawdd o 'r penn bwy gilydd iddaw nid amgen Mortun / Westun / Silattun / ac eraill mwy er yn bod ni o Eissie gwybod yr iaith yn dywedud tunn ar y penn ol I henwav y trefi hynn lle dylem ddywedud town Sef yw hyny tref ac o 'r tu vchaf i 'r klawdd y mae kristionydd / <k>yssylle / hendregeginan / krogen Iddon / krogen wladus y bydd y Saesson yn i hanod i 'r kymru gan i galw Walis grogen / a mwy yw 'r anod a 'r kywilydd iddynt hwy: kans yno y llas llawer onaddunt / ac I kladdwyd hwynt mewn adwy ar y klawdd offa a Elwir adwyr beddav/ ymhenn park kasstell y waun [td. 8] Ac or bydd henw kymreic ar dref is law y klawdd ef a vydd arnei henw Seissnic hevyd / Megis y waun a elwir Sirk / tref y klawdd ymeilienydd a elwir Knychton / llan andras a elwir presten / ac uwchlaw y klawdd anaml y kair y kyfryw — 
   
Tir kymry Sydd ffrwythlawn yn y gwastatir a 'r kymoedd i ddwyn pob rrywiogaeth yd / ac aml yw koedydd ynthi a ffynhonau oerion ac afonydd kyflawn o bysgod / Mynyddoedd mawr Sydd ynthi, kyflawn o borfa I vagu pob rrywigaeth anifeil iaid Gwyllt a gwar / ynddi y kair mwyn pob metel / a morlo / a main nadd / a main llifo / a main melinau a gair yn aml o leoedd / Hevyd kic a ffysgod mor a dwfr kroyw / a gwin / a meddyglyn / a chwrw / a ffob peth a 'r a vai reidiol i vywyd tynion ac anifeiliaid mae 'r ddayaren yn i rroi vddynt drwy radau dvw mor gyflawn / ac i ddywedvd ar eiriau byrion ddaioni a Rragorau yr ynys honn Mae hi gwedi gossod ynghanol y mor val pe bai dduw gwedi ordeinio yno gell a bwtri i 'r holl ddayar
   
Tair llys frenhinawl oedd ynthi gynt nid amgen un yn aberffro ymon / arall Ynghaer vyrddin / a 'r drydedd ymhowys lle gelwir dinas Pengwern / yr honn a Elwir heddiw Ymwythic a honno a smudwyd i Vathrafal ynghaer Einion ar honn o gaer vyrddin a smvdwyd I ddinevwr
   
LLawer o ryveddodau Sydd yn y wlad honn / y mae ynys ymorganwc yn ymyl mor hafren ac ynthi dwll bychan yn y ddayar ac o rrydd dyn i glvst wrth y twll hwnw Ef a glyw sain rryvedd yntho / weithie megis gwynt mawr mewn koed / weithiiau [td. 9] Eraill meigis [sic] llivo arvau neu hogi / gweithiau eraill val trwst tan mawr mewn ffwrnais
   
Hefyd mae gwlad yn Swydd benfro y bydd ysbrydoedd yn vynych yn blino y bobl ac yn I kuro a thom ac a thywairch dann ymsserthu a hwynt / a phann welwynt hyny hysbys yw gann wyr y tir vod blinder mawr yn dyvod uddynt / ac ni Ellir gyru yr ysbrydoedd hyny ymaith drwy na chrefft na gweddiau
   
Hevyd yn y deau lle gelwir y kruc mawr y mae bedd kymhessur o hyd a lled I bawb / ac o gedy dyn yno I arvau kyfan dros nos ef a 'i kaiff hwynt yn ddryllie dranoeth
   
Hevyd yngwynedd y mae ynys vechan a elwir Enlli / a chynhonwyr krefyddol oedd yn i chyvanheddv a 'r hynaf onaddunt a vyddai varw yn gynta ac velly o hynaf i hynaf / ac yn yr ynys honn I kladdwyd Merddin vab morfrynn herwydd a ddywedir
   
Gerllaw Rrvddlan y mae ffynon vechan a Rrvw amser yn y dydd y bydd digon o ddwfr ynthi / a rruw amser arall ni bydd un dafn
   
Hevyd yn ynys von y mae kareg gymaint a morddwyd gwr ac Er pelled y dyker hi o 'i lle hi a vydd erbyn tranoeth yn yr un mann ac i dyked ohonaw
   
Hvw iarll ymwythic yn amser hari y kyntaf frenhin a beris rrwymo y garec honn a chadwyn hayarn wrth garec arall a 'i bwrw yn y mor ac erbyn tranoeth yr oedd hi yn i lle I hun / Gwr o 'r wlad hono a rwymodd y garec wrth i esgair a heb ohir ef a ddrewodd y goes wrth y korff a 'r garec aeth i 'w lle / o gwnair pechod godineb yn agos att y gareg honn hi a chwssa ac ni chair ytifedd o 'r weithred hono
   
Hevyd mae yno garec lle gelwir y brynn byddar <am> ymyl <bod> ychen er maint vai drwst a wnelid a chyrn nev a genevav o 'r naill dv iddi ni chlywid tim yn y tu arall —
[td. 10]    
Ac i mae ynys ynys y llygod ar gyfair llan elien yn gyvagos att hynny lle 'dd oedd vevdwyaid gynt ac o Syrthie ymrysson neu gynddrygedd Rrwng neb onaddunt a 'i gilydd, ef a ddoe aneirif o lygod i ddiffrwytho I lluniaeth: ac ni ffeidynt mewn modd o 'r byd hyd pann vai gymod a chytundec rryngthunt
   
Pobl y wlad honno y Sydd anioddefys a dryganianys a hawdd ganthunt wnevthvr dialedd am a wneler yn i herbyn / kanys nattur y malankolia Sydd yn meistroli ynthynt Ac ar yr un modd y mae Saint o 'r genedlaeth honn, haws ganthun wnevthyr dialedd no Saint Eraill — 
   
Gerllaw manachloc ddinas bassing y mae ffynon wenfrewy: a 'i dwfr kyn ffested yn berwi o 'r ddayar a chyn gadarned ac y teifl allan bethau trymion / a 'i ffrwd y Sydd gymaint val I gwssnaethai holl gym<ru> pettynt yn agos atti / a gwyrthvawr yw rrac llawer o glefydeu / ac ynthi y kair keric a mannau [sic] kochion val gwaed I arwyddokav y gwaed a golles gwenfrewy Santes pann dored i ffen / ac yn ddialedd ar y gwr a dores i ffen / Ef a vydd plant o 'i lin Ef yn kyvarch val kwn hyd pann ddelwynt yno i offrwn neu i mwythic lle mae I hesgyrn hi yn gorffowys — 
   
Klych a baglau Sydd gymaint I hanrrydedd yn y wlad hon ymysc yr ysgolheigion a llygion val i Mae haws ganthvnt dyngu anvdon i bedwar llyfr yfengil, noc ar un o 'r rrai hynn — 
   
Ac ymrecheinioc y mae pysgodlyn kyflawn o amrafaelion Rywigaethau pysgod ag amravel liw arnaddunt ac ar y dwfr weithiau a phan vo oer yr hin Ef a glywir Seiniau rryvedd dann y llynn ac o daw twysoc i 'r tir yno ac erchi i adar ganu hwyn<t> a ganant yn ddiohir ac nid yngenant er arch dyn arall —

o rac ynyssav ystlysawl yr ynys bellach

   
Tair rrac ynys ystlysawl y sydd i 'r ynys honn y rrain Sydd yn perthynu i 'r tair rrann a ddywetbwyd vchod nid amgen o 'r tu deav i loegr y mae ynys wicht O 'r tu gogledd i gymru mae [td. 11] Ynys von Ac o 'r tu gorllewin i 'r alban y mae manaw / ar tair ynys hynn y sydd un vaint haiachen / Deng milltir ar hugain yw hyd ynys wicht o 'r gorllewin i 'r dwyrain a devddec yw i lled / chwe milltir ysydd rryngthi a 'r tir yn y penn tu a 'r dwyrain / a thair yn y penn tva 'r gorllewin / Braich byrr o 'r mor ssydd yn tervynu rrwng Kymry a mon a Elwir menai / ac yno y mae mor gerwyn a lwnk ac a Svgyn longau atti megis CARYLDIS [sic] A SYLLA Sevyll a wna llongau oni hwylir ffordd yno ar lanw XXX milltir o vessvr y sydd o hyd yn yr ynys honno a XII o led / Manaw ssydd yn Sevyll yn y mor Rrwng prydyn ac y werddon megis hanner y ffordd Rryngthvnt / ac yn ddwyran y mae val dwy ynys / ar honn Sydd tu a 'r deau yw 'r vwyaf a 'r ffrwythlownaf / am yr ynys honn I bu gynt ymrysson i ba un y gweddai iddi berthynv ai i ynys brydain yntav i ywerthon / ac am oddef o honi ynthi bryfed gwenwynic y rhai a ddukbwyd yno yn brofedigaeth arni: I barnwyd hi yn byrthynas i ynys brydain —
   
Mawr oedd arfer o Swynion a chyvareddion gynt yn yr ynys honn / kanys gwragedd a vyddynt yno yn gwnevthur gwynt i longwyr gwedir gav mewn tri chwlm o edav A phan vai eissie gwynt arnynt dattod kwlm o 'r edav a naynt Yn yr ynys honn y kair gweled lliw dydd bobyl a vuessynt veirw / Rrai gwedi tori pennav / eraill gwedi torri i haelode / Ac os dieithred a ddissyfynt i gweled hwynt, Sengi ar draed gwyr o 'r tir ac velly hwynt a gaent weled yr hyn a welssynt hwyntau / Ysgottiaid gyntaf a wladychassant yr ynys honno — 
   
Mae ynys vechan gerllaw Kent a elwir tanet a ffrwythlawn yw a rrinweddol [td. 12] y ddayaren honno yn gymaint ac na bydd byw pryf gwenwynic ynthi / ac os pridd oddyno a ddygir i le arall Ef a ladd pob pryf gwenwynic yno / ac yddys yn kredv i bot hi yn ffrwythlonach ac yn vwy i rrinwedd oblegid beindith awsti<n> Sant / kanys yno y tiriodd ef gyntaf pann ddoeth i droi y Saesson i 'r ffydd y rrai oeddynt yr amser hwnw byganiaid ysgymvnedic anffyddlonion heb gredv i dduw —

O briffyrdd Brenhinol yr ynys

   
Dyfnwal moel mvd y brenhin kyntaf a wisgodd koron avr o 'r brytaniaid / ac a ordeiniodd kyfraith ynys brydain ymysc y brytaniaid / Ac a ganhiadodd vddvnt ragorfraint i temlau / ar erydr / ar priffyrdd i 'r dinessydd a bod noddva yno i bawb er maint a wnelai o ddrwc — 
   
Ac wedi hynny gan nad oedd y ffyrdd hynn gwedir dervynv yn gydnabyddy<s> y tyvodd ymrysson pa rai oeddynt / ac am hynny I dori pob kyfryw bettrvster ac ymrysson / Ef a wnaeth beli vab dyfnwal bedair priffordd frenhinol drwy holl ynys brydain ac a gadarnhaodd y braint ar noddvae a roessai i dad uddunt —
   
Kyntaf a mwyaf onaddvnt a elwir ffossa a hono Sydd yn estyn o 'r deav i 'r gogledd / a 'i dechrav Sydd ynghongl kernyw gerllaw totnes / ac yn diweddv ymor kadnes yr hwnn a Elwir werydd o gymraec
[td. 13]    
Eraill a ddywaid i bod hi yn dechrav ynghernyw ac yn dyvod drwy ddyfnaint / a thrwy wlad yr haf / a heblaw tewkysbvri / ac vwchlaw mynydd kotysswold a heblaw kwyntri hyd yn laessedr ac o ddyno Rrwng y gogledd a 'r dwyrain Eithr mwyaf yn pwysso i 'r dwyrain hyd yn linkol —
   
A 'r ail ffordd a elwir watling ystryd yr honn Sydd yn myned ar draws y llall: ac yn dechrav lle gelwir dofr / ac oddyno yn dyvod drwy ganol kent / A thrwy demys o 'r tu gorllewin i ddinas llvndain / ac oddyno gerllaw y verolam / yr honn a elwir heddiw ssaint albons / a thrwy ddwnstabyl / ac ystonistredffordd / A thowssedr / a wid<y>n / Ac o 'r tv deav i lilbwrn / a thrwy adroston / a man drefi Eraill hyd ymynydd gilbert / Yr hwnn a elwir heddiw Moel y wrek / ac oddyno drwy avon hafren ger llaw hendref wroksedr dwy villtir o amwythic hyd yn ystrad tuniaid / ac oddyno drwy ganol kymru hyd yngrredigion ac ymor ywerddon i tervyna —
   
A 'r drydedd ffordd a elwir Erming a honno Sydd yn dechrav ymynyw ac yn tervynv ymhorth hamon y dref a elwir heddiw ssowthhamton 
   
A 'r bedwaredd ffordd a elwir Rriknell a honno Sydd hevyd yn dechrav ymynyw ac oddyno drwy gymru hyd gaer wrangon / a thrwy Wikwm / a brimssiam / a lidsffild / a derbi / a ssiestrffild / a Iork / hyd yn Aber tain ac yno i tervyna
[td. 14]

Y prif avonydd penaf

   
Tair prif avon y ssydd yn yr ynys honn yn estynv ar I hyd megis tri braich o 'r mor / Ac ar i hyd hwyntav y devant y kyfnewidiav i 'r ynys drwy vordwy gan bob rryw genedl o wledydd ac ynyssoedd erai<ll> nid amgen temys / a havren / a hwmyr / —
   
Temys ssydd yn dyvod o 'r ddayar gerllaw tewksbri ac oddyno yn rredec yn wyrdraws weithie tua 'r dwyrain weithiav tua 'r gorllewin weithiav tua 'r gogledd / a 'r avon honn Sydd yn dyvod drwy rydychen / ac oddyno tva 'r deav hyd yn abyntwn / ac I reding / Ac i he<nn>ley / ac Winssor / ac i gingstwn / ac i lundain / ac yn Sandwits y tery yn y mor / yr afon honn oedd gynt yn tervynv rrwng brenhinaethav kent / Estssex / Westssex / a Mers / —
   
Hafren a gavas I henw ar ol hafren verch lokrinys vab brvtus o essyllt i ordderch yr honn a beris gwenddolav gwraic lokrinvs i boddi yn yr afon honn Ac a orchmynodd drwy 'r ynys alw yr avon ar ol henw y verch yn hafren kanys hi a vynai ddwyn ar gof i henw hi yn dra gwyddol achos i bod yn verch I 'w gwr priod o ordderch / a 'r afon honn Sydd yn kodi o vynydd pumlvmon / Ac oddyno yn rredec drwy arwystli / a chydewen / a ffywys / hyd yn ymwythic ac yn amgylchynv y dref hayachen o bob tu / ac oddyno yn troi tva 'r deav / ac ymynd drwy brids ynorth a thrwy gaer frangon / a chaer loyw / ac yn ymyl brysto yn taro yn y mor / yr afon honn oedd gynt yn tervynv rrwng kymru a lloegr —
[td. 15]    
HWmyr brenhin hunawc a ddoeth gynt i 'r alban i dir a llu mawr gantaw ac a laddodd albanactws ap brtus / a phan giglev / locrinvs / a chamber hynny: Hwynt a ddoethant I ymladd ac Ef ac a 'i gyrassant i 'r afon i 'w voddi Ac velly y kavas i henw / ac o hynny allan y galwed hi Humur / yr avon honn gynt oedd derfyn rrwng lloegr a 'r alban / ac afon vawr yw a mwy o lawer achos bod afon a elwir / trent / ac afon arall / aws yr honn y sydd yn myned drwy dref / iork ac yn rredec iddi —

O brif ddinessydd yr ynys

   
Gynt yr oedd wyth ar hugaint o brif ddinessydd yn teghav yr ynys honn / a rrai onaddunt a ddiwreiddiwyd ac a ddifawyd / Eraill ynt gyfan a chyfanedd a chestyll kedyrn a muroedd yn i hamgylchynv / ac arnvnt byrth kloedic Rrac twyll a Rrvthr gelynion / ac o vewn y dinessydd hynn y mae temlav Saint ac yr oedd manachlogvdd ac yn y rrai hynny kwfenoedd krefyddvs o wyr a gwragedd yn talu gwassanaeth i ddvw herwydd kristynogawl ddeddf a ffydd ac arfer A hwynt a Elwid val hynn yn iaith frytanec / Kaer lvdd Kaer Efrawc Kaer gaint Kaer frangon Kaer loyw Kaer Vuddai Kaer golyn Kaer lyr Kaer rentei / Kaer wynt Kaer lleon Kaer lil Kaer beris Kaer dorm Kaer grant Kaer lwydgoed Kaer ssegent Kaer vaddon Kaer baladr Kaer Septron Kaer gynan Kaer alklvd Kaer exon Kaer Rraw Kaer garadawc Kaer llion ar wysc Kaer vyrddin Kaer wair
   
Ac am vod yr henwav hynn yn anysbys i lawer gweddvs yw ysbyssu ac egluraw yr henwau sydd arnunt yn yr oes honn Kaer lvdd a elwir llundain [td. 16] Ac brvtvs y brenhin kyntaf o 'r brytaniaid a 'i hadeilodd hi ar lann avon demys o 'r tu gogledd iddi ac a 'i gelwis Troya newydd i ddwyn ar gof Troya vawr yr honn a ddistrywessid y drydedd oes o 'r by<d> yr amsser yr oedd heli Effeiriad yn frowdwr yn yr ysrae<l> ac ydd oedd arch ystifn ynghaethiwed y ffilyste weisson ynghylch trvgain mlynedd gwedi distrywedigaeth (kaer droya / dwyvil o flynyddodd a mwy kyn dyvod krist ynghnawd / ac ychwanec i IIII <C> mlynedd kyn adeilad Kaer Rufain / ar henw vchod a drigodd arnei hyd pan wnaeth lludd vab beli mawr gaerav a ffyrth arnei / ac yna y peris Ef i galw Kaer ludd / ac o 'r achos honn y bu gynddrygedd mawr y rryngtho a nyniaw I frawd am newidio henw y dref o vewn i gyvoeth a gwedi goresgyn o 'r saeson yr ynys y galwed hi llvndain 
   
Membyr ap Madoc ap locrinus a vu frenhin kadarn ac a wnaeth dinas anrrydeddvs ar lann tain yn y lle kad kanol yr ynys ac a 'i gelwis o 'i henw i hvn (kaer Vymbyr / ac a Elwir heddiw rrydychen
   
Efroc kadarn y pvmed brenin o 'r brytanied a vu frenin anrrydeddys ac a wnaeth dinas kadarn ar lan avon ow<s> yn y gogledd ac a 'i gelwis o 'i henw i hvn Kaer Efroc / ac a Elwir heddiw Iork / a hwnw a elwid efroc kadarn vab mymbyr ac iddo i bu XXX o verched / ac XX o veibion a 'r rrai hynny aethant oll I Siermania Eithr un mab a vu yn kadw y dyrnas a hwnw a elwid bruttvs darian la<s> a hwnw vu frenhin kadarn ar holl ynys brydain ac a a wnaeth / kaer a chastell yn y gogledd ar lan avon alklvd ac a 'i gelwis / kaer alklud / ac a Elwid wedi hyny kasst<ell> y morynion — 
   
Ac yn ol brvttus darian las y kymerth lleon I vab lywodraeth y dyrnas ac a 'i gwladychodd yn hir o amser yn heddwch dangnafeddvs / ac Ef a wnae<th> dinas yn y gogledd i 'r ynys / ar lan afon dyfrdwy ac a 'i gelwis o 'i henw i hvn [td. 21] [4] Kaer lleon / a 'r henw hwnw a drigodd ar y dinas Er hyny hyd heddiw / Eraill a ddywaid na wyddis pwy a 'i gwnaeth megis y dywedir yn eglvrach rrac llaw yn ol ystoriawyr
   
Kaer alklvd vchod medd rrai a Elwir heddiw bwrtham yn eithafoedd gogledd westmyrlond gerllaw hwmyrlond ar avon Edyn / a Rrac maint y golwc ar yr hen vuroedd a 'r kloddiav ac ol yr hen adailadav a vuant yno gynt / ac am hyny barned darlleodrion beth a ddyweter am gaer alklvd
   
Kaer gaint a wnaeth Rrun baladr bras yr wythfed brenin o 'r brytaniaid a hi a Elwir yn Saessnec kantyrbri / a 'r un brenhin a wnaeth dav ddinas Eraill nid amgen kaer wynt yr honn a Elwir heddiw Windssiestr / a chaer baladr / neu Gaer sseptron / yr honn a Elwir heddiw <S.iaf>tysbvri lle dywedir bod yr Eryr yn proffwydo pann oeddid yn adeilad y gaer
   
Bleiddvdd nigyrmansswr ap Rrvn a wnaeth dinas ar lan afon vaddon ac gaer vaddon / yr honn a Elwir heddiw y Badd / ac wnaeth ynthi yr Enaint twymyn a wna lles I ddynion Rrac llawer o bethav heinys / ac am darddu yn anwedic tros y <ddolen> att lyr mab bleiddydd 
   
Kaer loyw a wnaeth gloyw ka<ss>ar amherodr rrvfain pann briodes Gweirydd brenin y brytaniaid / gwenissa I verch Ef / ar afon hafren ynherfyn kymry a lloegr / ac ar yr un dref y rroed henw Seissnic nid amgen / glossedr / ac ar yr un afon mae tref a Elwir Pengwern / ac a Elwir heddiw Amwythic —
   
Linkol Elwid gynt / kaer lwydkoed / ac nid ysbys pwy a 'i gwnaeth na llawer o ddinessydd Eraill / Er bod kwrache kymreic yn ddiwarant o lyfrav ystoriawyr yn dywedvd pannyw brenhinedd y brytaniaid a 'i gwnaeth ni chair dim o hynny yn y brud nac mewn ystoriae Eraill gwarantedic o 'r byd —
[td. 22]    
Kaer Lyr adeilodd llyr ap bleiddvdd y degved brenhin o 'r brytaniaid / ac a 'i gelwis o 'i henw I hun kaer lyr yr honn a Elwir heddiw / laessedr Kaer lleon adeilwyd ar afon ddyfdwy ynhervyn kymru a lloegr ac a oedd gynt yn benaf tref Gwynedd / a lleon ap brvtus darian las a 'i hadeilodd herwydd a ddywaid y brud kymreic mal i dywetpwyd vchod Eissioes ystoriawyr Eraill a ddywaid na wys pwy a 'i gwnaeth hi / ac mae leil I gelwid mab brvtus darian las ac nid lleon / ac adeilad o hono Ef ddinas mawr yn y gogledd i 'r ynys a 'i galw o 'i henw i hun kaer leil / ac velly y gelwir Ettwa
   
Beli vab dyfnwal adeilodd dref ar avon Wysc / ac a elwid Kaer llion ar wysc ac un o 'r dinessydd Enwokaf yn yr ynys oedd ac yno ydd oedd arch Esgopty holl gymru
   
Myrdd o wyr adeilassant dref yneav kymry / ac am hyny y gelwir hi Kaer Vyrddin Kaer Frangon a Elwir yn Saessnec wssedr kaer wair a Elwir / warwic Kaer vuddai yw Syssiestr Kaer golun / y kolssiestr Kaer rentei a Elwir / Sidssistr Kaer lyr a elwir laysetr Kaer lleon a Elwir / ssiestr Kaer beris yw / porssiestr Kaer dorm yw / dorssiestr Kaer grant yw / kambrids Kaer Segent yw / Silssetr / a 'r dref hon oedd ar afon demys ger llaw redin Kaer gynan a Elwir / koynysbwrw Kaer Exon a Elwir / Exedr Kaer raw yw / Rodssiestr Kaer garadawc / ne gaer Sallawc yw / Salsbri —

Gwledydd a Siroedd yr ynys

   
Gwedi goressgyn o 'r ssaesson holl loegr a gyru y brytaniaid drwy hafren I gymrv / hwynt a 'i rranassant hi yn ssiroedd neu [td. 23] Swyddav / ac ordeinio Siryfiaid a Swyddogion ymhob Sir I lywodraethv y bobyl dan gyfraith / ac i atteb i 'r brenhinedd o 'i dled a 'i kyllidav / ac val hynn I gelwir hwynt Kent / Sowth rey Sowthsex / hamssir / Dyfnaint / barkssir / Wildsir / Swmyrsedsir / dorsedssir Estssex mydylsex Sowthffolk Northffolk / Swydd herffort / Swydd betffort / Swydd hwntington / Swydd north hamtwn /S/ notingham / a /S/ bwkingam /S/ laessedr / /S/ dderbi /S/ lingkol /S/ gambrids /S/ Iork /S/ longkastr northwmbyrlond / wesbyrlond / Swydd rydychen / Swydd warwic /S/ gaer loyw / Swydd henffordd / /S/ gaer frangon /S/ y mwythic /S/ Ystaffort /S/ gaer lleon
   
A 'r rrai hyny I gyd a beris wiliam bastart pan oresgynodd loegr: I messvraw yn llogav Erydr ac Ef a gad o Siroedd yn y dyrnas / bymthec ar hvgaint ac o drefi devddengmil a deugaint a phedwar vgaintref / ac o eglwyssi plwyf / bvm mil a devgeinmil a dwy / ac o ffye marchogion / trvgeinmil a phymthec / ac o hyny mae gwedi rroi wrth Eglwyssi a manachlogydd kynn gwahardd drwy barlment roi tri i law varw / wythmil ar hvgaint a ffymthec / ac o hyny y gwnaeth yr un Wiliam lyfr Mawr a Elwir dwmeysday —

Kyfreithiav yr ynys bellach

   
Dyfnwal a roes gyfraith i 'r brytaniaid / a breinie i 'r temlav a 'r Erydr / a 'r dinessydd / a 'r priffyrdd brenhinawl a ddywedpwyd vchod / a 'r gyfraith honn a vu Enwoc a hynod gann bawb hyd yn amsser william bastart gwedi dyfnwal marssia frenhines gwraic kyhelyn frenhin [td. 24] a wnaeth gyfraith gyflawn o ddoethineb a chyfiownder yr honn a Elwir kyfraith marssia a 'r ddwy gyfraith hynn a droes (gildas ap kaw o fryttanec yn lladin ac wyth o Siroedd lloegr a vuant yn i chadw yn hir o amsseroedd nid amgen / Swydd rydychen Swydd warwic Swydd gaerfrangon /S/ gaer loyw /S/ henffordd S/wydd ymwythic S/ ystafford a Swydd gaer lleon
   
Gwedi hyny alfryd frenhin lloegr a droes y kyfreithiav hyn o ladin yn Saessnec ac a 'i gelwis mardssin law / ac Ef a chwanegodd y gyfraith honn gwedi hynny / ac Ef a 'i gelwis West saxonlex / a naw o Siroedd vuant yn i chynal nid amgen kent / Sowth rei / Sowthssex / Hamsir / dyfnaint / barkssir / wildssir / Swmyrsedsir / yr honn a Elwir gwlad yr haf / a dorsedsir /
   
A phann gavas gwyr denmark veddiant ar loegr hwynt a wnaethant gyfraith arall yr honn a elwir danlex / a XVIII o Siroedd a vuant yn i chynal nid amgen Estssex / mydylsex / Northffolk / Sowthffolk / Swydd hertffort / Swydd betffort / Swydd gambrids / Swydd hwntington / Swydd North hamton / Swydd bwkingam / Swydd laessedr / Swydd notingam /S/ dderbi /S/ linkol /S/ Iork /S/ longkastr S/ North hwmbyrlont / a wesbyrlond / A phwy bynac a vyno deall y geirie dieithr Estronawl o 'r gyfraith honn nid amgen [5] Sok sa<g> In ffangthe / off hamssok / leirwyth / Sei ffebyrdssie / fflem / ffrith / fforstal ar [6] vath hyny a gair yn amyl mewn hen Siartryssav arglwyddiaethav manachlogydd a dinessydd a threfi Seissnic breiniol Edryched yr unved kabidwl ar bymthec [td. 25] ar hugaint o 'r llyfr kyntaf yn y polikroni<k>a ac yno I gwyl
   
Gwedi hynny y gwnaeth Saint Edwart y brenhin diwaethaf onid vn o 'r Saesson: un gyfraith gyffredin o 'r tair kyfraith vchod a hono a Elwir kyfraith saint Edwart

O 'r kenedlaeth [sic] a wladychassant ynys brydain

   
Bryttaniaid a gynhaliassant yn gyfan goron ynys brydain o amser bruttus y brenhin kyntaf onaddvnt hyd pann ddoeth wlkassar y gwr a vu gwedi hyny gyntaf amherodr yn rrufain: y 'w darostwng hwynt yn amser kasswallawn ap beli mawr / ac y 'w kymell I dalv tyrnged I Senedd rufain / O hynny hyd att Seuerws Rrufeinwyr [sic] / Eissioes brenhinedd a vu onaddvnt I hunain / ac o Seuerws hyd yn amsser grassian pann ddiffygiodd llin frenhinol y brytaniaid y tyrnassodd rrufeinwyr ynthi yn vynychaf / o 'r diwedd pann beidiassant y rrufeinwyr a gwladychv / ac ymwrthod ar deyrnged / achos pelled y ffordd / neu o blegid pryssurdeb mewn lleoedd eraill / a chlybod o 'r ysgottiaid a 'r ffichtiaid hynny, a bod yr ynys gwedi gwagkav o / vaxen grevlon / a chynan meiriadawc o 'i holl varchogion a 'i rryvelwyr / a myned a hwynt I oresgyn llydaw / a rrufain / hwynt a ddoethant i ryvelv ar weddillion y genedl y rrai ni bu wiw myned a hwynt allan o 'r tir oblegid i hoedran neu lescedd, namyn i gado gartref I bresswylio ac i lafurio 'r ddayar
[td. 26]    
Ac velly y buant yn Rryvelv bob un ar i gilydd hyd pan ddoeth y Saesson i 'r tir yn amser Gwrthe<f>yrn gwrthenav brenhin y brytaniaid: drwy eu gwahawdd o 'r brenhin i 'r ynys hwynt / val y dywaid ystoria y Saesson yn nerth iddaw i ryfelv ar y ffichtiaid ar i kost hwynt / ac wedi bod llawer o gyfrangav kaled Rrynthunt a gyru y ffichtiaid a 'r sgotiaid drwy nerth y ssaesson allan o 'r tir / hwynt a ddanvonassant drwy genhiad y brenhin I Siermania i nol ychwanec o Saesson / ac velly bob ychydic hwynt a gynhwyswyd i 'r tir hyd pann oeddynt ry amyl / Ac o 'r diwedd yn amsser karedic frenhin hwynt a gymodassant yn ddirgel a 'r ffichtiaid ac a 'r ysgotiaid / ac a ddanfonassant yn ddissyvyd i nol gormwnt brenhin yr affric: hyd yn y werddon / ac a vuant yn rryvelv ar y brytaniaid yn hir o amser hyd pann yrwyd hwynt o 'r diwedd i greigiav a diffeithwch kymru / a hyny drwy frad a thwyll ac anffyddlonder: yn vwy no thrwy vilwriaeth a chadernid arfau a gwedi goresgyn o 'r Saesson holl loegr yn y modd hwnw hwynt a 'i rranassant hi yn Saith brenhiniaeth ac weithiav yn wyth / a hwynt a ddoethant o 'r diwedd olynol yn un frenhiniaeth dann Elystan frenhin westssex / Gwyr denmark Eissioes a vuant ynghylch deng mlynedd a naw vgaint / o amsser athulphus frenin [td. 27] hyd amser Sant edwart yn rryfelv ar y Saesson a XXX o flynyddoedd y bu dri brenhin onaddvnt yn gwladychv olynol / ac gwedi hwyntav y gwladychodd Sant Edwart XXXIII o flynyddoedd ac ychydic mwy / ac wedi hwnw herald ap godwin Iarll kent IX mis / a wiliam bastart dvc normandi a 'i lladdodd Ef / ac a dyrnnassodd yn i le / ac o 'i lin Ef y mae brenhinedd lloegr o 'r amser hwnw hyd att hari Seithved brenin lloegr a 'r hari hwnw a hari wythved i vab yntav brenhin lloegr a hanoeddynt o dwyssogion a brenhinedd y bryttaniaid o baladr Oed krist pan ddoeth wiliam bastart i oresgyn lloegr 1066 neu val hynn M LXVI o flynyddoedd

Or ssaith brenhiniaeth vchod a 'i tervynav ac o 'i dechrevad a phar hyd y parhassant

   
Er bod y bryttaniaid, o ddyfodiad y Saesson gyntaf i 'r tir yn amser gwrthyfyrn hyd y brenhin diwaethaf o 'r brytaniaid yn arwain y goron / ac yn oruwchaf frenhinedd ar yr ynys oll / Eissioes yr oedd y Saesson yn trigo yn y tir / ac yn i <g>oresgyn bob ychydic / ac weithiav yn rryvelv ar y brytaniaid / ac weithav dann gyngrair yn talv treth a theyrnged vddynt hyd pann aethant kyn amled a chyn gadarned yn y tir na Ellid i gwrthladd o 'r tir namyn gorfod i 'r bryttaniaid gilio i dir kymru ac i wledydd eraill val i dywedpwyd vchod o 'r blaen —
[td. 28]    
A chyntaf brenhiniaeth / vu gent kanys hono a roes gwrtheyrn I hengest twysoc y Saesson yr hon y Sydd yn Estyn o 'r mor deav hyd afon demys ac ynthi y dechreuodd Ef bresswylio pann oedd oed krist 457 o flynyddoedd nev val hynn CCCC LVII /[7] yr wythfed flwyddyn wedi ddyfodiad Ef i 'r tir / ar vlwyddyn y doeth Ef i 'r tir oedd yr ail flwyddyn o dyrnassiad gwrtheyrn / ac oed yr arglwydd Iessv grist 449 o flynyddoedd a 'r frenhinaeth honn a barhaodd 368 o flynyddoedd dann / 18 brenhin / hyd pan yrodd Egbert frenhin west Sex bwrdredus vrenhin allan o 'i frenhiniaeth a 'i rrwymo hi wrth i frenhiniaeth ef I hun pan oedd oed krist 825 o flynyddoedd
   
Sowthsex oedd yr ail frenhiniaeth / ac o 'r tu dwyrain iddi y mae kent / ac o 'r tu deav y mae y mor ac ynys wicht / o 'r tv gorllewin y mae hamsir / ac o 'r tv gogledd y mae Sowth rae yno y gwladychodd Elle a 'i veibion gyntaf yr unved flwyddyn ar ddec ar hvgaint gwedi dyvod y saesson i 'r tir / a gwedi parhav o 'r frenhinieth honn 231 o flynyddoedd dann bump nev chwech o frenhinoedd yr aeth hi i frenhin West Sex oed kris<t> yna 731[8] nev val hynn D CC XXXI o flynyddoedd
[td. 29]    
Est Ssex oedd y drydedd frenhiniaeth / ac or tu dwyrain I hon y mae Ffraink / o 'r tv gorllewin y mae Gwlad lundain / o 'r tv deav afonn demys / ac o 'r tv gogledd y mae Sowthffolk a 'r brenhinedd o 'r wlad honn o Sebertws hyd amsser gwyr denmark yn oes dec onaddvnt a vuant yn talu teyhyrnged I frenhinedd Eraill mynychaf Eissioes y buant I frenhinedd Mers / hyd pann rwymodd egbert frenin Westsex hi wrth i frenhiniaeth Ef i hun ac Erkenwinws gyntaf a wladychodd yno pann oedd oed krist 492 nev val hynn CCCC LXXXXII o flynyddoedd a 'r frenhiniaeth honn a barhaodd 261 o flynyddoedd
   
Estenglond y gelwid y bedwaredd frenhiniaeth a hono yw Northffolk a Sowthffolk ac o 'r tu dwyrain a gogledd iddi y mae y mor / ac o 'r tv rrwng gogledd a gorllewin y mae Swydd gambrids / ac o 'r tv gorllewin iddi y mae klawdd Sant Edmwnd / a Swydd hertffort / ac o 'r tu deav y mae Est Sex / yn hon y dechrevodd Offa frenhin wladychv / yr un flwyddyn ac i dechrevodd brenhiniaeth Est Sex / a hi a barhaodd dann XII o frenhinoedd hyd pan las Edmwnd frenhin a meddianv o wyr denmark y frenhinieth honn a brenhiniaeth Est Sex hevyd / gwedi hynny y gyrodd Edwart frenhin Westsex [td. 30] y kyntaf o 'r henw hwnnw kynn kwngkwest wyr denmark oddyno allan / ac rwymodd y ddwy frenhiniaeth hynn wrth i frenhiniaeth Ef i hvn oed krist yna 921 nev val hynn DCCCCXXI o flynyddoedd
   
Pumed brenhiniaeth oedd westsex / a pharhevssa<f> vu o 'r holl vrenhiniaethav / kanys iddi o 'r diwedd y doethant yr holl frenhiniaethav Eraill / ac o 'r tv dwyrain iddi y mae Sowth Sex / o 'r tu gogledd y mae afon demys / ac o 'r tv deav y mae y mor / ac o 'r tv gorllewin hevyd / yn honn y dechrevodd Karedic nev Sildrik o henw arall a chynwric I vab wladychv yn gyntaf 60 mlynedd gwedi dyvodiad y Saesson i 'r tir / ac oed krist 507 mlynedd Kronigl dukliensis a ddywaid bod llawer o ymladdav rrwng arthvr a Sildric / ac o 'r diwedd kymrud o arthur i wrogaeth Ef a 'i law a rroi iddo hamssir a gwlad yr haf i 'w kynal dano Ef / A gwedi hyny pann gyvodes medrod yn Erbyn arthvr a chymrvd koron y deyrnas, Ef a roes I Sildric Er bod yn nerth iddo Saith o wledydd nid amgen Sowthssex / Sowthray bark Sir / Wild Sir / dorsedssir / kernyw / a dyfnaint / a hynn oll a Elwis Ef westssex / ac a vynodd i goroni mewn modd peganawl ynghaer wynt arryssaeth [sic][9] o 'r tvedd hwnnw a medrod a goroned yn llvndain o dwyll yn frenhin [td. 31] ar y bryttaniaid / a llyna ddav gydymaith gymhessvr kanys ni wyddid pwy ffalssaf ohonynt a gwir yw 'r ddihareb pob kyffelib a ymgais —
   
Northwmbyrlond oedd y chweched frenhiniaeth a 'i therfynav oeddynt / O 'r tu dwyrain a gorllewin y mor / o 'r tv deav y mae avon hwmwr yn Estyn tv a 'r gorllewin drwy dervynav nottingam a 'i Swydd a <S>wydd dderbi tv ac att afon mers yn Estyn / ac o 'r tv gogledd y mae mor prydyn a 'r frenhiniaeth honn a ranwyd gynt yn ddwy rann / tervyn y naill oedd o afon hwmyr hyd yn afon drin a 'r Rrann honno a Elwid Deifr / a 'r Rrann arall oedd o afon drin hyd ymor a Elwir werydd / a 'r Rrann honno a Elwir Brynaich / ac weithiav y byddai frenhin ar bob rrann weithiav Eraill un ar y ddwy a ffann oedd oed krist 47 / a / 500 / / mlynedd / ac ynghylch 100 mlynedd wedi dyfodiad y Saesson i 'r tir y dechrevodd Ida ap Eoppa wladychv brynaich / ac ar ddiefr y gwladychodd Alla / pan oedd oed krist 559 neu val hynn /DLIX/ ac ynghylch ugain o vren<hin>oedd o Saesson a wladychassant yno /321/ neu val hynn CCCXXI / o flynyddoedd yn ddiwedd / dim [td. 32] hyd pann laddodd gwyr denmark Osbert / ac Elle / y IX vlwyddyn o 'i dyrnasiad ac y bu y tir heb freinhin [sic] VIII mlynedd / Eissioes 37[10] / o flynyddoedd wedi hyny y bu wyr denmark yno yn tyrnassu / hyd pann ddoeth Ethylstan ap Edwart frenhin y 'w darostwng hwynt a lloegr i gyd dan i veddiant evhvn / ac Ef gyntaf o frenhinedd y Saesson a wisgodd koron pann oedd oed krist /827/ o flynyddoedd a gwedi dyfodiad y Saesson /378/ o vlynyddoedd
   
Mers oedd y Seithved frenhiniaeth a mwyaf oedd onaddvnt a 'i thervynav oedd / O 'r tv gorllewin afon ddyfrdwy ynghaer lleon / a hafren yn ymwythic / ac velly hyd ymrysto / O 'r tv dwyrain y mor / o 'r tv deav mae temys hyd yn llvndain / ac o 'r tv gogledd y mae afon hwmyr yn Estyn tv a 'r gorllewin / ac oddyno hyd yn afon mers / ac velly ar hyd hono hyd pann drawo yn y mor ger llaw kilgwri yr honn a Elwir Wiral yn Saessnec Krida ap Kenwoldws a wladychodd yno gyntaf 7 ugain mlynedd gwedi dyvodiad y saesson i 'r tir / a 'r frenhiniaeth honn a Sefis /200/ mlynedd dann bedwar brenin ar ddec /[11] hyd pann yrodd gwyr denma<rk> mark kolwolphws frenhin allan o 'i frenhinieth a 'i Rroi I Burdred i 'w chadw hyd pann i gofynynt
[td. 33]    
Eissioes gwedi hyny y gyrodd Edwart gyntaf kyn kwngkwest brenhin west Sex, wyr denmark allan o 'r tir ac a 'i rhwymodd [sic] hi wrth i frenhiniaeth Ef i hvn pann oedd oed krist /901/ nev hynn [sic] IXC I o flynyddoedd

Ysteddvae Penaf yr ynys i archesgyb

   
Tair o Eisteddvae arch Esgobion oedd gynt yn ynys brydain yn amsser lles ap koel y kristion kyntaf o vrenhinedd y bryttaniaid nid amgen / un yn llvndain yr ail yn Iork / y drydedd ynghaer llion ar wysc / athanvnt yr oedd /28/ o esgyb y rrai a Elwid yna fflamines / dan arch Esgob llvndain yr oedd gernyw a lloegr dann i hen dervynav / dann arch Esgob Iork yr oedd yr alban dann i thervynav / a thann arch Esgob kaerllion yr oedd gymrv dann hen dervynav / a Saith Esgob a oedd ynthi / ac Er kanhiadv ac or<di>nio o Grigor __ o rvfain[12] Eisteddva arch Esgob lloegr yn llvndain ar ddyvodiad y Saesson i 'r Ffydd val y bvassai yn amser y brytaniaid / Eissioes wedi marw grigor Ef a smvdodd Saint awstin y gwr a ddanvones i 'w troi hwynt i 'r ffydd Eisteddva yr arch Esgob oddyno i gaer gaint Er mwyn Ethylbert brenhin kent ac o gariad ar wyr y dinas honno yr rhai [sic] a 'i derbyniassai ef i 'r tir [td. 34] Ac yno y trigodd yr Eisteddva honno hyd heddiw / Eithr o vewn hynn o amser Offa vrenhin mers drwy i  gedernid a dioddefaint adrian __ o rvfain[13] pann oedd gynddrygedd rryngtho a gwyr kent, a Symvdodd yr Eisteddva hyd yn lidssffild o gaer gaint / ac yno i bv hyd yn amsser Ken<uo>lphus y trydydd brenhin wedi Ef y smvdwyd hi drachefn i gaer gaint. —
   
Eisteddva arch Esgob Iork a Sevis yn i lle yn wastad va<l> yr ordeiniwyd gynta ond bod prydyn wedi tynnv I hvvudddod oi wrthi — 
   
Eisteddva arch Esgob kaer llion a Symvdwyd oddyno hyd ymyniw yn amser arthvr frenhin a dewi Sant / Ac o 'r amser hwnw hyd att Samsson arch Esgob y bv yno /23/ o arch Esgyb a ffan vu varwolaeth vawr drwy gymry o 'r haint melyn: y ffoes ssamsson a 'r palliwm gantho hyd yn llydaw / ac mewn lle a Elwid dilens y bv Esgob A 'r palliwm ssydd gyfran o arch Esgobwisc heb yr honn ni all neb rryw arch Esgob wnevthvr amrafael wassanaeth perthynol yw Swydd a thebic yw i modd hayach I stola a llafn tenav o blwm a vydd ymhob penn iddi ___ ac Esgob rrvfain[14] a 'i kysegra i hvn: val nad rryddach i lyc nac i arall I theimlo hi no 'r karegl nev gorporas, ond a vo mewn vrdde / ac o amsser Samson hyd amser [td. 35] henrri vrenhin ap wiliam bastart, Ef a vu ymynyw 21/ o arch Esgyb o lesgedd nev dlodi, heb palliwm / ac Er hynny Esgyb mynyw a gysegrynt holl Esgyb kymrv: a hwyntav a 'i kysegrynt yntav: megis Swffraganiaid iddo heb wnevthur ufudddod na darostwnedigaeth i Eglwys arall o 'r ynys / ac o 'r amsser hwnw allan drwy gymhelliad a gorchymun yr un henrri frenhin y gorvu i Esgyb mynyw a holl Esgyb kymru vfvddhav a darostwng a chymryd i hordeiniad a 'i kyssegriad gann arch Esgob kaer gaint Ac velly nid oes heddiw yn lloegr ond dav arch Esgob nev primat nid amgen / un ynghaer gaint / ac un yn Iork a 'r kyntaf onaddvnt a Elwir primas holl loegr a 'r llall a Elwir primat lloegr / Kanys pan dyfodd ymrysson rryngthvnt yn amser wiliam bastart pwy onaddvnt a ufuddhae i 'w gilydd: Ef a varnwyd drwy gytssynedigaeth yr un brenhin wiliam bastart a holl esgolheigion y deyrnas wedi klybod y ddadlwriaeth a 'r rresymav o bob peth y rrai y Sydd yn ysgrifenedic yn llyfr kronig a wnaeth Rra<ni>wlff pritton mynach o gaer lleon / uvuddhav o arch Esgob iork a 'i Swffryganiaid I arch Esgob kaer gaint mewn pob peth perthynol i gadw y ffydd
[td. 36]    
A braint a dled eglwys dvw / a pha le bynac yr ordeinio arch Esgob kaer gaint gyngor nev gymanva gyffredin dyvod o arch Esgob iork a 'i swffryganied hyd yno / Ac ufvddhav i 'r hynn a ordeinier o 'i kyd gyngor / A phann vo marw arch Esgob kaer gaint:/ dyvod o arch Esgob iork hyd yno / a chyssegrv gidac Eraill y neb a ddewisser yn arch / Esgob a phann vo marw arch Esgob Iork y neb a ddewisser yn i ol Ef: a ddaw att arch Esgob kaer gaint, ac a gymer i ordeiniad gantho / ac a rydd lw o 'i broffessiwn ufudddod hyd y perthyn
   
A bid ysbys i bawb pannyw amlach oeddynt Esgyb ar ddechrav y ffydd noc ynt heddiw / a llawer o 'i Esteddvaev a ordainissid mewn pentrefi bychain megis I geissio lleoedd addas i ddvwiolder ac i vyfyrio Eissioes wedi hynny yn amsser william bastart kwngkwerwr lloegr o varn a chytvndec yr arch Esgob a 'r Esgyb hwynt a ysmudwyd o 'r pentrefi i 'r dinessydd Enwoc / ac velly Esgobod dorssiestr Saith milltir o rydychen a Symudwyd i lingkol / Esgobod lidsffyld I gaer lleon / Esgbod tetfford i norwids Esgobod Sirbwrn I Salyssbri / Esgobod wellys i 'r badd / Esgobod gernyw i Exedr / a Esggobod [sic] Salessey i Sidsiestr /
   
Dan arch Esgob kaer gaint mae /13/ o Esgyb yn lloegr a /4/ ynghymru  [td. 37] megis Swffraganiaid iddo nid amgen
   
Esgob Rochestr a 'i blwyf Ef yw kent esgob llvndain a 'i blwyf yw Est Sex / mydyl Sex / a hanner Swydd hertffort /
   
Esgob Sidssiesstr a 'i blwyf yw Sowthssex / ac ynys wicht
   
Esgob winchestr a 'i blwyf yw / Sothrey / a hamsir /
   
Esgob Salsbri a 'i blwyf yw / dorssedssir / barksir / wildssir
   
Esgob Exedr / a 'i blwyf yw kernyw / a dyfnaint
   
Esgob y badd / a 'i blwyf yw / gwlad yr haf
   
Esgob kaer frangon / a 'i blwyf yw / Swydd gaer frangon / Swydd gaer loyw / a hanner Swydd warwic
   
Esgob henffordd / a 'i blwyf yw / Swydd henffordd / a llawer o Swydd y mwythic
   
Esgob kaer lleon / a 'i blwyf yw Swydd gaer lleon / Swydd ystaffort / Swydd dderbi / a haner Swydd warwic / a chyfran o Swydd ymwythic / a rrann o Swydd longkastr / nid amgen o afon mers hyd avon R<u>pyl
   
Esgob lincol / a 'i blwyf yw 'r gwledydd rrvng [sic] temys a hwmyr / nid amgen / Swydd lincol / Swydd laeSedr / Swydd notingam / Swydd northhamtwn / Swydd hwntingtwn / Swydd betffort / Swydd bwkingam / Swydd rydychen / a haner Swydd hertffort
   
Esgob Eli a 'i blwyf yw Swydd gambrids Eithr merlont a hari ap wiliam bastart a 'i hordeiniodd hi gynta / ac roes y Swydd honn yn blwyf iddi [td. 38] yr honn oedd gynt o vewn plwyf Esgob lincol / ac ynghyvair hynny y rhoes [sic] yr un brenhin i 'r Esgob hwnnw dref yspalding
   
Esgob Norwids / a 'i blwyf yw / Northffolk / a Sowthffolk / a merlond /
   
Hevyd pedwar Esgob yssydd dan arch Esgob kaer gaint yn<g>hymrv nid amgen Esgob mynyw / Esgob llann daf / yn y deav / Esgob llan Elwy / ac Esgob bangor ymhywy<s> a gwynedd
   
Dan arch Esgob ac arch Esgobod Iork nid oes ond dav Esg<ob> nid amgen Esgob duram / ac Escob kaerlil / a hari gy<n>taf ap wiliam bastart a 'i hordeiniodd hi gyntaf
[td. 39]

O 'r kenedlaethav a wladychassant yr ynys honn a ph' amsser y doethant pob un i 'r ynys

   
Brytaniaid gyntaf ar ol y kewri a wladychassant yr ynys honn yn y drydedd oes o 'r byd XVIII mlynedd gwedi dechrav o heli Effeiriad a browdwr plant yr yssyrael: dyrnassv / ac yn amser Siluius postvmus brenhin yr Eidal Tair blynedd a ddevgaint wedi distrywedigaeth kaer droya vawr / kynn adeilad rrvfain /432/ o flynyddoedd A chynn dyvod krist ynghnawd /2051/ nev val hynn dwyvil ac un ar ddec a devgaint o flynyddoedd
   
Gwedi hyny y damweiniodd yn amsser Vasbassian twyssoc rrvfain: i 'r ffichtiaid o Seithia ddyvod ar hyd y mor, a thrwy ev kymell o wynt hwynt a diriassant yn y werddonn lle yr oedd y gwyddeliaid yn trigo ac a ddamunassant, gael lle I bresswylio gida hwynt:/ a 'i nackav a wnaethbwyd / herwydd na allai y tir dderbyn na fforthi y ddwy genedl / a 'i kyvarwyddo a wnaethant I ogledd ynys brydain ac addo I kynhyrthwyo yn Erbyn y brytaniaid o cheissynt i gwrthladd o 'r tir ac velly y doethant i 'r alban a rrodric ev twyssoc o 'r blaen ac a wnaethant ryvel mawr drwy dan a hayarn ar y bryttaniaid A phann glybv mevric brenhin y brytaniaid hyny: Ef a ddoeth a llv mawr gantho ac a 'mladdodd a hwynt lle gelwir westmerlond [td. 40] ac yn y vrwydr honno y llas rrodric tywyssoc y ffichtiaid a rrann vwyaf o 'i lu / a rrann arall a ymroddassant yn gaethion i 'r brenhin ) ac yntev a roddes uddvnt le yn yr alban I drigo a Elwir <G>attnes a phan nackawyd hwynt o gael merched y brytaniaid yn wreikae uddunt: hwynt a gymerssant verched y gwyddyl, dann amod o Syrthiai ymrysson am frenhiniaeth: ddewis onaddunt I brenhin neu i twysoc o vamwys yn gynt, noc o dadwys / ac am hynny y gelwir hwynt gwyddyl ffichtiaid ac yn hir o amsser wedi hynny y doeth Rrenda Twyssoc yr ysgotiaid i 'r albann a llawer kanto o 'i gwlad y werddon I ysgotlond a Rrwng bodd ac anvodd Ef a vynodd le i drigo yn ymyl y phichtiaid / honno oedd y drydedd genedl a wladychassant ynys brydain
   
A phann oedd oed krist /449/ neu val hynn CCCC XLIX o flynyddoedd / yr ail vlwyddyn o frenhinaeth gwrthefyrn gwrthenav / y doeth hors a henssiest tywyssogion y Saesson i 'r tir drwy i gwahodd o 'r brenhin hwynt y gynhorthwy iddo yn Erbyn y ffichtiaid a 'r ysgottiaid herwydd a ddywaid ystoria y Saesson / a thrwy nerth a 'i kynhorthwy hwynt: y kavas y brenhin y vuddygolaeth arnunt mewn llawer o gyfrangav a brwydrav kaled / kanys tywyssogion y [td. 41] y [sic] brytaniaid a oeddynt Soredic wrth y brenhin achos lladdedigaeth konstans vab kystenin
   
Gwedi hynny hwynt a wnaethant heddwch a chytvndeb yn gyfrinachol Rryngthvnt a 'r ffichtiaid ac a 'r ysgottiaid Ac yn ddiSyvyd o undeb hwynt a ryfelassant ar y brytaniaid hyd pann Enillassant bob ychydic holl dir lloegr ac a wnaethant y bedwaredd genedl yn yr ynys — 
   
Gwyr denmark a vuant agos i ddev kant mlynedd nid amgen o amsser Egbert frenhin hyd yn amser Saint Edwart konffessor yn rryvelv ac yn gwladychv y deyrnas a hwyntav fu 'r bvmed genedlaeth a wladychassant ynys brydain —
   
Ac wedi hynny pann oedd oed krist /1066/ o flynyddoedd y goresgynodd wiliam bastart dvc normandi holl loegr ac a wnaeth y chweched genedlaeth ynthi
   
Ac yn amser hari gyntaf vab william bastart y doeth Rrivedi mawr o fflemissiaid i 'r tir ach<o>s goresgyn o 'r mor lawer o dir Fflandrys ac a g<a>wssant le i drigo dros yr amsser yn wyrain yr ynys ger llaw mail rros ac a wnaethant y Seithved genedlaeth yn yr ynys / Eithr drwy orchymun yr un brenin hwynt a ssmudwyd hyd yn Rros a ffenfro o ddyno yn y lle y maent Etto yn trigo Er hynny o amsser
[td. 42]    
Ac velly pump kenedlaeth y ssydd yn gwladychv heddyw / gwedi diffygio llin y ffichtiaid / a gwyr denmark / nid amgen Ysgottiaid yn yr albann Bryttaniaid ynghymry a chernyw Fflemissiaid yn Rros a phenfro Normaniaid a Saeson wedi 'r gymysgv yn holl loegr — 
   
Hysbys yw ymysc ystoriawyr y modd y diffygiodd meddiant gwyr denmark yn yr ynys val nad rraid I ysgrivenv yma Namyn y modd y dyffygioedd [sic] llin y ffichtiaid nid amgen pann oedd y Saesson yn meddianu lloegr i gyd a heddwch gwastad wedi 'r gadarnhav rryngthunt a 'r yscottiaid a oeddynt yn trigo yn un wlad / a hwynt a ymarverassant o 'i hen vrad a 'i twyll yr hynn nid oedd afryw uddunt / ac a arwyliassant wledd vawr / ac a wahoddassant holl arglwyddi a boneddigion y ffichtiaid A hwynt a ossodoed [sic] i Eiste ar veinkiav kevon o vewn y byrddav wedi 'r wnevthur o ystyllod ar vodd koffrav a 'r ysgottiaid a Eisteddassant o 'r tv allan i 'r byrddav a phann oeddynt lawenaf wedi kyfeddach yn dda a dechrav brwysgo: y Tynwyd yr hoelion a roessid i ddal yr ystyllod uwchaf o 'r meinkiav / ac I gollyngwyd y ffichtiaid hyd ynghamedd i garav ynghevedd y meinkiav / ac yno y llas hwynt oll
[td. 43]    
A 'r dryll arall o 'r genedlaeth honn a yrwyd o 'r tir allan ac a gymhellwyd drwy yr ynys yn alltvdion ac yn gaethion I arglwyddi a boneddigion / ac velly y genedlaeth ddewraf a gwrolaf o 'r ddwy hynn a ddilewyd yn gwbwl val nad oes un byw onaddunt yn yr ynys honn na dyn a vedro gair o 'r iaith / ar honn oedd wanaf a lleiaf, a gavas lles a buddygoliaeth drwy I twyll a 'i brad / ac oresgynassant y tir i gyd ac a 'i galwassant ysgottlond ar ol henw y genedyl

O 'r Ieithoedd a 'r kenedlaethav natvriav

   
Pob kenedlaeth o 'r Rrai a vuant yn gwladychv yr ynys honn, gynt yr oedd iaith neilltvol I bob un Y kymrv a 'r ysgotiaid y Sydd yn kynal hayachen I ieithiav hen / y normaniaid a 'r fflemissiaid a gollassant i hieithiav e hunain / ac y Sydd yn dywedvd Saessnec a chymraec Y Saesson a gollassant yr hen iaith / achos ev kymysgv yn gyntaf a gwyr denmark / a gwedi hyny a normaniaid / ac yn gwest a 'r Ffrangec ac ieithiav Eraill / mewn llawer o Eiriav ac yn anwedic mewn trwssiad / a dodrefn tai / megis / kwfrlid / blanked / kyfrssi[15] / Ewer / Siawmler[16] / ac Eraill mwy / a 'r llygriad hyn ar yr iaith a ddamweiniodd vwyaf mewn dav vodd / kanys [td. 44] pan ddoeth Wiliam bastart gyntaf i 'r tir y kymhellwyd meibion bychain yn ysgolheigion I ado Ieithiav i mamav ac i gonstrawenv yn ffrangec / A hevyd meibion boneddigion a ddysgid yn i hyvienktid i ddywedvd ffrangec A 'r bobl gyffredin a geissiassant dybygu uddunt hwyntav Val y byddynt mwy kymeradwy a ddyssgassant yr un iaith kanys bryd a bwriad yr un Wiliam, oedd ddwyn ffrangec i 'r tir a dileu a diffodi y Saessnec o gwbwl / ac velly ni thrigodd yr hen iaith namyn mewn ychydic o leoedd ymysc y bobl gyffredin Ac y mae kymaint o amrafael heddiw yn y Saessnec: val y mae anodd I wyr y deav a 'r gogledd, ddeall I gilydd Eissioes gwyr mers o ganol lloegr megis peth kanolic a vai yn kyfrannv o nattvriaethav, yr Eithafoedd a ddehallant yn well Ieithiav y deav a 'r gogledd noc y deall y naill onaddvnt hwy y llall —
   
Amrafaelion arverav a natvriaethau oedd i bob un onaddunt nid amgen no 'r kenedlaeth a ddywetpwyd uchod
   
yr ysgotiaid yssydd bobl anghywir twyllodrvs a ffob un onaddvnt a fradycha I gilydd korff a da wrth nattvr Pobl ywerddon [td. 45] y wlad y doethant o honni — 
   
FFlemissiaid rros a ffenfro y Sydd bobl chwanoc I wnevthur merssiandi a bargenie ac I antvrio hwynt I hunain mewn perigl mor a thir Er kael Elw ac ynill / ac yn tynnv heddiw mewn popeth yn ol arfer Seissnic — 
   
Brytaniaid a oedd ddewrion a chryfion a chedyrn / A thra vu unoliaeth a chyttundeb Ryngthunt, ni bu hawdd gan un Estron genedl wrthwynebu uddynt / namyn i bod hwynt yn vynych yn goresgyn ac yn kymell Eraill i dalv tyhyrnged uddunt val y kair yn ysgrivenedic yn ev ystoria /
   
Gwedi hynny y kodes kymaint o ryfic a balchder ynthunt val na vyne neb o 'r gwaed brenhinol ufuddhav i 'w gilydd na darostwng namyn pawb a chwenychai y bendefigaeth / Ac o 'r achos hwnn y kyvodes kiwdowdawl dervysc yn ev plith hyd pann wanhawyd yr ynys yn vawr wrth Eiriau yr / yvengil[17] 
   
Pob tyrnas wahanedic ynthi ehun a ddiffeithir / a phan weles duw na ffeidynt a 'r pechod hwnn, ac a 'r pechodau Eraill y rrai val i dywaid eu hystoria a beris uddunt golli eu tir nid amgen Ysgeuluster y preladiaid / trais a gorddwy y kedyrn / chwant browdwyr / <lla>e anudon / gormodd amrafaelionn [td. 46] ar ddillad / a godineb y kyffredin / ac yn anwedic gwyr yr Eglwys Ef a ddanvones newyn girad yn ddialaeth arnun yr hwnn a barhaodd XI o flynyddoedd, val nad oedd ddim yn porthi y bobl I gynal i bwyd ond a geffynt o gic hely mewn diffaith goedydd a fforestav / a chida hynny kymaint oedd y varvolaeth, val nallai y rrai byw gladdv y rrai meirw A Gweddill y genedlaeth drvan honn: a hwyliassant dros y moroedd I amrafaelion wledydd, dann udaw ac wylofain / a dywedud wrth dduw val hynn
   
Ti a 'n rroist ni yma val defaid ymysc bleiddiav / ac a 'n gwasgeraist ymhlith estronion genedlaethav / — 
   
Ac yntav gydwaladr brenhin y bryttnaid a hwyliodd dros y mor i lydaw dann chwanegu y kwynvan uchod val hynn Gwae ni bechaduriaid Rac amled yn pechodav y rrai y koddassam ni ddvw onaddunt: tra ytoeddy<mi> yn kael ys<b>aid y 'w penydiaw ac I ymwneuthur a duw amdanaddunt / ac am hyny y mae dvw i 'n deol ni, o 'n ganedic le a 'nn gwir ddled, yr hynn ni allassant Rrufeinwyr na ffichtiaid nac ysgottiaid na 'r twyllwyr y Saesson I wneuthur Namyn goresgyn ohonam yn ofer arnunt yn tir Gann nad oedd Ewyllys [td. 47] duw dernassu ohonam yntho yn dragywydd / A 'r goruwchaf frowdwr kyfion pann welas ni heb vynnu ymado a 'n henwiredd / ac na allai neb ddeol yn kenedlaeth ni drwy gydernyd o 'r ynys allan: Ef a vynodd yn kosbi A Rroi arnom ddialedd / drwy 'r honn y gorvu yn ado yn gwlad yn wac / Am hyny ymchwelwch ffichtiaid / ac ysgottiaid / a 'r bradwyr Saesson / I ynys brydain kannys diffaith a gwac yw o 'i ffobl ddyledoc / yr honn ni allassoch chwi I diffeithio Nid ych kydernid chwi a 'n deholes ni / namyn gallu a chydernyd yr holl gyvoethoc ddvw yr hwnn ni ffeidiassam a 'i ddigio mewn llawer o voddav Ac velly y Gwagkawyd ynys brydain o 'i holl ddeledogion oddieithr ychydic o weddillion y genedlaeth yr Rrai a ddianghessynt Rrac y vall a 'r newyn girad a ddywetpwyd vchod ac ffoessynt I goedydd a chreigiav kymry — 
   
Ac o 'r amsser hwnnw y diffygiodd meddiant a gallu y brytaniaid yn yr ynys / ac I gwladychodd y Saesson holl loegr o 'r mor pwy gilydd / ac a ddechrevassant attgyweiriaw y temlav a 'r dinessydd / ac adeilad Eraill o newydd a chynal heddwch a thangnefedd Rryngthunt yn hir o amsser, drwy eu doethineb a 'i kydernyd val yr oedd I nattur yn i roi uddunt Eissioes o 'i hanwastadrwydd e hunain a thrwy Eiriol Eraill [td. 48] hawdd yw I troi yn erbyn I hamkanion / anioddefus ganthunt Seguryd ac Essmwythdra kanys pann orfyddynt ar Estronion a ffeidio a Rryvel<v,> hwynt a 'mryssonynt ynthunt I hunain ac a ymgnoant val kyllae gweigion Gwylltach ac anwastattach yw gwyr y gogledd no gwyr y deav Trevlgar a glythion yw y Saesson ar ddillad a bwydav da / a 'r beiau hynn a haerwyd arnynt I kael yn amsser brenhin o ddenmark a vu yn tyrnassu arnynt a Elwid Hartknott yr hwnn a vynai ossod byrddav bedeirgwaith yn y dydd / ac amylder o vwydav da arnunt a hynn a wnai Ef I geissio bodd ac Ewyllys y Saesson ag Ef a wyd<d>iad panyw glythion oeddynt / gwell oedd ganto weddillo o 'i wahoddwr Seigiav no gorvod arnyn<<t>> I gofyn Eilwaith kywraint a dichellgar a chwanoc yw 'r genedlaeth honn / a phen aner<f>id kynn dechrav gwaith / a gwedi hynny kallach yw / a gado yr hynn a ddechrevo yn hawdd a wna / Mewn llyfr a Elwir policraticon[18] y kair yn ysgrifenedic ddywedud o Eugenius o rvfain[19] vod y Saesson yn abyl i wnevthur pob peth yn rragorol rrac Eraill onis llestei<r>iai  [td. 49] anwadalwch eu kalonnav uddunt / ac velly dwyaid Hanibal vrenhin kartrago: na Ellid gorvod ar wyr Rruvain ond yn I gwlad eu hun: Velly y Saesson pann vont yn rryvelv mewn gwledydd Eraill anawdd yw i gorvod / ac yn I gwlad e hunain haws yw / a hyny oblegid I hanwadalwch a 'i brad a 'i twyll kynhenid, yr hwnn yddys yn i anod uddunt mewn llawer o lyfrav ystoriawyr / ac am hynny y kowssant yn vynych y gwaethaf / Gan vryttaniaid / normaniaid / ysgottiaid / a gwyr denmark — 
   
O 'r genedlaeth honn y proffwydodd ankyr Santaidd gynt yn amser Egelred frenhin lloegr val hynn / achos bod tai dduw wedi ymroddi I dwyll a medddod ac ysgevlvstra y distrywir y Saesson / yn gyntaf drwy wyr denmark / yr ail drwy normaniaid / a 'r trydydd drwy ysgottiaid / y bobl Esgevlvssaf a diystyraf ganthvnt / ac yna y bydd y byd mor amrafaelvs: val ydd adweinir anwadalwch y kalonnav wrth amrafael lun a lliw ar drwssiadau
   
Arnulphus yn y llyvyr kyntaf o 'r policronica a ddywaid am y ssaesson val hynn / y genedlaeth honn a ffieiddia ac a ogana yr Eiddo ehun / Ac a genmyl yr eiddi [td. 50] arall / braidd y bydd bodlawn i 'w gradd e hun / kanys yr hynn a berthyno i arall a ddamuna ac a drefna iddo ehun / Megis gwreang yn keissio yr hynn a weddai i ysgwier / ac ysgwier yr hynn a weddai i varchoc neu I Iarll / ac Iarll yr hynn a berthynai I dduck / a duck yr hynn a berthyn<ai> I vrenhin
   
Ac wrth hynny y kair yn ysgrifenedic a amgylchyno pob kenedlaeth, nid yw o un genedlaeth o 'r byd / ac a gymero pob krefydd nid yw mewn un krefydd Ac velly y Saesson kanys mewn ymddygiad klerwyr y maent / mewn ymborth glythion ynt / i geissio mantais tafarnwyr ynt yn eu trwssiad marchogion ynt / ymhob ynill val argws / mew<n> llafur val tantal<v>s o gowreindeb val dedalüs / mewn gwelae val Sardanapalws / mewn temlau val delwav / Ac mewn llyssoedd val taranav / A chyda hynny y kodes kymaint o amrafaelion luniav a lliwiav ar ddillad / val nad ydweinid neb rrac i gilydd
   
Ac am y beiav hynn ac Eraill a ddywetpwy<d> uchod y Sores duw wrthynt mal y ssorassa<i> [td. 51] gynt wrth y brytaniaid / ac I goddefodd i 'r normaniaid gael gorvchafiaeth arnynt a 'i kymell i ddarostwng uddunt hyd heddiw / A 'r genedlaeth honn oedd dewr a gwrol a mawr eu bwriad a 'i hystryw ymhob peth / ac yn anwedic i geissio da / Ac ar ddyvodiad y normaniaid i 'r tir hwynt a wnaethant gyfreithiau drwy y dyrnas ac a 'i kynaliassant yn heddychol dangnefeddus yn hir / val na bu vawr dervysc Rryngthynt hyd pann godes Rryvel a chynddrygedd Rrwng yr ail Hari vab yr ymerodres a 'i veibion / ac o 'r amsser hwnw allan / mynych y bu Rryvel a thervysc ymhlith y genedl nessaf o 'r Gwaed brenhinol / Ac nid mawr rryveddod hynny herwydd y kair yn llyfrav ac ystoriaeu /
   
Kanys Iarll oedd gynt yn angiw, a hwnw a gymerth wraic Ievank I blanta ohoni oblegid i ffryd a 'i gosgedd ac anvynych y deuai hi i 'r eglwys / A phan ddelai ni thrigai hi yno hwy noc ymronn aberthu ac wedi i bod hi yn hir o amsser yn y modd hwnn / hi a gyhuddwyd wrth yr Iarll am hynny / ac yntav a beris I bedwar marchoc I dal hi yn yr Eglwys a phedwar o 'i phlant gyda hi / A phann [td. 52] Gyvodes yr aberth hi aeth drwy y ffenestr allan a dau o 'i fflant yr Rai oeddynt dann yr ael assw i 'w mantell gida hi ac ni weled hi na hwyntav byth mwy / a 'r ddav Eraill a dewis hi yno / ac un onaddunt oedd hynaif Geffrey plant aginet Tad yr hari a ddywetpwyd uchod — 
   
A Richiart vrenhin vab yr hari uchod a ddatkanai yn vynych y chwedl hwnn / ac a ddywedai nad oedd ryvedd bod pawb o 'r genedlaeth hon yn llad<d> i gilydd, val pethav a ddelynt i wrth ddiawl ac a Elynt att ddiawl
   
Sieffre I vrawd yntau yn dyst ar yr un chwedyl: a ddyvod wrth ysgolhaic a ddoethoedd I loegr o fryttaen lle 'dd oedd vo yn dduc I geissio trettio a heddychu Rryngtho a hari i dad val hynn paham i doethost di yma I geissio vy nietiveddio I o 'm Rrywiogaeth Oni wyddyd ti nad oedd ryw i neb ohonam ni garu I gilydd / ac am hynny na lavuria yn ofer I geissio yn dinaturio ni — 
   
Hevyd Saint bernet a broffwydodd o 'r hari [td. 53] hwnn pann I gwelas yn vab Ievank atgas yn llys brenhin ffraink val hynn o ddiawl i doeth ac I ddiawl yr a — 
   
Pann ddoeth Heraklius padriarch kaer Selem I geissio nerth gann yr hari hwn yn Erbyn y Sarssiniaid I ymddiffin y dinas ar tir a gyssegrodd yn arglwydd ni Iessu grist a 'i briod waed / ac i gynic ygoriadav y dinas a bedd krist iddo / Ef a ymEsgussodes ac a ddywad na allai vyned Rac kyvodi o 'i veibion yn i absen a 'i yrru allan o 'r frenhinieth A 'r padriarch a ddywad nad rryvedd bod yn ddrwc rryngthunt / kanys Eb Ef o ddiawl I doethoch ac i ddiawl i ddewch — 
   
Mam yr hari uchod oedd vahallt verch hari gyntaf ap wiliam bastart / a hi a briodes yn gyntaf Hari bedwerydd ymerodr yr almaen yr hwnn a gymerth ydifeirwch mawr am y kreulonder a wnaethoedd yn Erbyn I vab a 'i dad ysbrydol / a 'i dad knowdol hevyd / ac a ymadewis a 'i merodraeth a 'i wlad / ac a ddoeth mewn abid meudwy I [td. 54] Gaer lleon / ac yno y trigodd yn penydio i gorff drwy grefydd ac Edifeirwch mawr heb I adnabod o neb hyd I ddiwedd gyffes / ac o vewn hynn o amsser y doeth yr ymerodres att i thad I normandi / ac a 'i gwr kyntaf yn vyw, hi a briodes Sieffre plantagined Tad yr hari vchod / A 'r un hari a briodes Elenor verch Iarll pictayn yr honn a vuassai o 'r blaen wraic I lewys brenhin ffraink / yn Erbyn Ewyllys a gorchymun / Sieffrey I dad / kanys pann vuassai ef yn ystiwart i 'r brenhin I buassai iddo achos knowdol a hi
   
Tad yr Elinor honn a dduc gwraic I Siryf ehun I drais / ac a 'i priodes hi a 'i gwr yn vyw / a hono oedd vam Elinor / a 'r anheilyngdod hynn herwydd tyb llawer o ddarlleodron ac ystoriawyr: a beris Rryvel yn vynych a thervysc mawr yn lloegr rrwng y bobl o 'r llin amherffaith honn / O amsser yr ail Hari a ddywetpwyd uchod: hyd att Hari Seithved yr hwnn oedd gymro o dad i dad / Ac yn berigyl ganthunt Rac na bai Ewyllys dvw hir dyrnassu no neb o 'r llin aneddvol honn namyn gorvod uddunt ddarostwng a gwasnaethu rryw genedlaeth arall, val i gorfu gyn<t> I 'r bryttaniaid ar Saesson oblegid i henwiredd
[td. 55]    
Oni bydd kanhiadu o dduw i 'r pedwerydd Edwart vrenhin lloegr dyrnassu drwy I glaim a 'i gyfiownder i 'r goron o du y bryttaniaid herwydd i vod Ef yn wir Ettivedd I lywelyn ap Iorwerth drwyndwnn twyssoc gwynedd ar un llywelyn yn Ettivedd nessaf i gadwaladr vendigaid / y brenhin diwaethaf o 'r bryttaniaid a veddianodd koron ynys brydain, kynn i myned ymeddiant y Saesson val y kair yn Eglur mewn llyfrau o 'r hen achau: Neu yntau I dduw vynnu i un o lin hari Seithved deyrnassu yr hwnn oedd wir Etivedd i 'r un llywelyn ap Jorwerth / val y kowssom I ddiolch I dduw ar hari wythved I vab yr Iessu a gato i ras
   
A hevyd gobeithio vod y goruchaf dduw yn troi y tu issaf i 'r Rrod yn uchaf / kanys duw a ostyngodd y bryttaniaid am i pechodau a 'i henwiredd, A duw a ddichin i drychaf hwynt darchefn Megis I dywad yr angel wrth gadwaladr vendigaid brenhin y bryttaniaid
   
Ac velly y terfyna y pymthec kabidwl a ddoded yn y llyvyr bach hwnn wedi troi o 'r llaidin ynghymraec Er diddanwch ac ysbysrwydd i genedl y brytaniaid —
   
Myvi a 'm llaw vy hunan gruffyd [sic] hiraethoc a ysgrivenais hwnn pann oedd oed krist 1543 o koronedigaeth hari wythved XXIIII yr 20ved dydd o vis gorffena gogoniant i 'r tad a 'r mab a 'r ysbryd glan

<Peniarth 163 ii, 17-20>

[td. 17]    
Evroc kadarn hevyd a wnaeth dwy ddinas eraill nid amgen un yn yr alban neu brydyn yr honn a elwid gynt kastell mynydd agnet a gwedi hynny kastell y morynion ac a elwir heddiw ednbrwch ar ol henw Edan vrenhin y ffichtiaid yr hwnn a vu yn i gwladychv a 'r llall a elwid alclud ac a oedd gynt yn amser y brytaniaid a 'r ffichtiaid a 'r Saesson urddassol ac enwoc, a heddiw nid ysbys gan neb pa le i bu kans pan oedd wyr denmark yn rryvelv ar loegr y diffeithiwyd hi a llawer o ddinessydd a threfi eraill A pha le yngogledd ynys brydain y bu y dinas honn mae ymravael mawr ymhlith ystoriawyr
[td. 18]    
Beda a ddywad i bod hi yn y gilvach orllewinawl i 'r braich o 'r mor yr hwnn oedd gynt yn tervynnv Rwng y brytaniaid a 'r phichdiaid yn y penn tu a 'r gorllewin i 'r mur a wnaeth Severüs ruveinwr yr hwnn a elwir gwawl yn Iaith vrytanec ac sydd ohyd yn estyn o 'r mor dwyreiniol hyd ymor gorllewinol dwyvil a chweugeinmil o o game Sef yw hyny CXXII o villtyr oedd messvr a 'r dref honn a elwir Kaer leil heddiw kans hono Sydd yn y penn eithaf i 'r mur a ddywetbwyd vchod Eraill a dywedant [sic] panyw alclut a elwir heddiw aldbwrch Sef yw hyny yr hen dref yr honn sydd ar avon Ows gerllaw bwrch brids XV milltir o Iork a 'i gwarant yw
[td. 19]    
Gruff. mynwy yn Ystoria brenhinedd y brytaniaid lle mae yn dywedud pann aeth Elidir war brenin y brytaniaid I hely I lwyn caladr gael o hono arthal I vrawd yr hwnn a vuassai vrenhin o 'r blaen ac a dynessid o 'i vrenhiniaeth achos I anllywodraeth, yn krwydraw yn y koed a 'i ddwyn o hono gid ac ef I ddinas a oed gerllaw hynny a elwid alclut ac ysbys yw bod yllwyn kaladr yr hwnn a Elwir yn Saesnec Salbris yn estyn o ymyl iork heb law aldbwrch XX milltir eithr bod llawer o hono heddiw wedi ddiosg yn llavurdir / Eraill a ddywedant mae alclut yw 'r dref a elwir heddiw b<...>ham yn eithafoedd gogledd westmyrlont gerllaw Kwmbyrlont ar avon ede<n>
[td. 20]    
ymrafel rrwng llyfr lewis ap Ed. a hwnn Rrydychen. Kaer vymbyr. Kaer vosso Kaer efroc ar lan afon dvedd yn y gogled Kaer lil. Kastell y morynion Exedr. Kaer vynydd
   
Fferyllt oedd benaf a 'r a fv erioed <ar> gelvyddyd <..................> astronime a<...........>kal / <....> llyfr lewys <.........>

Nodiadau
Notes

1. carcharodd mewn underlined (but not deleted), above: rhoes mewn carchar a
2. Peniarth 168: Penwhister
3. The title continues on the same line as the preceding text.
4. Pp. 17-21, containing what appear to be additional notes by Gruffydd Hiraethog on slightly smaller leaves than the rest of the manuscript, have been moved to the end of the text in order not to interrupt the flow of the text at this point.
5. Peniarth 168: Sok, Inphangth / of hamsok / leirwyth / Sifebrche / phlem / ffrith / phorstal
6. On margin:
  • hordell
  • <y>sgot
  • Seld
  • <s>alage
  • lestage
  • thea<rn>
7. In margin: CCCC XLIX llyfr arall
8. Below: 709 llyfr arall
9. above: ar y saesson; Peniarth 168: ar y saith
10. Margin: 36 medd arall
11. Margin: 18 medd arall
12. Peniarth 168: o Rügor bab
13. Peniarth 168: Adrian bab.
14. Peniarth 168: ar Pab
15. Peniarth 168 kywyrsi
16. Peniarth 168 sianndler
17. Margin: / liwk
18. Peniarth 168: Policronicon
19. Peniarth 168: Ewgeniws bab

© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: