Llythyrau Goronwy Owen at William Morris
Letters of Goronwy Owen to William Morris

Cynnwys
Contents

Davies 10 Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 6 Rhagfyr 1752, BL Add. 15037 43r-46r. (= Davies 10)
Davies 12 Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 15 Ionawr 1753, BL Add. 15037 31r-32r. (= Davies 12)
Davies 32 Goronwy Owen at William Morris, [Walton], 20 Ionawr 1754, BL Add. 15037 30r-30v. (= Davies 32)
Davies 68 Goronwy Owen at William Morris, Northolt, 16 Awst 1756, BL Add. 15037 87v-89v. (= Davies 68)
Davies 9 Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 21 Medi 1752, NLW 17B, 234-41. (= Davies 9)
Davies 17 Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 24 Chwefror 1753, NLW 17B, 217-27. (= Davies 17)
Davies 20 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 30 Ebrill 1753, NLW 17B, 243-7. (= Davies 20)
Davies 22 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 2 Mehefin 1753, NLW 17B, 247-58. (= Davies 22)
Davies 24 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 21 Gorffennaf 1753, NLW 17B, 259-64. (= Davies 24)
Davies 26 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 12 Awst 1753, NLW 17B, 264-70. (= Davies 26)
Davies 28 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 5 Medi 1753, NLW 17B, 270-2, 281-3. (= Davies 28)
Davies 30 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 18 Rhagfyr 1753, NLW 17B, 283-8, 273-4. (= Davies 30)
Davies 35 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 17 Chwefror 1754, NLW 17B, 274-7. (= Davies 35)
Davies 37 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 1 Ebrill 1754, NLW 17B, 278-80, 289-91. (= Davies 37)
Davies 42 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 4 Mehefin 1754, NLW 17B, 291-4. (= Davies 42)
Davies 43 Goronwy Owen at William Morris, 25 Mehefin 1754, NLW 17B, 294-305. (= Davies 43)
Davies 44 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 12 Gorffennaf 1754, NLW 17B, 305-11. (= Davies 44)
Davies 46 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 16 Hydref 1754, NLW 17B, 311-19. (= Davies 46)
Davies 50 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 2 Rhagfyr 1754, NLW 17B, 319*-27, 329. (= Davies 50)
Davies 52 Goronwy Owen at William Morris, Walton, 21 Ionawr 1755, NLW 17B, 330-5. (= Davies 52)
Davies 62 Goronwy Owen at William Morris, Northolt, 29 Rhagfyr 1755, NLW 17B, 338-43. (= Davies 62)
Davies 73 Goronwy Owen at William Morris, Northolt, 25 Mehefin 1757, NLW 17B, 343-4. (= Davies 73)

Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 6 Rhagfyr 1752, BL Add. 15037 43r-46r. (= Davies 10)

[td. 43r]    
Donnington December 6th 1752 Dear Sir, Ynghylch Cywydd Coffadwriaeth am Farged Morys o Bentre Erianell. Curadaeth &c ym Môn — ac Ystyfnigrwydd yr Awen
   
It is a sad Case to be forced to begin a Letter to a Friend with an Apology. I own I had need to do so, tho' at present I [td. 43v] shall only beg your Pardon for my Dilatoriness which I doubt not but you will grant without an Apology. It is a sufficient Punishment to be deprived by my own Tardiness of the Pleasure of your Letters. I have not heard from Gallt Fadog since the beginning of October, tho' I wrote about a Month since. Mr. Llewelyn Ddu talked of going to London & I fear he had set out before my Letter reach'd Ceredigion. I've heard from the Navy Office not long since, and am still a Letter indebted to Mr. R. M. which I intend to discharge very soon. Chwi gawsech glywed oddiwrthyf yn gynt ond odid oni buasai y Rhew tost a fu 'n ddiweddar, Nid yw'r Awen on'd fferllyd ac anystwyth ar yr Hin oer yma. Ni chaiff Dyn chwaith mo'r Amser i brydyddu gan fyrred y dyddiau, a chan ymysgrythu ac ymwthio i Gonglau, a pha beth a dâl Creft [sic] heb ei dilyn? Ba wedd bynnag llyna ichwi ryw fath ar bwtt o Gywydd o Goffadwriaeth am yr Hen Wraig dda o Bentre Eriannell gynt; Hoff oedd genyf hi yn ei Bywyd, a diau fod rhywbeth yn ddyledus i Goffadwriaeth Pobl dda ar ol eu claddu, yr hyn, er nad yw fudd yn y Byd iddynt hwy, a eill ddigwydd fod yn llesol i'r byw i'w hannog i ddilyn Camrau y Campwyr gorchestol a lewychasant mor hoyw odidog yn y Byd o'u blaen hwynt. Nid yw cymmaint fy Rhyfyg i a meddwl y dichyn fod ar law Burgyn o'm bâth i ganu iddi fal yr haeddai. Beth er hynny? Melysaf y cân Eos, ond nid erchis Duw i'r Frân dewi. Yr Asyn a gododd ei Droed ar Arffed ei Feistr, ac nid llai ei Ewyllys da ef na'r Colwyn, er nad hawddgar ei Foesau. [td. 44r] F'all Bardd Du ddangos yr Ewyllys, ac nid all Bardd Côch amgen, cyd bâi amgen ei Gywydd. I don't remember that I ever saw a Cywydd Marwnad by any of ye Antients (whom I would willingly imitate) & so can't tell how such a Cywydd ought to be made; neither do I call this a Cywydd Marwnad, but Cywydd Coffadwriaeth &c. I did not rightly know how to go about it, for I could not form any proper Idea of it in my Mind & so was obliged (as it were) to build without a Plan. I saw myself under several Difficulties; Poets in these Cases are (& I think are allow'd to be, tho' they ought not) very lavish of their Praises, even to an Hyperbole & seldom free from Flattery even of the grossest Kind, i.e. Hard lying. I propos'd to myself to keep a strict Eye upon Truth, but then I saw that my Truth would of Necessity be so like other Men's Lyes, that the Counterfeit would hardly be distinguishable from the Sterling, and for that reason I was afraid to say what my Love of Truth would needs force me to say. I saw that I could say nothing of that excellent Woman (tho' perhaps true of her only, & peculiar to herself) but what had been ascribed before by the prostituted Breath of some execrable Poetaster or other to (perhaps) the most worthless Miscreants that ever Death spew'd at the cooking of. I'm sure my main Endeavour was to avoid all Appearances of Flattery, & that, at the Expense of suppressing some Truths, & if any thing looks like it, it is [td. 44v] foreign to my Intention & I utterly disclaim the Meaning of whatever may be perverted to such a Construction. These were some of my main Difficulties, and whether I have surmounted 'em I leave you to judge. I have one favour to ask you, and that is, That you would present this Cywydd in my Name to your Father (whom I'm really sorry for) & send me a Copy of Bardd Côch's Cywydd, i gael gweled pa ragor rhwng coch a Du. But for Love's sake don't you take Example by me in deferring to write, I beg I may hear from you as soon as conveniently may be, and I shall never any more be faulty in point of Expeditiousness. Os gwyddoch pale y mae, rhowch fi ar Sathr y Brawd Llewelyn Ddu, 'rwy'n tybio ei fyned i Lundain cyn hyn, ac os felly, yn iach glywed na Siw na Miw oddiwrtho hyd oni ddychwelo. My Compliments to Mr. Ellis, & if he chooses to join in the Publication of the Cywyddau he shall be very welcome & have my Thanks too. But I am afraid the Cywyddau will never be printed, because I doubt the Money cannot be raised. The Rate of printing at Salop is 2 Guineas a Sheet for 1000 Copies, which is three times too much to bestow upon them, & there would not go above 2 or 3 at most on a Sheet. For my Part I am very indifferent whether they are printed or not. Ai byw'r hen Gristiolus wydn fyth? Is the Curacy of Llanrhuddlad disposed of? What other [td. 45r] Curacy is vacant? for I am sure I shall never better my self by staying here. I have already sufficiently tried the Generosity of my Scotch Patron, & find it too slender to lean on. He is the hardest Man I ever dealt with. — Waethwaeth yr a'r Byd wrth aros yma, prin y gellir byw yr awrhon (a pha fodd amgen tra bo'r Brithyd am Goron y Mesur Winchester, a'r Ymenyn am 7 Geiniog a'r Caws am dair a dimmai'r Pwys?) a pha sut y gellir disgwyl byw tra cynnydda'r Teulu ac na chynnydda'r Cyflog? Y llangciau a ânt fwyfwy'r Clwt, fwyfwy'r Cadach, ac ymhell y bwyf, (ie pellach o Fôn nag ydwyf) os gwn i pa'r fyd a'm dwg. Ni's gwybum i mo'm geni, er clywed gan fy Mam ganwaith, nes dyfod i fysg y Saeson drelion yma. Och finneu! mi glywswn ganwaith sôn am eu Cynneddfau, a mawr na ffynnasai genyf eu gochel. Mi allaf ddywedyd am danynt fal y dywaid Brenhines Seba am Solomon, "Gwir yw'r Gair a glywais yn fy Ngwlad fy hun am danynt, etto ni chredais y Geiriau nes im ddyfod ac i'm llygaid weled; ac wele ni fynegasid imi 'r Hanner". Nid oes genyf fi lid yn y Byd i'r Doctor E__s, mae yn rhydd iddo fo ddictatio fal y fynno, onid fod yn rhydd i minnau wneuthur yn fy newis ai canlyn ei Ddictats ef ai peidio, a pheidied O â digio oni chanlynaf, ac yno, fe fydd pob peth o'r gorau. Cenawes ystyfnig ydyw'r Awen, ni thry hi [td. 45v] oddiar ei Llwybr ei hun er ungwr. Ac yn wir nid yw ond digon anrhesymmol i Wr na fedd nag Awen na'i Chysgod, gymeryd arno ddysgu un a'i medd pa fodd iw harfer a'i rheoli. F'ellir gwneuthur Pwtt o Bregeth ar y Testun a fynno un arall; ond am Gywydd ni thâl Ddraen oni chaiff yr Awen ei Phen yn rhydd, ac aed lle mynno. A phwy bynnag a ddywedo amgen, gwybydded fod ganddo Awen ystwythach na'm Hawen i, 'rhon ysgatfydd sy' mor warrgaled o ddiffyg na buaswn yn ei dofi yn ieuangach. Cennad i'm crogi onid wyf yn meddwl fod yr Awen fal llawer Mireinferch arall, po dycnaf a diwyttaf y'i cerir, murseneiddiaf a choeccaf fyth y'i cair. Nis gwn, pe'm blingid, pa un waethaf a'i gormod Gofal a'i gormod Diofalwch.
   
We have here in this Parish of Wroxeter some very curious Pieces of Antiquity lately found, they are three Roman Monuments, set up, as appears by the Inscriptions (which are very plain & legible & the Stones entire) about the Time of Vespasian. One being for one Caius Mannius a Prætorian Legate of the 20th Legion & another for Marcus Petronius an Ensign or Standard Bearer of the 19th Legion. Wroxeter was once one of the finest Cities in Britain (tho' now [td. 46r] but a poor Village) as appears by the Ruins of it that are now to be seen & are daily more & more discover'd & the vast Number of Roman Coins that are yearly & daily found in it. It was call'd by the Romans Uriconium & Viroconium (perhaps from Gorygawn or Gwrogion) & probably destroy'd by the Saxons, for we have here a Tradition that it was set on Fire by a Flight of Sparrows that had Matches tied to their Tails for that Purpose by the Enemy. after this Letter read that in Page XV and then read No. 5 in Page 7.

Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 15 Ionawr 1753, BL Add. 15037 31r-32r. (= Davies 12)

[td. 31r]    
Donnington Iau January 15th 1753.
   
Garedig Syr a'm hanwyl Gydwladwr.
   
Llyma'ch Epistol o'r 30n o Ragfyr o'm blaen a chan Diolch amdano. Da ydyw'r Newydd fod y Teulu ieuaingc wedi dyfod trwy'r hyn gwaethaf o'r Frech Wenn, Mi ddymunwn pe mynnai Dduw, fod fy Neufab innau'n yr un Cyflwr. Mae'r Frech wenn (er nad gwynn ei Gwaith) yn britho llawer Wyneb yn y Parthau hyn, ac yn priddo rhai, er na channadhäodd Duw iddi etto ymweled a'm Teulu fi. Diolch am y Canu côch, Mi ddygaswn fod Huw yn lewach Dyn na hyn. Ni thalai fy Nghywydd i Gaccymwcci, a hwn ynteu (rhyngoch chwi a minnau) nid yw ond Cywydd o waith Prydydd Prenn Bawach na Gwaith Mab Owen. Ond gobeithio 'rwyf fod fy Nghowydd i yn beth gwell yr Awrhon, nag oedd pan yrrais ef i chwi, oblegid mi a newidiais gryn ddarn ohonaw cyn ei yrru i Allt Vadog ac i'r Navy Office. Mi glywais o Allt Vadawg <d>dwywaith er pan ysgrifennais i attoch o'r blaen; Yn y diweddaf onid un o Allt Vadog yr oedd atteb oddiwrth Mr. M____k o F_d O_g_n[1] nad oedd wiw meddwl am Gristiolus. Felly dalied yr hen Gorph ei Afael yn y [td. 31v] Pared yr hyd a fynno. Mae genyf gan diolch i Mr. Ellis yna am ei Ewyllys da; 'Rwy'n coelio mai gwr o'r mwynaf yw i'r sawl a'i deallo, a thybio 'rwyf pe buasai gas genyf ef (yr hyn ni bu erioed) y gwnaech imi ei hoffi heb y gwaethaf imi. Peth mawr yw clywed Geirda i un gan wyrda fal chwi ac eraill a ellir eu coelio. Mi wn na chair Clod gan y cyfryw heb ei haeddu, O herwydd fod pob Gwr da uwchlaw Rhagfarn a Gweniaith. Ni fynnwn i iddo er dim gymeryd Trafferth arno i chwilio am Bentiriaeth imi, f'allai y darparai Dduw imi rywbeth cyn y bo hir. Nid wyf ar fedr aros yma ond lleia fyth ag a allwyf, ond gwell aros yn unman na drwg rodio. I would not have him bespeak or engage any Thing for me, for that may disappoint somebody; all that I desire is, to hear what Vacancies there are, and how much worth, and let the accepting be in my own Choice, otherwise I may be tied (nolens volens) to a blind Bargain. Iè, drud gethin yw argraphu Cywyddau yn y Mwythig, yn enwedig os mynnir Papyr da. Ni chlywais oddiwrth y Person Williams er ys talm mawr o Amser. Nid gwiw genyf ymhel ag ysgrifennu Nodau ac Esponiad hyd onis gwypwyf yn siccr pa'r un a wneir ai eu hargraphu ai peidio, ond nid ydyw hynny (deued a ddel) oddiar waith dwyawr neu dair o Amser. [td. 32r] Gweled yr wyf nad yw ond Gwaith Gwêllt imi roi fy Ewyllyswyr da i'r Gôst i argraphu peth er fy mwyn i, na ffyrlingwerth o lês imi, na hwythau, ond rhoi Gwaith i ambell Geccryn i 'spio Gwallau ac i'm coegi a'm cablu am fy Ngwaith. Llyna Arfer rhan fawr o bobl Fôn, iè a phob Gwlad arall gynt, ac odid eu bod etto nemmawr gwell eu Moesau. Am hynny, synhwyrolaf y tybiwn adael iddynt ganu Dyriau Elisa Gowper o Lanrwst, 'rhyn fo hoffaf ganddynt. Etto, gwnewch chwi a fynnoch; os eu hargraphu a welwch yn orau, ni phrisiaf fi ddraen yn y Cabl a'r Gogan a gaffwyf gan Bennaubyliaid. Prin iawn yw'r Arian gyda mi, prinnach o lawer na'r Cywyddau, ac onid è ni fyddwn chwaith hir yn ymarofyn pa un a wnaid ai eu hargraphu ai peidiaw
   
Ydwyf Eich Gwasanaethwr Gro: Ddu

Goronwy Owen at William Morris, [Walton], 20 Ionawr 1754, BL Add. 15037 30r-30v. (= Davies 32)

[td. 30r]    
Mabysgrif o ddarn o Lythyr at Mr. Wm. Morris, a'r Llythyr hwnnw oedd yn cynnwys Marwnad Mr. John Owen o'r Plâs yng Ngheidio yn Lleyn
   
NB. Y Darn hwn a'r Llythyr sydd yn nesaf ar ei ôl a ddaethant i'm dwylaw wedi ysgrifennu ohonof y Llythyrau eraill.
   
Wele dyna ichwi'r Farwnad, fal y mae, eithr nid gwiw genyf fyned i roi'r Briodasgerdd ar lawr ar hyn o Bapir, canys da y gwn nad oes mo'r digon o Le i'w chynnwys. Prin y tâl i'w gyrru i neb, oblegid nis meddwn un Gramadeg pan wnaethpwyd hi, ac nid oes ynddi namyn dau fesur yn unig, sef, Cywydd Deuair hirion a Chywydd Deuair fyrrion, ond bod y rheini wedi eu gwau a'u plethu groes ymgroes trwy eu gilydd, ac nis gwyddwn y pryd hyny Nemmawr o fesur arall. Yr oeddwn wedi llwyr ddiflasu ar rygnu yr un peth ganwaith trosodd, a braidd na roeswn ddiofryd byth wneuthur un Braich o Bennill hyd oni chawn Ramadeg. A phe cawswn Ramadeg yn gynt, e fuasai gant o bethau wedi eu gwneuthur ymhell cyn hyn. Nid oedd arnaf fi eisiau (a pha raid?) yr un Gramadeg i ddysgu'r Iaith. [td. 30v] Cymmaint ag oedd yn ôl oedd Engraphau o'r Pedwar Mesur ar hugain. Ac nid er Bôst na Bocsach yr wyf yn dywedyd, yr wyf yn amhau fod fy Mhen a'm Hymmenydd fy hun, cystal am yr Iaith (neu well) a'r Gramadeg gorau a wnaethpwyd etto. Os bydd genyf yn y Man Awr iw hepgor, mi a d'rawaf y Briodasgerdd i lawr ar hanner Llenn arall o Bapir. Mi glywais y Dydd arall o Allt Fadawg, ac yr oedd pawb yn iach, ond achwyn yn dost yr oeddid ar Greulondeb a Dichellion yr Hwyntwyr. Nid oedd y Llythyr ond byrr, a hynny i ofyn Cennad i newid Gair neu ddau ynghywydd y Farn i gael ei yrru i Lundain allan o law; Ac fe ddywaid y gwnai rai Nodau ychwaneg arno, heblaw a wnaethwn i fy hun, yr hyn a ddymunais arno ei wneuthur. Duw gyda chwi. Wyf yr eiddoch
   
Gro: Ddu.

Goronwy Owen at William Morris, Northolt, 16 Awst 1756, BL Add. 15037 87v-89v. (= Davies 68)

[td. 87v]    
Northolt Awst y 16. 1756.
   
Y Caredig Gydwladwr.
   
Mi gefais yr eiddoch o Ebrill y 23, ynghyd a Chywyð gorchestol y Bardd coch, a diolch ichwi am danynt. Yr ŷch chwi (ac felly'r Llew yma hefyd) yn taeru fod yr hen Goch druan wedi rhyw led hurtio; ond erbyn ystyried ol a blaen, glew y gwelwn i'r hen Gorphyn. Nid oes ar y Cywydd Gamp yn y byd; ond y mae ynddo lai o Eiriau segur nag a fyddai'n arferol o fod yn ei Gywyddau ef, iè ac ynGhywyddau Gwyr dysgedig a sorrent am eu henwi'r un Dydd a'r hen Goch. Ac os rhydd iddynt hwy hepian, ni fyddai ryfeddod yn y byd i'r Côch drymgysgu a chwrnu hefyd. Gwrda'r hen Geiliog meddaf i, dywedwch chwithau a fynnoch. Mae yma atteb gorchestol i'r hen Ddyn wedi ei wneud er ys ennyd, ond mae'r Llew i'm rhwystro iw yrru yna, ac onid è 'roedd yn fawr fy Mwriad i yrru attoch y tro yma. Dyma fal y mae'r Peth yn bod — Fi a wnaethwn gywydd o 200 llinell neu 'chwaneg, a'i ddechreu ydoedd atteb i'r Côch, a hynny ynghyd 40 llinell neu 50, ac oddiyno allan yr oedd Mawl i Ynys Fôn, a chofrestr o'r Beirdd hynottaf a fagwyd ynddi gynt, a descrifiad prydferth o'r Wlad a'i hamryw [td. 88r] Doreithiau, megys Anifeiliaid, Pysg, Adar, Yd, Caws Gwlan, Mwyn, a Chanpeth cyffelyb. Mi yrrais y Cywydd i'r Llew, ac ynteu a yrrodd attaf ddoe fal hyn, "It's pity your Cywydd Mon did not stand upon its own "bottom without being tack'd to such a worthless "Piece as that of Bardd Coch's. The Man meant well, "but it is the worst thing he ever wrote. But whatever it is, This excellent Description of yours of the "Island should not be read the same Day with it, for it "is too like feeding a Man with stinking Meat the "first Dish, & the second with fresh Ortelans." Felly chwi welwch fal y mae; fe gŷst gwahanu'r Cywydd yn ddwy ran, y gyntaf yn bwt byrr o atteb i'r Côch o'r Foel, a'r ail yn Glamp o Gywydd Mawl Mon; a bid siccr ichwi'r ddau y tro nesaf. Iè, meddwch chwithau, pa bryd a fydd hynny? Fy atteb yw, Nad ewch i 'mhel i ymliw a mi, am fy Niogi, canys os diog fi, mi wn pa le mae imi Gymmar, a moeswch yma'ch llaw hyd at yr Arðwrn; ond chwi a'i cewch pan atteboch hwn, ac nid cynt. Dyma fi'n gyrru ichwi Gywydd yr Arglwyð Llwdlo'r tro yma, y Gymraeg o un tu i chwi, a'r Lladin o'r tu arall i Mr. Ellis. Fe fu 'r Lladin trwy ddwylo rhai o'r Gwyr dysgediccaf y ffordd yma ac yr oedd yn bodloni pawb yn burion, Nis gwn i beth a ddywed Mr. Ellis wrtho. Ac am [td. 88v] y Gymraeg hi aeth trwy Bawen y Llew yn ddiangol ac nid rhaid iddi ofn nemmor un arall. Dydd Iau diweddaf y rhoes y Llew y Gymraeg yn llaw'r Iarll, ac yntau a ddywawd, It is a pity but there was a Translation of it, ac eb y Llew wrtho ynteu, Here it is, ac a roes y Lladin yn ei law ef; felly'r oedd yr Iarll yn ymddangos yn fodlon iawn i'r Peth. Yno fe ofynnodd y Llew gennad iw hargraphu a Nodau Seisnig arnynt, a'r Iarll a ddywawd, "I am not a proper Judge of the Excellency of it, but will shew it a friend of mine a great Critic, & then you shall know, but I am so much a Judge of it that, you may depend upon it, I shall take care of Gronovius" &c &c — Dyna'r cyfrif a gefais i gan y Llew, ond fe ŵyr Duw (a Dyn hefyd) nad oes rhith o Goel ar Wyr mowrion yr oes yma. Ond doed a ddel, Gwrda'r Llew! a Bendith yr Arglwydd iddo am ei boen. Er mwyn Duw, os gwelwch hen Berson yn y Byd yn myned ar Anghyfod, mae fal y cair gwybod gennych. Wele bellach chwi gewch rywfaint o hanes y Twrstan—Yr wyf er dechreu Haf yn ceisio hel ynghyd ryw ychydig o'm Cywyddau a'm Hodlau anwiw fy hun iw 'sgrifennu mewn Llyfr gyda 'u gilydd; ond yn wir (fal y mae mwyaf y cywilydd imi) ni fedraf ddyfod o hyd iw hanner nhwy. Ond pa ddelw bynnag mi dyrrais o Gerpyn i Gerpyn ynghylch 25 neu 27 o honynt. Ped f'asent genyf oll ynghyd, mi 'sgrifennaswn bob un [td. 89r] yn ei drefn ei hun, sef holl waith pob blwyddyn gyda'u gilydd; ond gan nad ydynt nid oes genyf ond rhoi i lawr bob un fal y delo i'm llaw. Mi gefais fenthyg 7 neu 8 o honynt gan eich brawd Richard ac y mae'n siccr genyf fod genych chwi rai na weloð efe erioed monynt. Mi ðymunaf gan hynny arnoch yrru imi Gopïau o gynnifer o honynt ag nad ydynt genyf. Chwi gewch weled pa rai sydd genyf, a pha rai nid ydynt, wrth ddarllen y Daflen sy'n canlyn o Gynwysiadau fy Llyfryn i. — [Y Daflen oedd yn cynnwys y 29 cyntaf o'r Cywyddau, &c ynGhofrestr y Diddanwch Teuluaidd namyn rhif. 12. 16. 19 a 22; ac yn lle y rheini yr oedd Brut Sibli__________<Y>olafi Naf o nef i'm noddi 1754 Do. in English______Celestial Powers give Ear &c]
   
Nid oes etto yn y Llyfr brith ond hyn yna; Dyma'n canlyn daflen o'r rhai sydd genyf wrth fy llaw, ond heb eu 'sgrifennu yn fy Llyfr; a rhai hynny ydynt [heblaw rhai Canüau ag ydynt yn y Diddanwch Teuluaið] Cywydd y Cynghorfynt. Nid oes genyf i yma un ychwaneg am y wn; ond mae'n gof genyf wneuthur o honof [rhai Canüau eraill ag ydynt yn y Llyfr ucho] Ac y mae'n atgof genyf wneud o honof Gywydd o Glod i Arddwriaeth a Garddwyr. Os oes genych yr un o'r rhai yna, da chwi, gadewch gael Mabsgrif o honynt. Ond nid eu hysgrifennu yn fy Llyfr yw'r [td. 89v] unig beth wyfi 'n ei wneud iddynt; yr wyf yn trwsio llawer iawn arnynt cyn eu rhoi yno, rhag cael Mefl o'u plegid pan f'wyf yn bridd ac yn lludw. Mae rhan fawr o honynt wedi eu hail fwrw fal mai prin y gwyddech mai'r un rhai ydynt, a hyny a allech ddirnad wrth Farwnad eich Mam, yr hon a rof i lawr fal y mae yn y llyfr brith (os bydd genyf le) i gael o honoch weled y rhagoriaeth. Mae'n debyg y bydd genyf ddigon o le hefyd, oblegid nad oes genyf ddim arall iw ddywedyd ond bod pawb yn iach a garoch, ac Adda ynteu'n Gawr ac yn gorchymyn attoch tan arwydd fod genych ffrengcyn a yrrodd ichwi 'n pydru yn eich ymyl. Dyma finnau'n gyrru ichwi dri o rheiny, fal na chaffoch mo'r lle i wneud gwag Esgusion o hyn allan. Fe fu'r Penllywydd o'r Gors yn gedol iawn wrthyf yn ddiweddar, felly, amlaf y Mel pan hidler, meddant hwy gynt. Yr eiddoch &c
Rhyfedd o'r Rhagoriaeth wnaeth y ffrwgwd o Achos y Delyn Ledr — Fe weddai na yrrodd Gro. ond tri Llythyr wedi hynny at Mr. Wm. Morys mewn dwy Flynedd. RH.

Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 21 Medi 1752, NLW 17B, 234-41. (= Davies 9)

[td. 234]    
Dear Sir, Donnington Sept. 21. 1752 Mi a dderbyniais eich caredig Lythyr o'r 31. o Awst yr un munud yr oeddwn yn cau fy Llythyr at eich Brawd Llewelyn, sef oedd hynny Medi'r 16 yn ôl y Rhif newydd. A hyn a roes imi Gyfleusdra i chwanegu darn at ei Lythyr ef Ymherthynas i'r hyn yr ych chwi 'n ei grybwyll yn eich Llythyr; a gobeithio y câf atteb cysurus. Nid oes gennyf amgen (a pha raid?) i'w roi i chwi, na Bendith Dduw a Diolch am eich Caredigrwydd a'ch Cymmwynasgarwch a'ch Gofal [td. 235] am danaf. Drwg iawn ac athrist genyf y Newydd o'r Golled a gawsoch am eich Mam; Diau mai tost a gorthrwm yw'r Ddamwain hon i chwi oll, chwith anguriol ac anghysurus yn enwedig i'r hên wr oedranus, eithr nid colled i neb fwy nag i'r Cymmydogion tlodion. Chychwi oll, trwy Dduw, nid oes arnoch Ddiffyg o ddim o'i Chymmorth yn y Bŷd hwn, ac a wyddoch, gyd â Duw, i ba le yr aeth, i Baradwys, Mynwes Abraham, neu wrth ba Enw bynnag arall y gelwir y Lle hwnnw o Ddedwyddyd lle mae Eneidiau'r ffyddloniaid yn gorphwys oddi wrth eu llafur, hyd oni ddelo Cyflawniad pob peth. Ac yno wedi canu o'r Udgorn diweddaf a dihuno 'r rhai oll a hunasant yn y llwch, y caiff pob Enaid oll eu barnu yn ôl eu gweithredoedd yn y Cnawd; a chymmaint un a hunasant yn yr Arglwydd a drosglwyddir i Oruchafion Nefoedd, yno i fod gyd â'r Arglwydd yn oes oesoedd. — Ond nid wyf fi yma yn amcanu pregethu mewn Llythyr, ac afraid, agatfydd, fuasai imi ddywedyd dim wrthych chwi ar y fath achos; oblegid eich bod fel yr wyf fi yn dyall yn fwy cydnabyddus â Brenhin y Dychryniadau na myfi, ac felly'n [td. 236] llai'ch arswyd o honaw; canys mi glywais iddo o'r blaen fod yn anian agos attoch, cyn nesed a dwyn ymaith yr ail rhan o honoch eich hun, sef Asgwrn o'ch Esgyrn a chnawd o'ch cnawd chwi. Duw, 'r hwn a'i galwodd hi i Ddedwyddwch a roddo i chwi oll Amynedd a Chysur. — I'm sorry my Letter to Mr. Ellis was not kind enough, I think I thanked him for that and all other favors. What! did he expect that I should burst out in Ecstasies and launch forth into a Panegyrick on his Extraordinary Erudition and deep Skill in his Mother's Tongue, a Specimen whereof he had sent inclosed in his Letter: I was not so well bred as to learn to flatter, and if that was what he expected, I am not sorry he was disappointed. I thought the Doctor had been a Man of sound Ears, and could take up with Truth in it's own native Dress without the Bawd's-sticks and whorish Garb of soothing and flattery. I have known him of old to be of a morose and peevish temper, an Instance whereof he gave me at your House at Holyhead; for, having given me a Thesis to make a Theme on, when I waited on him with it, made, I suppose, in the best manner I was then able (which was no [td. 237] way contemptible, considering my Years) the good Dr. (I conceive, expecting I should have outdone himself and Tom Brown too) fell into such Extravagancy of Passion as little became him, crying What Stuff is here! Out upon it! I've done with you! I don't want your Latin, I make good Latin myself (a wonder forsooth, for a fellow of a College) and a great deal to the same Purpose. Now I might as well have sent him back his Welsh paper with a What  Stuff! I can write better Welsh myself (a greater wonder) and I don't want it &c., &c. And might have added likewise, and can write as good Latin or any other School Language from Mother to Moses. However, if want of kindness in my Letter is the Reason why Cywydd y Farn is dropt, I am no way concerned at it, let him know (with Thanks and Compliments) that he does me a special and notable piece of Service. But if it be for want of Notes &c. surely he that could make the Cywydd, can also write Notes on it. And if the Noise about it is so far gone abroad as to raise a general Expectation, I don't know but it may be adviseable to print it, & even requisite in [td. 238] some measure. Now your Crown (if you can find in your Heart to part with it upon so trifling an Occasion) and mine and another of Mr Hugh Williams's will compass it, & we may have it and some two more printed here, under my own Eyes, at Salop, and afterwards equally divided betwixt us to be disposed of at Pleasure. As to our National Indolence and Contempt of our own Language, we can't take one View of the State of Letters, but we must find Instances of it. 'Tis a melancholy Consideration; so full of Discouragement, that I choose to say no more of it. I've received the repeated favors of two Letters from your Brother Richard, and have in answer to the 2d at his Desire, sent him Cywydd y Farn, and expect next post to hear from him again. Da iawn a fyddai genyf ddyfod i fyw ym Môn, o's gallwn fyw yn ddiwall, ddiangen, ac nid wy'n ammeu na byddai Langristiolus yn ddigon imi i fagu fy mhlant pei caid. Ni rwgnach ffrencyn er dwyn llenn gyfan o Bapir na phed fai onid hanner hynny, ac am hynny mi yrrais i chwi, o'r tu arall i'r llenn, ryw fath o Gywydd, nid y gorau, ond y diweddaf a wnaethum. Mi a'i [td. 239] gyrrais i Geredigion yn fy Llythyr diweddaf; on'd ni chlywais etto pa un ai Da ai Drwg ai canolig ydyw. Dyma fo i chwi fal y mae genyf finnau. Llawer iawn o Drapherthion a Phenbleth a roes Duw i'm rhann i yn y Bŷd brwnt yma, ac onide mi fuaswn debyg o yrru i chwi ryw fath <o> Gywydd Coffadwriaeth am yr hên wraig elusengar o Bentre Eriannell; on'd nis gallaf y tro yma. Mae 'r Ysgol ddiflas agos a'm nychu fi. Pa beth a all fod yn fwy diflas a dihoenllyd i Ddŷn a f'ai'n myfyrio, na gwastadol Gwrnad a Rhingcyn Cywion Saeson? Prin y câf odfa i fwytta fy mwyd ganddynt, bychan a fyddai fod Cell haiarn i bob un o honynt o'r neilldu gan yr ymdderru a'r ymgeintach y byddant, ac fal tynnu Afangc o Lynn yw ceisio eu gwastrodedd. Ond nid hynny mo Gorph y Gaingc chwaith; mae'r Rhieni yn waeth ac yn dostach na'r Plant. Pobl giaidd, galedion, ddigymmwynas, annoddefus ydynt oll; a'r Arian yn brin a'r Cyflog yn gwtta, a'r Cegau 'n aml, a'r Porthiant yn ddrud gyd a minnau. Duw a'm dycco o'u mysg hwynt, i Nêf neu Gymru 'r un a welo'n orau. I would not have you to communicate the Contents of my Letter to [td. 240] Mr. Ellis, not that I fear him or any of his kidney, but because I suppose his Spleen is already on the Stretch, and more Provocation would do him Harm. If his own ill Nature and Pride carries him to an indecent Height, it is what I cannot help; I am sure I design'd him no Offence or Affront. If his Notions of things and mine do not exactly tally, where is the Harm of it? Our Thoughts and Sentiments are free born and can't be brought into Subjection to any one, and like our faith, can be wrought on by nothing, but the Convictions of Reason and Argument. Whatever Cessions and Compliances may be squeezed out of us by Awe and Interest are but mere Hypocrisy and Dissimulation. And for him to deny me the Liberty of enjoying my own Sentiments (which by the by, I doubt not, were juster than his own in that Case) is, I say, as great a piece of Tyranny as ever the Man of Rome usurp'd over Men's Consciences. I beg you would let me know in your next what Part of my Letter he was principally offended at. You may, if you please, make my Compliments [td. 241] to him as usual and, if you will, shew him the Cywydd; which I wrote on the other side on purpose that it might be cut off from the Letter. I have no more to add at present but that I am, Dear Sir, your most oblig'd humble Servant Donnington, Sep.r 21.st 1752. Gronow Owen P.S. If Ll. Grist.us could be had at all, I suppose it would not be till after the Death of the present Incumbent Mr. Griffith. Mi adwaen yr hên Gorph, a hên Walch gwydn yw mi a'i gwrantaf. I don't understand this Affair rightly, I am very well acquainted with Esq. B_dv_l, but would not take the World to write to him but on a sure footing — Duw gyda chwi.

Goronwy Owen at William Morris, Donnington, 24 Chwefror 1753, NLW 17B, 217-27. (= Davies 17)

[td. 217]

Llythyrau y Parchedig Gronwy Owen, alias Gronwy Ddu o Fôn, at Mr. William Morris o Gaergybi.

   
Donnington Feb. 24. 1753. Garedig Syr. Llyma'r eiddoch o'r 10.ed yn f'ymyl er ys wythnos. Er hoffed yw gennyf eich Epistolau, etto nid wyf mor annioddefgar nad allwn weithiau aros eich Cyfleusdra am danynt, nag mor sarrug nad allwn faddeu rhyw Swrn o'ch Esceulusdra o b'ai raid, a chyd-ddwyn a'ch Annibendod am nad wyf fy hun mor esgud ag y gweddai. Felly boed siccr i chwi nad ymliwiaf byth a chwi o'r ethryb hwnnw, a phed fawn Bâb, chwi gaech lonaid y Cap Côch o'm Pardynau. Prin y gallech goelio ac anhawdd i minnau gael Geiriau i adrodd mor rhwymedig wyf i Mr. Ellis a chwithau. Diau mai o wir Serch ar Ddaioni, ac nad o ran Cydnabyddiaeth neu un Achos arall o'r cyfryw, y mae Mr. Ellis cymaint ei Garedigrwydd; a Duw (Awdur pob Daioni) a dalo iddo. —
   
Fe orfydd arnaf, yn ddiammau, chwilio am ryw le cyn y bo hir, ac felly, debygaf, y dywed[td. 218]wch chwithau pan wypoch fy Hanes. Mae genym yma ryw ddau Ysgwier o hanner gwaed (chwedl y Bardd Cwsg) un Mr. Lee ac un Mr. Boycott y naill a fu, a'r llall sydd, yn Ben Trustee i'r Ysgol yma. Yr oeddwn o'r Dechreu hyd yr awrhon mor gydnabyddus a'r naill ag a'r llall, y diweddaf sydd yn un o'm Plwyfolion yn Uppington; onid y llall a fu yn wastadol yn Gynorthwywr i mi yn fy Anghenion. Mr. Lee a roe imi fenthyg pumpunt neu chwêch wrth raid, on'd gan B_tt ni chaid amgen na Mwgg o Ddiod a phibellaid, ac weithiau (pan ddigwyddai iddo ddyfod i'r Eglwys, yr hyn ambell Flwyddyn a fyddai ynghylch teirgwaith) mi gawn ran o'i Giniaw, os mynnwn, on'd f'am naccaodd y Cadno o fenthyg Chweugain wrth f'angen, er nas gofynaswn on'd i brofi ei Haelder ef. Rŷch yn llygadrythu, ysgatfydd, wrth glywed sôn am fenthyccio Arian, on'd nid rhyfedd y peth, a mi yn dal rhyw faint o Dir ac yn talu Treth ac Ardreth a Chyflogau, heb dderbyn mo'm Cyflog fy hun on'd dwywaith, ac yn amlaf unwaith yn y flwyddyn. Ba ddelw bynnag, y mae rhyw Elyniaeth rhwng y ddau wr uchod, a'r sawl a gaffo Gariad un, a fydd siccr o Gâs y llall; L<ee> sydd Chwig, a B. sydd yn un o Addolwyr Iago. Pob cyffelyb [td. 219] a ymgais, fal y dywedynt, felly nid anhawdd dirnad pa'r un gymhwysaf ei hoffi o ran ei blaid, a phed amgen, pa'r un a haeddai hefyd ei hoffi er mwyn ei Haelioni. Nid ellais i erioed aros Addolwyr Baal, Iago &c. &c. a'u Cabals a'u Celfi, ac ni ddysgais erioed chware ffon ddwybig, a thybio 'r wyf na ddichon neb wasanaethu Duw a Mammon. And if my Policy is not, sure my Honesty and Plainness is to be commended. O'r ddeuwr hynny, B_ yw Eulyn fy Meistr, (fal y mae gnawd i un o Ucheldir yr Alban) a chan fod yn gorfod arno ef fod yn Llundain, ar law B_ y gadawodd ei holl fatterion yma i'w trin fal y mynno. Ac felly B_ sy'n talu imi ac yn derbyn fy Ardreth &c. &c. ac yn awr dyma'r Anifail wedi cael o honaw fi yn ei Balfau dieflig, yn dwyn fy nhippyn Tir oddi arnaf, without the least Colour of Reason or Iustice, or even the formality of a Warning. Yn iâch weithon i lefrith a phosel deulaeth, ni welir bellach mo'r Danteithion gwladaidd hynny heb imi symmud Pawl fy Nhid. Ni wiw imi rhagllaw ddisgwyl dim Daioni yma, ac angall a fyddai fy mhen pe disgwyliwn, ac odid imi aros yma ddim hwy na hanner y Gwanwyn o'r eithaf. On'd o'r tu arall, mae imi hyn o Gysur; [td. 220] Daccw Mr. Lee wedi cael imi Addewid o Le gan yr Arglwydd Esgob o Landaff yn gyntaf byth y digwyddo un yn wâg yn ei Esgobaeth. Mi glywaf dd'wedyd na thâl y Lleoedd hynny nemmor, ac nad oes on'd rhyw ychydig iawn o honynt ar ei Law ef ped fai 'r holl Bersoniaid yn meirw. Beth er hynny? gwell rhyw Obaith na bod heb ddim. Ond och fi! wr fâch, pa fodd imi ddyall eu Hiaith hwynthwy? A pha brŷd y câf weled f'anwylyd Môn doreithog a'i mân Draethau? Dyna Gorph y Gaingc! — Llawer gwaith y bwriedais gynt (ac nis gwelaf etto achos amgen) na ddown bŷth i Fôn i breswylio, hyd na bawn well fy nghyflwr nag yr oeddwn pan ddaethum allan o honi. Pan ddaethum allan o honi, 'r oedd genyf Arian ddigon i'm dianghenu fy hun (a pha raid ychwaneg?) ac nid oedd arnaf Ofal am ddim on'd f'ymddwyn fy hun fel y gweddai, a thybio 'r oeddwn fod dwy law a dau lygad yn llawn ddigon i borthi un Genau. Diammau na thybia 'r Bŷd mo'r Cyflwr presennol elfydd i hwnnw a grybwyllais. Mae genyf yn awr lawer o Safnau yn disgwyl eu porthi, er nad oes genyf ond yr un rhifedi o Ddwylo &c ag o'r [td. 221] blaen tu ag at ymdaro am fy mywyd. Etto, er maint fy ngofalon, cymhelled wyf fi oddi wrth feddwl fy Nheulu yn Bwys a Gormes arnaf, a'm bod yn fy nghyfrif fy hun yn ganwaith dedwyddach na phedfai genyf Ganpunt sŷch wrth fy nghefn am bob Safn sydd genyf i ofalu trosto. Pe digwyddai imi unwaith ddyfod at Gerrig y Borth, yn y Cyflwr yr wyf, Da y dylwn ddïolch i Dduw, a dywedyd, fel y Patriarch Iacob, "Ni ryglyddais y lleiaf o'th holl Drugareddau, nag o'r holl Wirionedd a wnaethost a'th was; oblegid a'm ffonn y daethum dros y Fenai hon, ond yn awr yr ydwyf yn ddwy Fintai." A diau mai fy ffonn a minnau oedd yr holl Dylwyth oedd genyf pan ddaethum tros Fenai o Fôn, ond yn awr y mae genyf gryn Deulu a roes Duw imi mewn Gwlâd ddieithr: Bendigedig a fyddo ei Enw ef. If I was ever so sanguine, I could hardly hope that the said Bishop of L_nd_ff would find me any thing so soon as I shall want, which must be probably about Ladyday next, and consequently I should not be so indolent as to leave myself unprovided in case of Necessity. To use one's own Endeavours is not at all inconsistent with a firm Reliance [td. 222] on Providence. I should be very glad to hear of a Curacy in any County of Northwales, excepting Anglesey and Denbighshire; the first I except for the reason above mentioned, and the other, because I know the Inhabitants of it too well. Pobl gignoethaidd atgas ydynt; ffei arnynt, as my Wife is used to say in her Shropshire Dialect. I beg you would be so good as to get some Intelligence whether that Curacy in Lancashire, where young Owen of Aberffraw was to have gone to, may now be had, and if so, whether the <place is> worth stirring for. I have no Objections to that Country any more than this, I am now <a> pretty old Priest, and any one that would serve turn in Shropshire, especially in this part of it, might also suit any other County in England, London only excepted. As I am in favor with Mr. Lee, nid anhawdd a fyddai iddo ef ddal imi Grothell ymha le bynnag y byddwn, ond cadw o honof yr hên Gyfeillach ar droed. Mae ô yn wr mawr iawn gyd a Earl of Powys (Lord Herbert gynt) Sr. Orlando Bridgman, Esgob Llandaff, ac aneirif o'r Gwyr mwyaf yn y Deyrnas, ond y mae [td. 223] yn awr yn bur hênaidd ac oedranus ynghylch 65 neu 70 o leiaf, ond f'allai Dduw iddo fyw ennyd etto er fy mwyn i. Nid rhaid i chwi yngenyd mo hyn wrth y Llew, rhag iddo ddifrawu o'm plegid, ac felly i minnau golli'r Caditt o ddyfod fyth i Fôn, ond y mae'n debyg ei fod yn gwybod eisus, oblegid, yn ddiweddar, pan oedd Person Bodfuan yn Llŷn wedi marw, mi ddymunais ar Mr. Richard Morris fyned yn Enw Mr. Lee a minnau at Esgob Llandaff i ddeisyf arno ofyn y Lle hwnnw i mi gan ei frawd Esgob o Fangor. Pa sutt a fu rhyngddynt nis gwn i ac nis gwaeth genyf, mi a gollais yr Afael y tro hwnnw, ond y mae Mr. M. o'r Navy Office yn dywedyd addo o Esgob Bangor ynteu, wrtho ef, y cofiai am danaf ryw dro neu gilydd, pe bai goel ar Esg_b mwy nag arall. Nis gwn i pa'r fŷd a ddaw, ond hyn sydd siccr genyf, Fod yr un Nefol Ragluniaeth ag a'm porthodd hyd yn hyn, yn abl i'm diwallu rhagllaw; a pha brŷd bynnag y digwyddo imi Seuthug, fod Duw yn gweled mai rhyw beth arall sydd orau ar fy llês. — Nid oes yma bwtt [td. 224] newydd yn y bŷd o Gywydd nag Awdl weithion, oblegid mi fum yn cael llawn hwde ar wneuthur rhyw Gywydd i Gymdeithas o Gymmrodorion yn Llundain, ar Ddymuniad y Gwr o'r Navy Office, a da yr haeddai ar fy llaw bob peth a fai yn fy ngallu; ni welais erioed ei garediccach o Gymro na Sais, er nas gwelais erioed mono ynteu. — Dyna Gydnabyddiaeth ryfeddol! — Dyma 'r Cywydd hwnnw i chwi, fal ag y mae; ond yn gyntaf rhaid imi eglurhau'r Testun i chwi 'r hwn sydd fal hyn. It is an Address to His Royal Highness The Prince of Wales, to be presented to him by the Lord Bishop of Peterborough (his Highness's Preceptor) in the Name of the Society of Antient Britons, on St. David's Day next in Welsh and Latin. The Latin is compos'd by some young Cymro in Cambridge, and the Welsh by your Servant Gro. Ddu. That the Latin and Welsh might tally, the Address was drawn up in English at London and sent to me (and I suppose to Cambridge too) to be translated into verse. So that this Cywydd is but a Translation, & I disclaim all Praise and Dispraise alike from every Thought, Figure, Fancy, &c in it. [td. 225] Nothing of it is mine but the Cynghanedd and Language. Mae'n gyffelyb fod Ieuan Brydydd hir ac eraill wedi eu rhoi ar waith ar yr un achos, ac mae'r Cywydd gorau a ddewisir i'w roi i'r Tywysog, a siccr yw, os felly y mae, ni chaiff fy Nghywydd i ddangos mo'i Bîg i'w frenhinol Uchelder. Y Cywydd a adewir allan, oblegid ei fod wedi ei argraphu. Dyna i chwi'r Cywydd fal y mae, ac os boddia'r Gymdeithas nid wyf yn ammau na chewch glywed ychwaneg o sôn o Lundain; f'ai hargrephir mae'n debyg cyn ei roi i'n Tywysog. Os byw fyddaf ryw Wyl Ddewi arall mi fynnaf finnau Genhinen Sidan o Lundain, nid oes yma on'd Cennin Gerddi i'w cael ac nis gwaeth gan lawer am eu Haroglau hwy, ond yn enwedig y Saeson yma. — Mae genyf un ffafr arbennig i'w gofyn genych, a hynny yw, am fod o honoch mor fwyn a gyru imi o dro i dro yn eich Llythyrau Engraphau neu Siamplau o'r pedwar Mesur ar hugain: This is a favor I've been a begging of Mr. Lewis Morris this whole Twelvemonth and above without any effect. One Example or two in a Letter would soon [td. 226] make me acquainted with 'em. I suppose you either have or may borrow Grammadeg Sion Rhydderch, I remember my father had one of 'em formerly & that is the only one I ever saw, & as far as I can remember, it gave a very plain, good Account of every one of 'em, viz. Cywydd deuair hirion (or the like) a fesurir o 7 Sillaf &c &c. All the Measures I know at present are Englyn unodl union, Cywydd deuair hirion, Gwawdodyn byrr, & Englyn Milwr & I protest I know no other. The two last Mr. Lewis Morris brought me acquainted with, & the only Knowledge I had of Gwawdodyn byrr, when I made my Gofuned, was a Stanza or two of it, made by Ieuan Brydydd hir on Melancholy, that Mr. Morris had sent me as a Specimen of his Ability in Welsh Poetry, & no wonder that my Gofuned should be faulty in blindly copying after so inaccurate a Pattern. Is it not a pity that many a pretty piece should be for ever lost for want of proper help to produce it! 'Rwyf agos a diflasu'n canu 'r un Dôn bŷth fal y Gôg. Mae Cywydd, yn awr o eisiau tippyn o ryw Amheuthyn, wedi myned mor ddiflas a phottes wedi ei ail dwymno. Gyrrwch [td. 227] imi ryw un neu ddau o'r Mesurau nas adwen ymhob Llythyr; ac yno mi fyddaf yn rhwymedig i ganu'ch Clôd ymhob Mesur o honynt. My Compliments & sincerest Thanks to Mr. Ellis. — F'annerch at eich Tâd yn garedig — Ac at William Elias os digwydd ei weled. Gadewch glywed oddi wrthych  pan gaffoch awr o Hamdden, ac fe fydd i chwi ddiolch o'r mwyaf am bob Llythyren, gan, (yr anwyl Gydwladwr) Eich rhwymediccaf Was'naethwr Gro. Ddu o Fôn O.S. Aie, Aie, meddwch chwi Mr. Owen yw'r Bwrdais dros Drêf y Duwmares. Ai un o honom ni yw efe? Ai ynteu o Blant Alis y Biswail? Meddwl yr oeddwn nad oedd neb o Foneddigion Môn yn Chwigiaid namyn Mr. Meiric o Fodorgan yn unig. Fe fu Mr. Owen o Bresaddfed yn byrddio gyd â Mam fy ngwraig i yng Nghroesoswallt pan oedd yn fachgen yn yr Ysgol gynt.
   
Ni chlywais o Alltfadog er ys 6 wythnos neu 7 — Gobeithio fod pawb yn iâch yno. Byddwch Siongc.

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 30 Ebrill 1753, NLW 17B, 243-7. (= Davies 20)

[td. 243]    
Walton Ebrill y 30 1753. Bore Dduwllun. Yr anwyl garedig Gydwladwr. Dyma fi yn Walton o'r Diwedd ar ôl hir Ludded yn fy Nhaith. Mi gyrhaeddais yma'r bore ddoe, ynghylch dwy awr cyn pryd Gwasanaeth, a'r Person a'm derbyniodd yn groesawus ddigon, ond er maint fy Lludded, fe orfu arnaf ddarllain Gwasanaeth a phregethu fy hun y bore, a darllain Gosper y prydnhawn, ac ynteu a bregethodd. Y mae'r Gwr yn edrych yn wr o'r mwynaf, ond yr wyf yn deall fod yn rhaid ei gymmeryd yn ei ffordd; mae'r Gwâs a'r Forwyn (yr hyn yw'r holl Deulu a fedd) yn d'wedyd mai Cidwm cyrrith, anynad, drwganwydus aruthr yw. Ond pa beth yw hynny i mi? bid rhyngddynt hwy ac ynteu am ei Gampiau teuluaidd, nid oes i mi ond gwneud fy Nyledswydd ac yno Draen yn ei Gap. Hyn a allaf ei ddywedyd yn hŷ am dano, Na chlywais i ermoed hauach, well Pregethwr, na digrifach, rnwynach, ymgomiwr. Climmach o Ddŷn amrosgo ydyw, Garan anfaintunaidd, afluniaidd yn ei ddillad, o Hŷd a Llêd aruthr, anhygoel, ac wynebpryd Llew neu rywfaint erchyllach, a'i Ddrem arwguch yn [td. 244] tolcio (ymhen pob chwedl) yn ddigon er noddi Llygod yn y Dyblygion; ac yn cnoi Dail yr India hyd oni rêd dwy ffrŵd felyngoch hyd ei Ên. On'd ni waeth i chwi hynny na Phregeth, y mae yn un o'r Creaduriaid anferthaf a welwyd erioed y tu yma i'r Affric. Yr oedd yn swil genyf ddoe wrth fyned i'r Eglwys yn ein Gynau duon, fy ngweled fy hun yn ei ymyl ef, fel Bâd ar ol Llong. Bellach e fyddai gymmwys rhoi i chwi ryw Gyfrif o'r Wlâd o'm hamgylch, ond nis gwn etto ddim oddiwrthi, ond mai lle drud anial ydyw ar bob Ymborth, Etto, fo gynugiwyd i mi le i fyrddio (hyd oni chaffwyf gyfle i ddwyn fy Nheulu attaf) yn ôl wythbunt yn y flwyddyn, a pha faint rhattach y byrddiwn ym Môn? Nid yw'r Bobl y ffordd yma, hyd y gwelaf, ond un radd uwchlaw Hottentots; rhyw Greaduriaid anfoesol, didorriad; pan gyfarfyddir â hwy, ni wnant onid llygadrythu'n llechwrus, heb ddywedyd bwmp mwy na Buwch, etto rwy'n clywed mae llwynogod henffel, cyfrwysddrwg, dichellgar ydynt. Ond yr Archlod iddynt, ni'm dawr i o ba ryw y bont. Pymtheg punt ar hugain yw'r hyn a addawodd fy Mhatron imi; ond yr wyf yn dyall y bydd yn beth [td. 245] gwell na'i Air. Ni rydd imi ffyrling ychwaneg o'i Bocced, ond y mae yma Ysgol Rad, yr hon a gafodd pob Curad o'r blaen, ac a gaf finneu oni feth ganddo. Hi dal dairpunt ar ddeg yn y flwyddyn, heblaw Ty'n y fynwent i fyw ynddo, ac os caf hi, fe fydd fy lle i'n well na deugain punt yn y flwyddyn. Fel hyn y mae. Pan fu farw'r Curad diweddaf, fe ddarfu i'r Plwyfolion roi'r Ysgol i'r Clochydd. Ac yn wir y Clochydd a fyddai 'n ei chadw o'r blaen ond bod y Curad yn rhoi iddo bumpunt o'r tair ar ddeg am ei boen. Ond nid oes erbyn edrych gan y Plwyfolion ddim Awdurdod i'w rhoi hi i neb, ond i'r Person y perthyn hyny, ac y mae o 'n dwrdio gwario 300 neu 400 o bunnau cyn y cyll ei Hawl. Felly 'rwyf yn o ledsiwr o'i chael hi, ac oni chaf nis gwn ymha le y câf Dy i fyw ynddo. Odid imi ei chael hithau gryn dro etto, tua Mehefin neu'r Gorphenaf ysgatfydd, pan ddêl yr Esgob i'r Wlâd. Os ydyw Iohn David Rhys heb gychwyn, gyrrwch ef gyd a'r Llong nesaf, a byddwch siccr o'i lwybreiddio a'ch holl Lythyrau, at Rev.d Owen, in Walton, to be left at Mr. Fleetwod's Book-seller near the Exchange [td. 246] Liverpool. Mi a welais heddyw yn Liverpool yma rai Llongwyr o Gymru, iè o Gybi, y rhai a adwaenwn gynt er nas adwaenent hwy monof fi, ac nas tynnais gydnabyddiaeth yn y Bŷd arnynt amgen na dywedyd mai Cymro oeddwn o Groesoswallt (lle nas adwaenent hwy) ac felly'r wyf yn dyall fod yn hawdd cael y peth a fynnir o Fôn yma. Ond drwg iawn genyf glywed fod Mr. Ellis anwyl yn glâf. Er mwyn Duw rhowch fy Ngwasanaeth atto, a chan Diolch am y Dr. Davies — Nid oes genyf ddim ychwaneg i'w ddywedyd yn awr, ond bod y Genawes gan yr Awen wedi naghau dyfod un cam gyd â myfi y tu yma i'r Wrekin (the Shropshire Parnassws) and that, as far as I can see, there is not one Hill in Lancashire that will feed a Muse. However we will try whether a Muse (like a Welsh Horse) may not grow fat in a Plain, level Country. If that Experiment will not do, I know not what will. I beg to hear from you by the return of the Post; and let me know if Mr. Ellis is any thing better, — his Death I'm sure, would be an irretrievable loss, not only to Holyhead and Anglesey, but to all Wales. ——
[td. 247]    
Don't fail to let me hear from you as soon as possible and how my Dear Poetry Tutor Llewelyn does. — I've no time to write more but that I am, Dear Sir, Your most oblig'd humble Servant Gronwy Ddu o Fôn Calanmai newydd yn Nhref Lerpwl.

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 2 Mehefin 1753, NLW 17B, 247-58. (= Davies 22)

[td. 247]    
Walton Iune 2.d 1753 Anwylaf Gydwladwr, Llyma'ch caredig Lythyrau o'm blaen o fesur y cwpl. Digrif iawn oedd cael ail-afael yn yr hên Gydymaith diofal gan Walchmai. Aiè, Aiè, Gorloes Rydiau a Gorddyar Eaws? — O'r gorau, gedwch iddo. — Yn wir hên Gorph go anhawdd ei ddyall yw Gwalchmei. Yet I doubt not, if I had the Advantage of perusing him and some others, but I could find out the meaning of every word in him. As I have neither Dictionary nor any other Help by me at present, I can't pretend to understand one half of what you sent me. I do, however understand too much of it to think it has no beauties; and too little, to be able to point 'em all out. This I may say, That the part of Gorhoffedd which you now sent me, has fully confirmed me in the Opinion I had of Mochddwyreawg Huan Hâf &c. I observe that the Word Gorhoffedd itself signifies the same thing as we now call Cynsêt, [td. 248] i.e. Conceit, as Cynsêt yr Arglwyddes Owen (hên Gaingc ar y Delyn) &c. And certainly this was Gwalchmai's Conceit. i.e. a Liberty he indulg'd himself in of making a poetical Gasgonade, or brag of his Feats. Dyffestin is certainly the same as the latin Festino, perhaps deriv'd from it, or rather festino from Dyffestin, and that again from ffêst which is the more simple word and therefore to be look'd upon as the Original. You know Monsieur Pezron's Rule — I wish some able Hand would endeavour to improve the Etymological Knowledge of our Language by reducing the Compound Words into their Simples and Derivatives into their Primitives, it would open a wide Door to the thorough understanding of our Language and the establishing of the critical Parts of ancient and modern Orthography. Edw.d Lhwyd in displaying his vast Treasure of European Languages has rather confounded than settl'd the Etymology of ours. — If the thing was once judiciously done we should view our fine Language in a quite different Light, and find it to be (as I am persuaded it is) more independent of all European Languages than has been hitherto ever imagined. I question whether [td. 249] we have one single word in the Language but what may be fairly deriv'd of some Monosyllable of our own. Dyffestin from ffêst I have mentioned; — I never saw any Etymon offer'd of the Word Dechreu, yet I think it is as visible as the Summer's Sun, that it is Compounded of Dy and Creu (to create) E & Y being promiscuously us'd by the Antients, and what can more properly signify to begin, than a verb deriv'd of another that denotes the Beginning of the Universe? And what is diweddu but a Metaphor taken from unyoking a Team, and compounded of Di and Gwedd? But more of this by and by — I know no better way of conveying to you my Notion of this piece of Poetry than by rendering it into modern Welsh, without any regard to Metr, or writing down the Original, which you have by you — Haul Haf boreu ei godiad, brysia, Peraidd (yw) pyngciau adar, têg (yw'r) araul Hin dawel Myfi sydd wŷch fy nghynheddfau, yn ddiarswyd mewn Rhyfel Brwydr Myfi sydd (megys) Llew rhag (y) llu a ruthrant lychiant a<r> fy nghaerau; Iè'n siwr. Dŷn gwŷch a Gwalchmai. Bum yn effro trwy'r nos yn cadw (y) terfyn [td. 250] (wrth) Rhydau wedi eu harloesi, Dwr a dynn y Cenn (the covering) oddiar wreiddyn Glas (yw) Gwellt (y) lle anghyfanedd, diau mai hyfryd y Dwr, Trydar Eos (sydd) Ganniad Gynnefin, Gwylanod yn chware ar Wely o Lifeiriant Lleithion eu plu, pleidiau hydrin. i.e. Ciwed ymladdgar; or hawdd eu trin q: which of the two? NB. The words within parentheses are what I myself put in to explain the original Sense.— I doubt not but you'll think this Explanation very odd, therefore I think I had best give my Reasons for it without meddling with the other parts of the Awdl at present. — First then, I observe that every compound word has it's Beauty, expressing something more, or else expressing it otherwise than the simple would do. Thus Gorwylais y nôs, is equivalent to Gwyliais trwy'r nôs, and enhances the Sense as pervigilo in Latin does that of vigilo taken simply. — Achadw likewise signifies more than the bare word Cadw, it means to keep [td. 251] diligently, to be a good Centinel and is equivalent to our go-ar-chadw or gwarchod. — Ffin is the same with the Latin Finis (which is but a Derivative from it with a Latin Termination) hence Cyffin, &c; it signifies the Border of a Country and is near a kin to Min whence the Latin Terminus and our Terfyn which is no more than Tir min and Tir fin — Gorloes I take to be compounded of Gor and lloes (not Gloes) or put contradictedly for go-ar-lloes. There was certainly sometime in use such a Monosyllable as lloes, whence our modern arlloesi or arloesi. Now if this conjecture of mine be allow'd to be right, we may easily understand what he means by Gorloes Rydiau or Rydau as we call fords now. Then because of the Gor, they should be very clear fords. Dygen I own, is one of the hardest words in the piece to me; But I take it to be compounded of Di and Cenn; if not, I know not what it is. — Gorlas Gwellt Didryf I think is so easy as to need no Explanation — only Didryf is (according to Dr. Davies) compounded of Di and Tref and [td. 252] signifies an unfrequented or uninhabited Place. Dwfr neud iesin — neud is the same as diau, truly. The next thing worth notice is Gwylein which is a plural formed in the same manner as Cigfran pl. Cigfrain. In Llŷn they call them at this day Gwylyn; and certainly Ei and Y were of equal use with the antients; witness the Pl. Eirf and Yrf from the sing. Arf. — As the Transcribers of these pieces from Age to Age did not pretend to an Infallibility, I am inclin'd to think that Lleithyryon is no loss than a Mistake of theirs for Lleithion, which was perhaps written Lleithyyon (the Antients being frequently too liberal of their I's and Y's in their Orthography) and so the r might possibly creep in between the yy thro' their Oscitancy. — As to pluawr I can't think it to be the same as Pluor (Dust) which indeed is itself but a Corruption of Pylor, which is a Derivative or rather the Primitive of the Latin pulver; but I take Pluawr to be whimsically put for plu, and my Reason for so thinking you'll see in the following Rhyme, "Haul yn Ionawr ni mâd welawr, Mawrth a Chwefrawr a'i Dialawr," Prov. what can be more whimsical than welawr and Dialawr? And why may not Pluawr be of the same Stamp? — You'll undoubtedly think it [td. 253] high time for me to conclude this insignificant piece of Criticism, and truly I think so too, but can't do it without observing in general [that] the whole piece turns upon Feats of Arms, as the first two Verses plainly shew, and Llachar fy nghleddeu, Llewychedig eur ar fy Nghylchwy, and in the subsequent Parts. And I can't help thinking the Scene to be in Montgomeryshire or Shropshire (rather the latter) which was for many Centuries the Seat of War, the ffin (Barrier or frontier) of the Cambrian Dominions. What leads me to this Opinion is, that I find mention made of Efernwy (a River that I very well know) which, a little above Llan y Myneich in Shropshire, divides Shropshire from Montgomeryshire, and falls into the Severn between Llan y Myneich and Melverly. This River is (to this Day) call'd by the Welsh y Fernwy, and writ by the English Vernoise (after the French fashion) but pronounc'd the Verny. Add to this, that He says to Owein, Pell o Fôn fain wyt ti, dwythwal werin &c. And truly, if he was on the Banks of the Verny, he was a pretty Distance from Anglesey, no less than the whole Breadth of Wales. — And as the Scene is the Banks of the Fernwy, so the Time [td. 254] is a Summer's Morning before Sun rising, to which the Poet addresses himself and wishes his speedy Appearance after his fatigue of lying under Arms all night in the Camp yn achadw ffin, guarding the Pass of the Fernwy against the English. There is something very beautiful and extraordinary in the pleasant Description he gives of the Place and the several Objects of Delight that presented themselves to him, as Gorddyar Eos &c. which none but a Poet could have receiv'd any Delight from in such a dangerous Situation as that of lying under Arms to wait the Approach of a powerful and bloody Enemy. But it seems that our Ancestors (noble Souls) were so far Diofn yn nrhin as to be able to attend equally to the warbling of the Nightingale and the Motion of an Enemy, and that <not> even the Danger of Life itself could make them lose their relish of the Pleasures of it. What can be a greater Argument of an undaunted and resolute Courage, of an extraordinary Firmness and Constancy of Mind? Wele bellach ddigon a'r lol bottes yma, ac weithian am Hanes y Llew. Y mae'r hên Deigar [td. 255] a minnau'n cyttuno'n burion hyd yn hyn, a pha raid amgen o hyn allan? Ni thybia'r hên Lew ddim yn rhy dda i mi am fy mod yn medru ymddwyn mewn Cwmni yn beth amgenach na'r lleill, ac am fy môd yn Ddŷn go ledsobr, heb arfer llymeitian hyd y Succandai mân bryntion yma. Os chwennychwn Bot a Phibell, y mae imi Groeso y Prydnhawn a fynwyf gyd a'r hên Lew ei hun, lle cawn botio'n rhâd ac ysmocio'n Cettyn lawlaw, ac yno hwre bawb ei Chwedl digrif a dwndrio wrth ein Pwys oni flinom. Dyn garw oedd y Curad diweddaf! Nid âi un Amser ond prin i olwg yr hên Gorph, ac os âi, ni ddywedai bwmp ond a ofynnid iddo, ac fyth ar y Drain am ddiangc i ffordd, oblegid hoffach oedd ganddo Gwmni rhyw Garpiau budron o Gryddionach, Cigyddion, &c. ac Ynghwmni y cyfryw ffardial yr arhosai o Sul i Sul yn cnoccio'r Garreg, chware pitch & toss, ysgwyd yn yr Hett, meddwi, chware Cardiau, a chwffio, rhedeg yn noeth lummyn hyd Ystrydoedd Lerpwl i ymbaffio a'r Cigyddion a'r rheiny a'u Cleavers a'u Marrow Bones yn soundïo alarm o'i ddeutu, mynd i'r Eglwys ar fore Sul yn chwilgorn feddw &c. [td. 256] Unwaith y gwnaeth Gast y Ci (fel y dywedant) fe gymmerth Het un o'r Gwyr penna'n y plwy ac a bisodd ynddi ac yno f'a'i llenwodd a marwor tanllyd ac a'i taflodd yn Nannedd ei Pherchennog, fe fu agos i hynny a gwneud i mi y Mawrddrwg; oblegid y Gwr hwnnw a gawsai'r Amharch gan y Curate a wnaeth ei achwyn at holl Wyrda y Plwyf ac a gafodd ganddynt gyttuno na châi Gurate byth rhagllaw mo'r Ysgol na dim arall a allant hwy ei lestair. This was a mad Resolution of [his or theirs] for one Man is not accountable or answerable for the Miscarriage and Folly of another; but however, it cost me a deal of Trouble and arguing to bring them to a better Temper, which by a little Art and winning Behaviour, I've at last effected. Yr wyf wedi cael mynd yn Ben Meistr i'r Ysgol, ond nad rhaid i mi wneuthur dim yn y Bŷd, oni ddigwydd i rai ddyfod i ddysgu Lladin. Y mae genyf un arall tanaf i ddysgu Saesneg, i'r hwn yr wyf yn rhoi wythbunt yn y flwyddyn am ei Boen. Ac felly y cwbl yr wyf fi 'n ei gael ydyw ynghylch chwe phunt neu 7 yn y flwyddyn heblaw 'r Tŷ'n y fynwent. Ac y mae hynny'n ddigon am wneuthur dim. — Y mae'r Fargen wedi ei chloi, canys y mae'r Articlau Cyttundeb wedi eu tynnu a'u seinio rhyngof fi ac Edward Stockley [td. 257] (fy Usher a'm Clochydd) i'r hwn y rhoisai'r Plwyfolion yr Ysgol o'r blaen. Felly, fy holl Gyflog i sydd ynghylch 44 punt yn y flwyddyn rhwng y Tŷ a'r cwbl. — Wel dyna i chwi fy Hanes i, a Hanes go dda ydyw, i Dduw a chwithau bo'r Diolch. Mae'r Wraig a'r Plant wedi dyfod yma er Pythefnos, ac yr ŷm oll wrth ein bodd, onid eisiau Dodrefn i fynd i fyw i'r Tŷ 'n y fynwent. Fe orfu arnaf werthu pob peth yn Donnington i dalu i bawb yr eiddo ac i gael arian i ddwyn ein Cost yma: Felly llwm iawn a fydd arnom y Chwarter cyntaf. Nid oes arnom eisiau dim yn fawr ond Gwely neu ddau; am Gypyrddau, Silffiau &c. mae rhai'n perthyn i'r Tŷ — Mae genym ddigonedd o burion Llenllieiniau, llieiniau bwyd, &c. heb ei gwerthu. — Ynghylch 5 punt a'm gosodai i fynu 'n bin yrwan. Ac o'r 5 punt (y welwch chwi!) Dyma Dduw a Haelioni Llewelyn wedi taflu i mi ddwy heb eu disgwyl. Duw a dalo iddo'n ganplyg. — Anrheg i'm dau Langc ydynt — Ni welais mo'r Cap.t Foulkes etto, ni ches mo'r Amser gan bensyfrdanu ynghylch yr Ysgol yma. Mi glywais son ei fod yn myned Voyage i Guinea 'r Haf yma. Nis gwn i pe crogid fi pa fodd i gael Rhôdd [td. 258] Mr. L. Morris yma, os medrwch chwi ddyfeisio rhyw ffordd, da fydd eich gwaith. Rhowch fy Annerch yn garedig at Mr. Ellis, a gobeithio ar Dduw ei fod yn dechreu mynd yn gefnog. Mi gefais ddau Lythyr oddi wrth Mr. L. Morris o Lundain, er pan ddaethym yma, ac yr oedd yn dywedyd ei fod wedi gorchfygu ei Elynion yn lew. Mi gês un oddi wrth Mr. R. M. i ddywedyd y cawn fod yn un o'r Corresponding Members o'r Gymmrodorion [sic]. As to Mr. Owen of Prysaddfed, if he should happen to write to me (as I suppose he never will) I'll thank him in the most thankful manner imaginable, but will decline his intended favors, as I may very well do, for I can hardly throw up £40 to accept of £20. — The Lord be with you and bless you, my Service to your father — I am Dear Sir, Your most oblig'd Servant, G. Owen. P.S. I have not the Cywydd Sion by me, therefore beg you would send it Coch Twrkelyn with my Compliments and let him know he should have had it long ago if it had not been for my hurry in removing. Tell him I sent it to you in a frank and desir'd you to send it him, to save putting him to the needless Expence of a Letter.
   
Mawl i Dduw, nid oes arnaf un ffyrling o Ddled i neb, fel y bu o fewn ychydig o flynyddoedd.

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 21 Gorffennaf 1753, NLW 17B, 259-64. (= Davies 24)

[td. 259]    
Walton Iuly the 21st. 1753 Dear Sir. The Papists I know, reckon Sloth among those Sins which they term mortal. And I doubt not (if you were one of that Perswasion) but you would think me in a very desperate State, and advise me, out of mere Charity, to confess and be absolv'd (if possible) tho' it should cost me the Price of a Bull and 20 Years Penance, or even a barefoot Pilgrimage to the Holy Land. Well, to be sure it is a heinous Sin to be lazy, and perhaps I might confess something, were I but sure of a mild Penance and speedy Absolution. Pa wedd bynnag nid oes genych yna'r un Pâb, am hynny ni wiw cyffesu; gwell ymdaeru peth and say; I'm guilty of nothing but what is venial. If you knew how busy I've been some Weeks past, you would, I am perswaded, easily pardon my Dilatoriness. Tra thrafferthus y gwelaf fi hel ychydig o Ddodrefnach ynghŷd, a hynny oedd raid i mi wneuthur mewn byrr o Amser, oni byddai well genyf fy ngwerthu fy hun am a dynnai fy Nannedd. Hawdd yw cadw un Pen; ond y mae pedwar pen yn gofyn cryn lafur. Pa fodd bynnag, Dyma fi, i Dduw bo'r Diolch, yn y Tŷ yn y Fonwent, a'm Teulu [td. 260] gyda myfi, ac ar ddarparu byw'n ddigon tacclus, os Duw rydd Hoedl ac Iechyd. Mi yrrais i chwi o'r blaen Hanes yr ymgommio a fu rhyngof a'r Aldramon Prisiart, mi a'i gwelais unwaith neu ddwy wedi hynny, a Gwr mwynaidd iawn ydyw. — Mi gefais y dydd arall Lythyr oddi wrth Lewelyn o Lundain; yr oedd o a'i frawd yn siongc, ac wedi agos orthrechu ei Elynion, ac yn dwrdio bod gartref yngallt Fadawg ymhen y Pythefnos. Mi attebais ei Lythyr o yn union; ond nid wyf yn disgwyl yr un arall oddi wrtho hyd onid elo adref. I have waited impatiently for a long time for my Books from Shropshire, and with them, Dr. In.o Davy Rhys's Grammar, but have hitherto waited in vain. If I had my Books here, I would endeavour to paraphrase all the Gorhoffedd as I did the first two Stanzas. I beg you would from time to time, favour me with the remaining Part of that excellent Poem, or any other that is equally antient. I'm persuaded the main Difficulty in the Gorhoffedd is in the reading. It is undoubtedly deprav'd and corrupted in many Places, else why should one [td. 261] Stanza be as intelligible as any modern Piece, and the next perhaps as uncouth and unintelligible as the Pictish Language or that of Utopia? — Very few Mss. in any Language have escap'd being corrupted from time to time by some means or other, sometimes by the Negligence and Oscitancy, but most frequently by the Ignorance of the Transcribers. And I can't see by what Privilege our Language above all others, can plead for an Exemption <from the common> fate? Besides, all Books of Value in most other Languages (except Irish and few besides) have been preserv'd in Print for several Centuries past, but in ours they have not. So that, upon the whole, I think if the true reading could be restor'd, the rest would be easy. 'Rydych bellach, nid oes ammeu, 'n disgwyl 2 neu 3 o Gywyddau yn Iawn am f' Esgeulusdra, ac achos paham. Ond os coeliwch y Gwir, ni fedrais unwaith ystwytho at Gywydd nag Englyn er pan ddaethum i'r fangre yma. Nid oes genyf Lyfr yn y Bŷd na Chymraeg na Saes'naeg, yma, ond y Bardd Cwsg yn unig; ond gobeithio y câf fy [td. 262] Llyfrau attaf cyn y bo hir. Mae rhyw achos yn llestair imi fyned ynghŷd â dim Prydyddiaeth nes y caffwyf fy Llyfrau yma, a hynny yw, Because Llanbrynmair and Evan brydydd hir, have made some Objections against my Cywyddau, viz, that they had not a sufficient Variety of Cynghaneddau. This Mr L. Morris informs me of, and as I have never a one of 'em by me at present nor a Grammar to consult, I can't answer that Objection, but am resolv'd to write no more till I am better assur'd of the Truth of their Criticism and better guarded from a Slip for the future. How should a man use all the vast Variety of Cynghaneddau that knows not one of 'em all? Another Reason that suspends my Muse is, That I intend, when I have the I. D. Rhys's Grammar, to try whether our Language will bear a Heroic Poem, and so am loath to exhaust any good Subject or jade my Muse before I undertake it. If I have any spare time no Man's ill-nature or Criticising Humour shall hinder me from writing. — But I'll see what I do write, — One would not [td. 263] willingly be beholden to every riffraff Pedant for [mending] a Hole in one's Stocking. After all, I know not whether their Charge be true or no, neither can I examine into it, till I have the Grammar. I believe it is not true: and if it is, it hinders not but mine may be as good, or even perhaps preferable to any of theirs with all their Variety, for, as I take it, no Poet ever thought himself bound to write a set number of Lines in a Cywydd, of each kind of Cynghanedd, but rather at Liberty to use what Cynghanedd he pleased, arbitrarily and indifferently as his Case & Inclination led him. — But enough of this; I beg you would be so good as to keep (at least Copies of) all my Cywyddau that you have by you; for I'm afraid I burnt 'em in my hurry among some loose Papers when I left Donnington. I thought I had safely put 'em up in my Bags with my Sermons &c. but can't find one of 'em all. I hope Mr. Ellis recovers stoutly, please to present him my humble Service and hearty Thanks, and accept of the same to yourself from, Dear Sir, your most humble Servant Gronwy Owen [td. 264] P.S. Mae genyf Ddarpar Bardd arall etto, ond nas gwn pa sutt i'w alw, pan ddelo, oddigerth Cynddelw Bryd. mawr, neu Low.ch Pryd. y Môch

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 12 Awst 1753, NLW 17B, 264-70. (= Davies 26)

[td. 264]    
Walton Awst 12.ed 1753 Dear Sir / Dyma ddau Lythyr o'r eiddoch wedi dyfod i'm Dwylaw yn llwyddiannus, a rhyfedd genyf pa fodd y tycciodd fy Llythyr cyntaf innau 'r hwn a yrrais tu ag yna er ys 6 wythnos neu well. Un peth sy dda, nid oedd ynddo ddim y bai waeth pwy a'i gwelai. Cryn Dippyn o Glôd i'm Aldramon ac i'm Patron Mr. Brooke, oedd y rhan fwyaf o hono, a hynny yn Gymraeg loyw lân, chwedl Sion Lodwig. Gwr mwyn, hael, boneddigaidd, yw'r hên Lew, i'r sawl a fedro dynnu'r Bara drwy'r Drybedd iddo. Pa beth debygech a gefais ganddo eisoes, mewn un Chwarter Blwyddyn? Dim llai na 6 o Gadeiriau tacclus, ac un Easy Chair i'w groesawu ef ei hun pan ddêl i'm hymweled, ynghylch 20 o Bictuwrau mewn frames duon. My Bob is a very great Favourite of his, and greatly admired for being [td. 265] such a dapper little fellow in Breeches. The Vicar can never see him without smiling and said one Day That if himself could be cut as they do Corks, he would make at least a Groce of Bobs. And being willing in some sort to try the Experiment, he gave him a very good Waistcoat of what they call Silk Camblet to make him a Suit of Cloaths, which it really did, and somewhat above. And t'other Day, when I had a couple of neighbouring Clergymen come to see me, he sent me a Bottle of Rum and was pleased to favour me with his Company, tho' he very seldom stirs abroad to any Friend's House. Whenever he goes to visit a Friend (which he has done 3 or 4 times this Summer), he always desires my Company & finds me a Horse. Campau yw rhain nad oes monynt yn perthyn i bob Patron; beth mor galetted a chieiddied oedd yr Ysgottyn brwnt hwnw gan Douglas? Mae'r Gwalch hwnw 'rwan yn cynnyg 30 punt a'r Tŷ a'r Ardd &c yn Donnington, ac er hynny'n methu cael Curate. Byth nas caffo! Pe rhoisai hynny i mi, nid aethwn lêd fy Nrhoed oddi yno. Am[td. 266]heuthyn mawr i mi y troiad yma ar fŷd, Duw a'i cynhalio ac a gadwo imi fy hên Batron Brooke; am y Bawai gan Douglas gyrith, Draen yn ei Gap a hoel helyg. Rwy'n gweled yr awrhon mai y gorau a gair orau (fel y dywedai fy mam) ac mai hyspys y dengys y Dŷn &c. — Am y Cywyddau, nis gwn yn iawn beth i'w wneuthur a hwynt. You know very well that Authors never write Notes on their own Works. What Notes should I write on mine? To point out the Beauties (if there are any) would bear too hard upon my Modesty and even transgress the Rules of common Decency. On the other hand, to play the Critic and point out the faults would be unnatural, and indeed needless, for I am well aware there are a Set of Gentlemen that will do that for me, and faster perhaps than I would desire. All therefore that I can do with Decency is, to correct the Originals and write them fair and correctly over and add in the Margin an Explanation of hard words, with Scriptures Proofs, Allusions &c. This I told Mr. Richard Morris, in my last, I was willing to do; and to go any further would be [td. 267] improper and indecent for an Author. I wish any candid and fair Critic would spare me even that trouble. The Copies you sent me are most strangely metamorphos'd, so sorrily handled (poor things) that I scarcely knew 'em; I am sure if I could not restore them to their primitive State, I would be tempted to disown them. As to the Society, I suppose I would have been an unworthy member of it by this time, if I had not been dilatory in answering Mr. Rich.d Morris's Letter wherein that Honor was intended me. Mi gâf fy Llyfrau yr wythnos yma rwy'n gobeithio, ac yno mi dorraf waith iddynt mewn Barddoniaeth orau medrwyf, ac nid yw hynny ond digon sal o wrantu. Mae genyf yma gryn waith ar fy nwylaw, mwy yn hytrach nag yn Donnington; etto mi gaf weithiau Ystlys Odfa i weu rhyw faint wrth fy mawd yn enwedig pan el y nôs yn beth hwy, oblegid gwell gan yr Awen Hirnos Gauaf (er oered yr Hin) na Moeldes Ysplennydd Hirddydd Hâf. Ac un Cysur sydd genyf er oered y fo'r Hin yn y wlâd oerllwm yma, ni bydd arnaf ddim Diffyg am Danwydd, oblegid mae genyf eisoes ddau lwyth Certwyn o Lo a roed i mi gan rai o'm Plwyfolion, ac o ddeutu [td. 268] Gwyl Fihangel fe fydd Coal Pence plant yr Ysgol yn dyfod imi, yr hyn a fydd fwy na digon i'm bwrw tros y flwyddyn, ac ysgatfydd mi gaf beth Arian i'w poccedu, o herwydd fod rhifedi'r Llangciau ynghylch 60 neu 70, a phob un ei Swllt a fyddent arferol a thalu. Os digwydd i chwi fod yn gydnabyddus a neb cyfrifol yn y Wlâd yna, a ewyllysiai yrru ei Blentyn i'r Ysgol i Loegr er mwyn dysg Saesneg, mae fel y byddwch cyn fwyned a'i gyfarwyddo yma. I can undertake to board half a Dozen as reasonable as any body else in this Country, and no Care or Diligence shall be wanting. If I had ever so many Boarders they are entitled to writing and arithmetic gratis, which is taught to a good Degree of perfection by my Assistant Ed.d Stockley. Gadewch <wybod> yn y nesaf pa'r Amser o'r flwyddyn y bydd y Cig Môch a'r Ymenyn rattaf ym Môn. — Well, to be sure, Cynt y daw dau Ddŷn na dau Fynydd; Dyma fi heddyw wedi taro wrth beth o'ch Prydyddiaeth chwithau. You sent me in both your last Letters some of my Poetry that I had lost, and now probably I may be even with you. This very Day was given me a Book that was once your's, [td. 269] and may be again if you please. It is Iohn Rhydderch's Dictionary, printed at Salop 1725. On the Title Page is written by your own hand Will.m Morris his Book 1728. On the white leaves before it is a comparative Table of Welsh and French Words. In the white leaves after it are Additions of some Words omitted in the Body of the Book, all your own Mss. Then follows the Watch Word in 8 different Languages, viz. Welsh, English, French, Spanish &c. as Pwy sy yna? Who is there? Qui et [sic] la? Qui a si? &c, &c. Then comes an Englyn Dated Chester, Iune 1731. which is as follows.

[13] * Anrhydedd (a) mawredd imi, i'w goffa * a good Englyn
[14] Oedd gaffael ei gwmni; if you blot out
[15] Sion Rhydderch y sy'n rhoddi, the (a) in the
[16] Diosg a wneiff, Dŷsg i ni. first Line; and
[17] W.M. i'r Awdwr for Diosg a
wneiff, read (D'wysog ein Iaith) in the last Line in a paranthesis. The Book was given me by one Tom Brownbil a Roman Catholic Gent. that now lives at Kirkdale, alias Kerto, who knew you very well, and thinks the Book was left at his Mother's House at Liverpool [td. 270] by Mr. Fortunatus Wright. My Compliments to Mr. Ellis kindly and I hope he recovers apace. I beg I may have a Line at your Leisure and am, Dear Sir, your most humble Servant Gro. Owen. NB. I am glad you are a Poet if you will, and hope to see more of your Work.

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 5 Medi 1753, NLW 17B, 270-2, 281-3. (= Davies 28)

   
[td. 270] Walton Sep.r the 5.th 1753 Dear Sir Your's of the 17th (or rather19.th Ult.) I receiv'd Yesterday. I am exceedingly oblig'd to you for your Care in acquainting Mr. L. M. with the Death of Person Aberffraw, tho' I'm almost sure that all is to no Purpose. Indeed I was t'other Day almost perswaded to believe there might be something in it, but <since> you mentioned to me the D. of B_d_ord, I am quite easy about it. What alarm'd me into such false hopes at first was as follows.Wythnos i heddyw fe yrrodd yr Aldramon air attaf i ddyfod i'r Drêf, fod Gwr bonheddig o Gymru'n deisyf fy ngweled. 'Roedd hi ynghylch 3 o'r glôch o Brydnhawn pan gefais y Gennad, felly i'r Drêf yr aethym, ond nis medrwn gael gafael ar na'r Aldramon na neb arall, ond o'r diwedd mi glywn eu bod yn [td. 271] dwrdio dyfod i Walton. Yno mi gymmerais Wib adref yn f'ôl rhag digwydd iddynt fyned yn fy ngwrthgefn, er hynny ni welais neb tan ddydd Gwener y bore, pan ddaeth Mr. Vaughan o Gors y Gedol yn lana Gwr i Walton. Ar ôl ymgomio ynghylch Awr ar amryw Bethau, mi a'i clywn yn dywedyd, I wish you Ioy &c. chwi ellwch wybod am ba beth, er nas gwyddwn i ddim y pryd hynny. Mi ofynnais iddo, ac ynteu a ddywaid glywed o honaw yn y Duwmares (cyn marw y P_n O_n, (oblegid ni chlywsai fo mo'i farw etto) fod un wedi myned i ofyn y lle tros Eglwyswr o Gymru, a chaffael o honaw atteb, Fod y lle wedi ei addaw i Iarll L_nc_n. And then to be sure who must have it but ______? Newydd da oedd hwn, ac o Ben da hefyd, chwedl y Bobl. Ond erbyn y ceffir y Carn nid hwyrach na thal mo'r Draen crin. Fe fu'n hir cyn medu cofio ei Garn, ond o'r Diwedd fe gofiodd mai Andro Edwards, fy hên feistr gynt, sef yn awr Person Llangefni, a ddywedasai iddo. Andro ei hun oedd arno ddialedd o eisiau y lle, yn [td. 272] lle Ll_gefni, a'i frawd ynghyfraith Rich.d Edwards, Mr. in Chancery, a aethai i'w ofyn ac a gawsai ei naghau. Gwir yw hyn yna o'r Stori; ond pa cyn wiried yw'r llall nis gwn pe'm crogid, ac nis gwaeth genyf. Possibly it was told him that the Place was promised a N_bl_m_n for a W_lch Cl_g_m_n now in England, and he with his Brother might guess the rest. Nid oes dim chware ffwl pan welir P_s_n unwaith yn dechreu geran, chwi welwch eraill yn piccio i'r lle cyn i'r gwaed fferru yn y gwythi. And I wish any one that prescribes me Confidence and Assurance instead of Modesty &c. would give me a good Example by taking a Dose himself. — Mae'r lle arall yn llaw'r Esgob, a mil i un, pwy bynnag a'i caffo, na theifl i fynu ryw beth salach. Ac am y Lecsiwn, nis gwn i amcan Daear pa ddrwg eill honno wneuthur; For if one wishes a Man well and is able to do him a good Turn, he thereby strengthens his own Party, which (by the by) is likely to be wanted in many Places. Ac am danaf fi, oni wyddoch, gwybyddwch Daliaf un amcan dilyth; Addoli Baal? — I Dd_l byth. [td. 281] However it be, I'm almost sure that I shall never come to Wales unless Mr. Vaughan and I both should happen to survive old Nanney of Pwllheli. Y mae Mr. V_n yn addo y gwna imi Gymwynas os daw byth ar ei Law; but it is an old Saying and a true one, That those that wait for Deadmen's Shoes may go a great while barefoot. And I am very sure if those kind of things are not engaged before they fall vacant, it is then too late to think of it. And such a Proceeding is not (in fact) injurious to any one; For the thing must be dispos'd of, some time or other; and if so, what matters it when <it be> engag'd <or> by whom? Somebody must have it; and if one will not, another will. And in this (of all other Cases) Modesty is least commendable, and (I had almost said) most inexcusable; you know the Way of the World. —Am yr Ysgol ni wn yn iawn pa beth i'w ddywedyd; pe gwyddwn yn siccr mai yma y gorfydd aros, fe fyddai wiw genyf gymmeryd y Boen. Ond y mae Mr. V.n yn tyngu ac yn rhegi ac yn crach boeri (chwedl [td. 282] y bobl) na chaf aros yma un flwyddyn ychwaneg. Dyd, Dyd! Dyma un Rhis.t Hughes a Llythyr bychan yn ei law yn yr Ysgol, felly, 'rwy'n dyall fod imi Alwyn o ymenyn yn Nerpwl. Rhodd gymeradwy iawn yw hon, a bendith Dduw am dani ar bwy bynag y mae'r Gost, ai chwi eich hun, ai'r Person a chwithau, Duw a dalo iwch eich Dau, a däed eich Ewyllys. Ni welais i olwg etto ar yr hên Physygwr Ioan Dafydd Rhŷs, ac nis gwn pa'r un a gaf ai ei weled byth ai peidio. Er mwyn _ gadewch wybod gyda phwy y gyrrwyd ef, ac i ddwylaw pwy y'i rhoddwyd Ynghaerlleon. Rhowch fy Ngwasanaeth a chan Diolch i Mr. Ellis fwyn, Duw a wnel iddo gael Persondod Rhosgolyn, nis gwn i pwy a wna fwy o Ddaioni a hi. Os bydd ar neb awydd i yrru Plentyn yma, y Pris <yw> Deuddeg Punt yn y flwyddyn a'i Ddysg am ddim, a llai na hynny a'm rhydd mewn Colled — Na phoenwch y tro nesa'n gyrru imi Frank, oblegid mi gês ynghylch 24 gan y Mr. Vaughan, ac un o Lyfrau Survey Mr. L. Morris. Er mwyn Dŷn [td. 283] gadewch imi wybod a ydyw Mr. L. M. Yngallt Fadawg ai yn Llundain, a gadewch ym wybod gynta' bo modd oblegid fod arnaf ddialedd o eisiau 'sgrifennu atto. Duw fo gyda chwi oll, a Diolch trosof. — I am Dear Sir, yours most sincerely and cordially Gronwy Ddu.

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 18 Rhagfyr 1753, NLW 17B, 283-8, 273-4. (= Davies 30)

[td. 283]    
Dear Sir, Llyma'ch Senn o'r 20ed o Dachwedd wedi cyrraedd Walton. Y mae hi yn wir yn grynn Ennyd er pan yrrais attoch ddiweddaf, ond nid cyhyd ag yr ych chwi yn haeru, mi a'i profaf. Ni welais i olwg etto ar Sion Dafydd Rhŷs, ac felly nid gwiw bwrw'r Bai ar y Truan hwnnw am fy llestair i 'sgrifennu. Nage, nage, Prysur iawn a fum yn croesawu Dieithriaid, Fe aeth y wraig Elin yn ddwy Elin o fewn y pum wythnos yma, a gwae a gaffo Eneth, meddaf fi, ni bu yma ddim Gwastadfod ar ddim er pan welwyd ei Hwyneb hi. Codi ddengwaith yn y nôs, a dihuno'r Cymydogion o'u Gorphwysfa i'w hedrych, disgwyl iddi drengi bob pen awr, ac wylofain [td. 284] a nadu o'i phlegid, y fu'r Gwaith pennaf yma er pan anwyd hi, hyd o fewn yr wythnos neu 9 Diwrnod yma, a llawer Dychryn ac oer Galon o'i hachos hi Ddŷdd a Nôs. Mi a'i bedyddiais hi fy hun y noswaith y ganwyd hi, ac yr wyf yn gobeithio bellach ei bod hi, gyd â Duw, wedi gorchfygu y Convulsion Fits ac y deil i fynd i'r Eglwys i gael Bedydd publick, yr hyn a gaiff, os bydd byw, Ddigwyl Domas (oblegid ni chair dim bedyddio yma ond naill ai ar Sul ai Gwyl) ac y mae'r Vicar yn addo, o hono ei hun, ei bedyddio a chymeryd Rhan o'm Ciniaw, a rhoi imi Alwyn o hên Rum i fod yn llawen gyda'r Tâd Bedydd ac ynteu &c. Dyma hen wr gwiw.
   
Y mae Cywydd y Farn a'r Nodau gorau ag a fedrwn wneuthur wedi mynd i Allt Fadawg er Dŷdd Merchur diweddaf, i gael Barn Ll.n arnaw, ac oddi yno'n union i Lundain. Ac os bydd y Nodau hynny'n boddio, mi arlwyaf Fonedd yr Awen a'r un fath Saig. Mi yrrais hefyd yr un Pryd Briodasgerdd i'ch Nith Mrs. Elin Morris i Allt Fadawg, yr hon Gerdd a yrraswn i chwi[td. 285]thau hefyd oni bâi fod yr Amser yn rhy bryn weithion. Chwi a'i cewch ysgatfydd ryw dro arall, pan gaffwyf wybod a dal i'w dangos ai peidio. Gwych o'r Newyddion a glywaf o Allt Fadog a Llundain a Chaer-Gybi Sant ynghylch Iarll Powys; Duw a dalo i'r tribrawd yn dridyblig am eu Caredigrwydd, pe na ddigwyddai dim amgen nag wyf fi'n ei ddisgwyl. Gwychach genyf fi na dim yr Anrhydedd a wnaed imi o'm dewis yn Aelod anwiw o Gymdeithas y Cymmrodorion. Oni chaf Rent, fe allai y caf fod naill ai'n Gadeirfardd neu'n Gŷff Clêr i'r Gymdeithas. Nid oes arnaf faint yn y Bŷd o eisiau Swmbwl pe cawn Lonyddwch ac Amser. Yr Archlod i Ieuan Brydydd hir &c na chaid gweled rhyw faint o'i waith ynteu; Dyna'r Swmbwl gorau a'm gyrrai fi 'mlaen. Paham imi'n wastadol ganu pennill mwyn i'm nain, oni chân fy nain i minnau? chwedl y Bobl. Ond tawant hwy os mynnant, ni thau mo'm Safn i, hyd oni bo arnaf Ddiffyg Testun, yr hyn ni ddigwydd yrhawg etto oni ddaw rhyw Droiad chwith ar [td. 286] fŷd. I'm under no manner of Concern about my Works; it is equal to me whether they are printed and continue as I wrote them for 80 or 100 Years longer or not. Let 'em take their Chance and shift for themselves and share the common Fate of all sublunary things. If I have not a better Immortality than they can procure me, I had even as good have none. Yet they (amongst others) may help to preserve our Language to Posterity, and so far and no further, a wise man and a Lover of his Country ought to regard them. Y mae'n resynol (chwedl chwithau) weled mor ddigydwybod y mae poblach yn llurginio ac yn sych murnio Gwaith yr hên Ddab Gwilym druan. Let every body say what they please, I can hardly forbear thinking that the ____________ tŷg is right and genuine. I take Tŷg to be nothing else but the Masculine Number of Têg. And the analogy it bears to other Words of the same sort seems to me to be a sufficient Ground for this Opinion. Does not the Masculine, Hysp, make Hesp in feminine? So Sych, Sech; Gwlyb, Gwleb; Gwynn, Gwenn; [td. 287] tynn, tenn; llyfn, llefn; &c &c. and why not tŷg, têg, tho' the former be now disus'd? To these may be added, Gwyrdd, brych, crych, and innumerable more. Neither do I make any Doubt but that Dap G. or Gr. Gryg could have heard one say Merch wêch, or Gafr wêllt without any Offence to their Ears, tho' these feminines are now no more us'd than the Masculine Tŷg. What do you imagine gave a little Island, or rather Rock, not far from your own H:head, the Denomination of Ynys wellt? What, because it was a Straw Island or abounded in Straw? Nothing more unlikely. Was it not rather because it was a barren and wild Island? What if we do not understand some words in this Age? Must we therefore banish 'em from the Works of those that did understand them? and foist others out of our own Noddles in their room? It is cruel. I wish People were once sofar in their right Minds as to think they could not mend Dap Gwilym's Works, then they could certainly never marr them. Dap Gwilym, it's true, had his foibles as well as all other Mortals, he was extravagantly fond of filching [td. 288] an English word now and then and inserting them in his Works, which makes me wonder what should induce the judicious Dr. Davies to pitch upon him as the Standard of pure Welsh; Whereas he (of all others of that Age) seems least deserving of that Honour. I know that Babbler, Theophilus Evans Author of Drŷch y Prif Oesoedd, pretends to say that Davy understood never a word of English; but the way he goes about to prove his barefac'd Assertion is a sufficient Confutation of it, and enough to make the bold Assertor ridiculous to boot. How many English Words are there to be met with in those fragments of his only that are quoted by Dr. Davies? Mwtlai is one of 'em, and what is that else but the English Mottley? Is Lifrai a pure Welsh Word? And what can you make of Habrsiwn, mên, a threble, and a great many more? I think Livery, Habergeon, mean and trebble [sic] are but indifferent Welsh for Purity. But, all that notwithstanding, I think it would be a notable piece of Service to our Language to have his Works printed, tho' it would give <to the English> the Pleasure they have long wanted, I mean; of making it appear that we borrowed as many Words, at least, from them as they did from us, which yet would be true of no body else [td. 273] but Dap G. himself, for I don't think he made many Proselytes to his fond way of blending English and Welsh together, else our Language had long before now been a more horrid Gibberish than it is. Digon yw hyn ynghylch Dafydd, ond ni ddarfu imi a chychwi ddim etto. Yn rhodd, a fyddwch cyn fwyned yn y nesaf a gadael imi wybod pa'r Newydd anghysurus a glywsoch o Gaer Nerpwl, oblegid ni chlywais i ddim rhyfedd sydd yn nês atti. Gwir yw, ni bum yno erys Ennyd, ond odid i ddim a dalo i sôn am dano ddigwydd yno na chlywyf mewn Amser. Ac am eich Gweddi "Duw o'i Drugaredd a 'styrio wrth ein Gwendidau", 'rwyf fi 'n dywedyd Amen o Ewyllys fy Nghalon, er nas gwn pe crogid fi, ar ba'r achos yr ystythwyd y Weddi. However I beg you would explain yourself in your next, for that same Paragraph seems to have an odd and queer Aspect. My Compliments to Mr. Ellis, if he is come home, God send him his Health for the Good of his Charge, but I'm afraid this going so often to seek it in Ireland [td. 274] bodes no good. — Annerchwch bawb a ofynno am danaf; ac mae'n debyg nad anhawdd. Duw gyda Chwi, a Chan Diolch am bob Cymwynas. Wyf eich ufuddaf, wir ddiolchgar a rhwymedig Wasanaethwr  Gronow Owen Walton, December 18. 1753. P.S. Dyna i chwi Bâr o Ffrangcod, gwnewch Ddefnydd o Un o honynt i 'sgrifennu yma gynta galloch, Da chwithau. Gadewch wybod a alwyd etto am _______ oddiwrthych, gobeithio na elwir byth hŷd oni chopioch allan.

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 17 Chwefror 1754, NLW 17B, 274-7. (= Davies 35)

[td. 274]    
Dear Sir, I received your's of the 4.th (of Ianuary according to your Date) February, and am exceedingly oblig'd to you for the Sheet Almanack. You need not trouble yourself to send ever another unless you have <it> ready by you and can send it along with the Ms by Ship to Liverpool. You could not possibly send me any more agreeable than that Copy (unless it were £100 in Cash) for I never saw any thing of that kind in my life that was worth seeing. I beg therefore you would not fail to send [td. 275] it by the first Ship that comes, and I do solemnly promise to return it whenever you shall require, in case the Original should be called for, &c. Rhowch fy Annerchion yn llawn Parch at Mr. Ellis, a dywedwch y cofiaf am y New Stile pan gaffwyf Hamdden, ond fy mod yn awr yn draphrysur yn ceisiaw clytio rhyw fath ar Ddyri i Siors Tywysawc Cymru erbyn Gwyl Ddewi ar Ddymuniad ein Cymdeithas o Gymmrodorion. Gwŷr yw y rhai hynny na fynnant mo'u siommi, onid è, ni wnant lai na gwneuthur Botasau o'm Croen i (fal y dywedwn) neu Gynllyfan o'm Barf i, fal y dywedai'r hên Bobl gynt. Rhyfedd iawn o chwerwed yw'r hên Ddoctor Sion Dap Rhys yn ei Ragymadrodd; pwy a allai'r "Brynteion sothachlyd, a'r Burgynieit gogleddig, (sef yw hynny camweddawg anfeidrol) o'r gwaethaf a'r aned erioed o Gwraig [sic]" fod? Ai tybiaid mai Ysgottieid oeddynt? Os è, cennad i'm crogi onid yw Douglas, fy hên feistr yn un o'u Heppil hwy, neu'n tarddu o'r un Grifft? — Nid oes bossibl fod yr hên Wr mor giaidd a [td. 276] galw Pobl Gwynedd yn Ddynionach dieithr gogleddig, ac yntef ei hun yn wr o Ogledd Môn y lle gogleddaf (agos) Ynghymru. Rwyf fi'r un feddwl ag yntef am y rhai a wadant neu ddirmygant eu Cymraeg, sef, nad ŷnt onid Cachadyddion a Brynteion eu Gwlad; ac, o'm pleid i, Cachadyddion a Phibadyddion y cant hwy fod, ie, a Chrachyddion a Chachadurieid a Chwcwalltieit hefyd, os mynnir. Iè, ac os gwaeth hynny, mi glywn arnaf eu galw yn Anifail Cors, yr Enw mwyaf tafod-ddrwg a glywais erioed o ben fy Mam. Digrif eich dweydiad nad oes gan y Teifisiaid ddim Bodiau. Gwŷch a fyddai fod Bawd-fys rhyw Hanner Cant o'r Brynteion dihiraf o naddynt yn Nhwll y chwil, a gwrthhoel denn arno, tros dro. Mi glywaf fyned Cywydd y Farn i Lundain, ond mae'n debyg na ddaw byth oddi yno, oblegid ni phrintir byth mono ar ei <ben ei> hun, ac nid wyf yn dyall fod ganthynt etto faint yn y Bŷd o'r Pethau eraill, sef Natural Philosophy, History, &c. yn barod i'w printio gyd [td. 277] ag ef. Nid oes gan y Mynglwyd neb i'w helpu, ac ni ddichon iddo fo ei hunan ddyfod byth i ben ag ysgrifennu a chasglu'r cwbl, ac ynteu a'i Ddwylaw'n llawn Gwaith eisys. Yn ol a glywaf ganddo, ni fyddai waeth gyrru Pastynod i Lundain na rhai Aelodau o'r Gymdeithas. Pechod na bai ganddynt 2 neu 3 o Ddynion celfyddgar a'u Dwylo'n ddidrafferth, i ysgrifennu iddynt. Now I shall have a little more time for Evening Prayers are over; all the rest (excepting the Awdl) was written before, and in a very great hurry for fear of missing this post, which you may see by the Badness of the writing. Pa beth (yn rhodd) oedd Bustl y Beirdd a gant yr Hên Dalcen teg yn Llŷs Maelgwn Gwynedd? A phaham y gelwid yn Fustl y Beirdd? Ai rhyw Dduchan i'r Beirdd ydoedd? Some Satire on 'em? Or Challenge<r> or Defiance to them? Be so good as to inform me in your next. — Well — here my Neighbour Whatton is just going to set out for Town, and I must shut Shop inspight of me. Byddwch wych. Your very humble Servant Gro. Owen. Walton Prydnhawn Ddesul Chwefrawr y 17 —1754

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 1 Ebrill 1754, NLW 17B, 278-80, 289-91. (= Davies 37)

[td. 278]    
Syr — Dyma hi 'n well na phum wythnos er pan yrrais i Gaergybi, on'd etto heb glywed na Siw na Miw oddi yna. Pa beth allai fod yr Achos? Yr wyf yn llwyr ofni y gorfydd arnaf roi yn y Papir Newydd eich bod wedi marw er ys Mis o'r lleiaf, ac yno ddarparu naill ai Awdl ai Cywydd Marwnad o Goffadwriaeth parchus i'ch Enw. Daccw hefyd ddau Lythyr wedi myned rhyngthynt a Gallt Fadawg, er ys ennyd o Amser, ond (am a welaf) ni fuasai waeth gyrru Brân i geisio Tir. Ai tybiaid ddarfod i'r Tribrawd gydsynio a'u gilydd i farw bod y Pen ar unwaith, o wir waith goddau i dorri Asgwrn Cefn un Awen dinlesgethan, a hithau'n ddigon llibyn eisys o wrantu? Och fi! wrth son am yr Awen, y mae hithau wedi marw hefyd, neu o'r lleiaf, ar ei Marwysgafn, ac nis bydd byw chwaith hir. Hi a'm cywilyddiodd tros byth, gan fethu o honi wneuthur Cywydd nag Awdl i'r Tywysawg Wyl Ddewi diwaethaf. Ond paham imi feio ar yr Awen? Oerfel yr hin, a Noethni y Wlâd oerllom yma oedd ar y Bai. Dyna'r Pethau a fagasant y Peswch, a'r Peswch oedd Mam y Pigyn; [td. 279] a'r ddau hynny a'm lladdasent yn ddifeth, oni bai Borth Duw a Chyffyriau Meddygon. Y mae yma Farwolaeth fawr ymysg Pobl o bob Oedran. Tybio'r wyf o fewn y ddeufis aeth heibio na chleddais ddim llai na deugain Corph, nid oes nemmawr o Ddiwrnod na chladdwyf un, ac weithiau dau, weithiau tri yn y Dŷdd. A'r Cleifion mor aml nad wyf yn cael gorphwys namyn gofwyaw, ac ni ddichon Dŷn fyth fod yn rhŷ ddiwyd a gofalus yn ei Swydd yn y Wlad yma, o herwydd fod yr Offerenwyr Pabaidd yn rhŷ barod i ymwthio i mewn ar bob Achlysur. Dyma Ganhebrwng heddyw, ac un arall y foru a wn oddiwrthynt eisys, ac odid na chaf rybudd o un neu ddau ychwaneg cyn y Bore, oddigerth iddynt fod yn Babyddion, ac yno nid oes imi a wnelwyf â hwynt. Yr oeddwn wedi dechreu Awdl i'r Tywysawg ar fesur Gwawdodyn hir ond ni orphennais oddi ar 3 neu 4 o Bennillion o honaw, ac yn anorphen y caiff fod bŷth byth bellach. Fal hyn yr oedd yn dechreu
[td. 280]

Dwyre, wawr fore, erfai arwain
Dymmawr Dydd eurwawr, da ei ddwyrain,
Dyddwaith ar euriaith i arwyrain
Drudfawr Briodawr, Eryr Brydain,
D'wysawg llym aerawg Llu mirain, Dewi,
Dewr Ri Lloegr wedi Llyw goradain.

Dithau'r per gorau ddirper Gariad,
D'wysawg mawreddawg ymarweddiad,
Deyrnwalch, eurgeinwalch, o rhoi gennad,
Dygwn, cynnyrchwn, cu annerchiad,
Derbyn, ddwys ofyn ddeisyfiad Maen.
Drudion Di<ro>lion dy oreuwlad.

Cymmer, nid ofer yw ein Defod,
Cymmer, anhyber Gwyl in' hebod,
Cuaf wlad buraf, Ddyled barod
Cymru rywioglu, wir oreuglod,
Cymmer, ein Dewrner, fri 'n Diwrnod, Cymmer
O bêr Hyfodd-der, ein Hufudd-dod &c &c &c
   
Ac felly ymlaen yr aethai hyd yn 12 neu 18 Pennill, pe cawswn Hawnt a Hamdden; ond och fi! ni chefais, am hynny hi fethodd. — Oni châf glywed oddi wrthych yn lled fuan, ni wiw i mi ysgrifenu mwy. [td. 289] chwi ellwch ddisgwyl Llythyr oddi yma o hyn i Galanmai, oblegid nid oes genyf un ffrencyn yn y Bŷd ond hwn a darewais wrtho ar ddamwain, nis gwyddwn fod mono genyf ymmysg Papurau, ac onid e mi a'i gyrraswn yna neu i Lundain ymhell cyn hyn. 'Rwyf yn disgwyl gweled Mr. Vychan yn Nerpwl o hyn i Ddiwedd y Mis yma; ac os digwydd i hynny fod, nid wyf yn ammau na rydd imi Ddwsing neu ddau fal y tro o'r blaen, ond eu gofyn mewn Rhigwm. Gwaethaf Peth yw, nad ellir ymddiried i gymeryd mo'r llawer o ffrancod neb, hyd onid êl y Lecsiwn heibio. Beth mae mor ddisymmwth y bu farw Mr. Owen o Bresaddfed! 'Roedd genyf 3 neu 4 o'i ffrancod ef yn fy ymyl pan glywais y newydd o'i farw. Pa beth a ddaeth o Ned Foulkes Person Ll. Sadwrn oblegid mi glywaf fod ei Le fo'n wâg? Er mwyn Dŷn gadewch gael Benthyg y Ms. Copi os oes modd yn y byd. Rhowch fy Annerch yn garedig at Mr. Ellis, a gadewch wybod pa sut y mae'n cael ei Iechyd. Mi dderbyniais yn ddiweddar Destament Arabaeg o Allt Fadog a yrrasai Mr. Rich.d Morris imi [td. 290] er ys gwell na blwyddyn; ac er nas meddwn gymaint a'r Egwyddor yn yr Iaith honno, mi ddysgais ei ddarllain mewn byrr amser, ac yn wir nid anhawdd ei dyall am ei bod yn swrn debyg i'r Hebraeg; gwyn ei fyd a feddai Ramadeg neu Eirlyfr o'r Arabaeg fal y mae genyf o'r Hebraeg; yno mi drinwn y naill cystal a'r llall. Ond beth a dal imi son am ddysgu dim? Nid oes genyf mo'r amser nag i ddysgu nag i brydyddu nag i ddim arall; dyma'r holl Drysor o hên Bregethau Sir y Mwythig agos a darfod, rhaid tarro atti hi'n fywiog i weithio rhai newyddion, a phrin y down i ben a chael dwy bob Sul trwy'r flwyddyn er gwneuthur fy ngorau! Nid oes yma le i segura! Mae Mr. L. Morris yn bygwth gyrru imi ryw Lyfrau pan gaffo Amser i edrych o'i ddeutu, ond ni ddywaid pa'r lyfrau, gobeithio mai Cymraeg loyw a fyddant o MS. rhyw hen Gorph sy wedi pydru er ys 300 mlhynedd [sic]. Rwy'n ceisio clytio rhyw fath ar Nodau ar Gyw.dd Bonedd yr Awen a thrwsio rhyw fân Wallau ynddo fal y gellir ei gael yn barod erbyn dechreu'r Hâf. Nid oes yma rith o Newydd, [td. 291] onid fod yr Aldramon yn dwrdio dyfod i Fôn cyn y bo hir, nis gwn a ddaw i Gybi ai peidio. Mae'r Teulu yno ac yma yn iâch ac i'ch annerch. Byddwch wych. Mi wyf eich ufuddaf Wasanaethwr &c Walton Ebrill y cyntaf 1754 Gro. Owen P.S. Llyma Wyddel wedi myned i Hirgaer i Garchar am briodi dwy Wraig o fewn llai na dwy filldir at eu gilydd. Mae'n debyg y caiff ymystyn ac ni haeddai amgen, am fod mor rhyfygus a chynnyg gwasanaeth dwy, lle mae digonedd o rai eraill yn methu bodloni un yn iawn. — Byddwch wych etto, Duw gyda chwi a'r eiddoch. Gyrrwch Lythyr gyda'r Post nesaf, da chwithau. —

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 4 Mehefin 1754, NLW 17B, 291-4. (= Davies 42)

[td. 291]    
Mehefin 4.dd 1754 Walton Yr anwyl Wilym/ Dyma'ch dau Lythyr wedi dyfod, ac un oddi wrth bob un o'r ddeufrawd eraill, a phob un yn unair yn dywedyd yr un Newydd cyssurus ynghylch y Fuddugoliaeth a gafas y Llew. Iè 'n wir! ni choeliech chwi mo Sibli; oni wyddech chwi (chwedl Ioseph gynt wrth ei Frodyr) y medr Gwr fel myfi Ddewiniaeth? Etto er hyn yr oedd Sibli wrth holi ac ymofyn, wedi cael gwybod o dan din, pa Ddiwrnod y byddai'r Gâd, onide nis [td. 292] gallasai (mwy nag Alis y Ddewines) mo'r d'wedyd yn bendant "Cyn nos Gwener" &c. "a chyn terfyn Mai" &c. for these things are not, can not be reveal'd to modern Prophets without their being at the trouble of pumping for 'em, which is an Art they have a good knack at. Y cebystr i'r Llythyrau, be mae'r cast sy' ganddynt o fyned a dyfod yngwrthgefn eu gilydd? Doe y cefais eich diweddaf, gan ddigwydd o honof farchogaeth i Gaer Nerpwl cyn Gwasanaeth i edrych am Ginhynion i'm Taelwriaid, a galw i e'ch yr Aldramon ar ffrwst wrth fyned heibio. Ac yr wyf yn gyrru hwn yna ar lawn ffwdan i edrych a gyrhaedd yna cyn i'r llall gychwyn. Ni yrrwys yr un o'r ddeufrawd imi gymaint ag un ffrenkyn, ac ofni'r wyf mai yn eich cost y byddwch am hyn o furgyn. Ni thal mo'r Dimmai Iwerddonig; ac nis meddaf mo'r Amser i yrru ei well y tro yma. Er dim a fo gadewch imi gael Benthyg y Delyn Ledr y cyfleusdra cyntaf, i gael imi rygnu ambell gaingc arni tra bo'r Dydd yn hir, a'r hin yn dêg. Odid na bydd rhyw beth ynddi a wna imi geisiaw ei [td. 293] dynwared, neu o'r hyn lleiaf, mi bigaf rai Geiriau tu ag at helaethu fy Ngeirlyfr, fal yr wyf yn gwneuthur beunydd o'r hên Walchmai, &c &c. I am exceedingly surprized to see how Dr. Davies has past by abundance of good Words without taking any Notice of 'em, and that he should put a Quære to others that are as plain as <a> Pikestaff. Amongst those are Gwerthefin q. Now what Man that has seen or heard the Word Gwarthaf can be at a loss for the meaning of Gwerthefin? Does not cyntefin come from cyntaf? Yes surely, and so does gwerthefin, from gwarthaf. He has properly enough render'd Gwarthaf by Vertex, Fastigium, Summitas; and so he should have render'd Gwerthefin by, Summus, Supremus &c. or in English, Chief, principal, supreme, sovereign &c. The like I could observe to you on some Dozen of Words more. And the Sense tells you the same. What is Brenhin gwerthefin (as Hywel vab Owain Gwynedd has it) but Sovereign King? And the Translators of the Common Prayer Book might with much more Propriety have said Ein grasusaf Werthefin Arglwydd Frenin George than Grasusaf ddaionus &c. I had [td. 294] made some few Remarks on these things in my Davies' Dict. before I received Gwalchmai &c. but now shall be enabl'd to augment them considerably in my Richards' which I've got interleav'd and neatly bound in two Vol. for that Purpose. My Compliments to Mr. Ellis kindly accept of the same to yourself. Gadewch gael Pwtt o Lythyr gynta galloch. Wyf eich eiddoch fal 'rwyf Y Bardd Du

Goronwy Owen at William Morris, 25 Mehefin 1754, NLW 17B, 294-305. (= Davies 43)

[td. 294]    
Walton Mehefin y 25. 1754 Yr anwyl Wilym. Dyma'r eiddoch o'r 14. o'r presennol wedi dyfod i'm Llaw heddyw; garw o gyd y maent yn cadw Llythyrau Pobl druain naill ai yn Ghaer Gybi neu yn Ghaer Nerpwl! Yr Archlod iddynt, a diddaned cael gafael ar gwrr tippyn o Epistol. Bendith Dduw a ffynno iwch am fenthyg y Delyn Ledr, na thybiwch y byddaf mor greulawn angrhist'nogol a'i chadw 'n rhŷ hir, rhag eich nychu o Hiraeth. Och fi! onid gwych fyddai gael tippyn ychwaneg o'r Barddoniaeth yna? Ni flinwn i byth bythoedd arno. —— — — Ac os gyrrwch yma rai eraill, yn gyfan, mi a'u copiaf (os mynnwch) yn y llyfr gyda'u Brodyr yn y llaw orau a fedrwyf. Ond dywedwch a ddywettoch, [td. 295] ni wnewch byth imi hoffi eich câr Dap Gwilym yn fwy na'r hên Gyrph. Er hynny i gyd ni ddywedais i erioed (fel yr ŷch chwi 'n haeru) fod Gwalchmai wedi gwneuthur imi ffieiddio ar Ddeian, ond ar Gywyddau pwy bynnag a'u gwnelsynt. Anacreon amongst the Greeks, and Ovid amongst the Latins give some People (of particular Complexions) the most exquisite Pleasure and Delight. I don't condemn those People's Taste; but give me Homer and Virgil; and, in my poor Opinion, so much does Gwalchmai excell Dap Gwilym and his Class, as Homer does Anacreon. But every man to his own Taste, I claim no Sovereignty over any one's Judgment, but would be glad to have the Liberty to judge for myself. — Dyna ben am hynny. Aiè, Cymro, oedd Emrys Phylib? f'allai mai è. Ond mi adwaenwn frawd iddo, oedd yn Werthwr Llyfrau yn Grhoes-Oswallt, nas mynnasai er dim ei gyfri'n Gymro. Pa ddelw bynnag ni wnaeth yr hên Ddeon mor llawer o Gamwri âg ef. He did but expose and ridicule the Infantine Style for fear it should get in vogue as the taste of the Age, and that we should have Iliads written in it; which is no more than I would have done, had I liv'd in Dap Iemwnt's [td. 296] time, pan gaethiwodd y Braidd gyfwrdd ac y dychymmygawdd Orchest y Beirdd. I own with you, that The Distress'd Mother (my favourite Tragedy) &c. are in esteem to this Day and that deservedly, and will venture further to say they will continue so while the English Language is esteem'd; But as to the Preference given him to Pope by Mr. Addison, I can by no means agree with you, that being altogether a genteel Sneer and Satyre upon his Pastorals. Can you read <his commendations of> Mr. Ph._s' Pastorals, especially where he quotes a Passage with a "How agreeable to Nature?" &c. without discovering the Sneer? For my Part, when I compare the Passage commended with the Commendation, methinks I see before my Eyes the wry face and the Grin. And if he had pleas'd he might have said as much of Mr. Pope's; for in truth I could heartily wish that neither of 'em had ever attempted Pastoral, their Geniuses being much better adapted to greater things. They should have left Pastoral to gentle Gay, who (notwithstanding all his fustian, as it is called) is the only English man that deserves the Name of a Pastoral Writer. Nid yw'r Hwyntwyr (chwedl chwithau) on'd [td. 297] Hanner Cymry, gan eu bod, gan mwyaf, yn hanfodi o Had Pobyl Fflandrys a Normandi, a rhyfedd yw allu o naddynt gadw maint yn y Bŷd o'r hên Iaith, ac o'r achos hwnnw, yn bendifaddeu, mi fynnwn iddynt adael ymgeleddu'r Iaith i'r sawl a fedrant yn orau wneuthur hynny, sef Pobl Wynedd; Ac os ewyllysient ddangos eu Serch i'r Iaith, cymmerent arnynt ran fawr o'r Gôst, ond na feiddient roi na Llaw na Throed yn y Gwaith rhag ei ddiwyno a'u llediaith ffiaidd. Ettwaeth, lle bai'n y Deheudir ddŷn a chanddo (neu a dybiai fod ganddo) Ddawn Awenyddiaeth, bid rydd i hwnnw (o'm rhan i) ganu ei wala, oblegid odid i ddŷn awenyddgar gyfeiliorni'n gywilyddus, a diau fod Gwaed Cymröaidd yn drechaf ymhob un o'r cyfryw, o ethryb mai Dawn arbennig ein Cenedl ni yw Awen, megys y mae Dawn yr Eildrem (i.e. Second Sight) yn perthyn i Fryneich Ucheldir yr Alban. Ac oddiwrth y cyffredin Hynafiaid, y Derwyddon, yr hanyw pob un o'r ddeuddawn. Y Derwyddon yn ddiddadl, oedd Hynafiaid ein Cenedl ni, ond pa un ai hanfod o honom o Waed Troia nis gwn; [td. 298] pur anhawdd yw genyf goelio hynny, hyd oni welwyf ychwaneg o Eglurdeb nag a welais etto. Diau genyf nad yw'n Anrhydedd na Pharch i neb hanfod o'r fath Wibiaid a Chrwydraid; etto bid i'r gwir gael ei le, ped faem oll yn feibion i Sion Moi, neu Loli gydau duon, na atto Duw ini wadu ein Rhieni. But when you say, "Dyweded Camden a fynno, ni bu'sai 'n Hynafiaid byth yn dyfeisio y fath chwedl heb na lliw na llun &c." I can't forbear smiling (I beg pardon for being so rude) If we have no better Proof of our Trojan Extraction than the bare Veracity of our Ancestors, I fear we may drop the Argument for I'm afraid, if we say our forefathers neither could or would fib upon Occasion, we may be reckon'd very great Fibbers ourselves. Yet I can't see what they could propose to themselves by inventing such a Thumper, unless it were to ingratiate themselves with the Romans by laying Claim to the same common Ancestors, and indeed that was Temptation enough of Conscience. But admitting the Story of Brutus [td. 299] to be true, and allowing Geoffrey of Monmouth all the Authority of Authenticity he can desire, and every other Advantage, but Infallibility, and I care not much if he had that too, yet it were absurd and even ridiculous to imagine the main Bulk of our Nation to be his Descendants. What would you say were I to affirm that the good People of England were all descended from William the Conqueror, or that they are all Hanoverians because his present Majesty is one? Brutus was here (and was King, if you please) but still he and I are nothing akin. — Oedd, oedd, yr hên Dr. Davies o Fallwyd yn dyall yr Iaith Gymraeg yn bur dda, heblaw llaweroedd o Ieithoedd eraill. Ac nid eisiau Deall a wnaeth iddo adael allan o'i Eirlyfr gymaint o Eiriau, ond Brys a Blys ei weled wedi dyfod i ben cyn ei farw. Mae'n ddigon er peri i Galon o Gallestr wylo'r hidl Ddagrau wrth weled fal yr oedd yr hên Gorph druan yn cwyno yn ei Ragymadrodd rhag byrred yw Hoedl Dŷn! Ac yn mynegi pa sawl cynnyg a roesai lawer [td. 300] o Wyr dysgedig ar wneuthur Geirlyfr Cymraeg, ond bod Duw wedi torri Edau'r Einioes cyn i'r un o honynt oddigerth un, gael amser i gwblhau ei Waith. Ac yntef ei hun yn ennyd fawr o Oedran, gwell oedd ganddo yrru ei Lyfr i'r Bŷd heb ei gwbl orphen, na'i adael megys Erthyl ar ei ol, yn nwylaw rhyw rai, agatfydd, na adawsant iddo byth weled Goleu Haul. A diamhau mai diolchgar y dylem fod iddo, <am ei waith,> a mi'n anad neb, oblegid efe a ddysgodd imi fy Nghymraeg, neu, o'r lleiaf, a'm cadwodd rhag ei cholli yn Nhir Estron Genedl. Nag ydyw Marwnad Owain Gwynedd o Waith Cynddelw ddim yn y Llyfr yma, fal y gellwch weled wrth y Fynegai. Nid wyf i ddim yn meddwl fod y ddarn a yrrasoch o honi yma, chwaith anhawdd ei dirnad. It is a very pretty Passage, sure enough, and 'tis a pity if it is imperfect in your Book. I'm almost certain that most of these Odes have been corrupted by the Ignorance or Carelessness of Transcribers, which has been the common fate of all Authors before the Invention of Printing, and which at present can no [td. 301] otherwise be remedied than by comparing of various Readings and fixing on that which carries in it the best Sense and is most agreeable to the Context. I read this piece as follows in the modern Orthography.

[6] Gwyrdd Heli Teifi tewychai, The green Water of Tivi grew thick,
[7] Gwaedlanw Gwyr a llyr a'i llenwai. And the Sea being
[8] filled with the streaming blood of Men.
[9] Gwyach rudd gorfudd goralwai, The brown Diver call'd it
[10] the greatest happiness.
[11] Ar Donniar Gwyar gonofiai, And waded o'er Planks of
[12] clotted blood.
[13] Gwyddfeirch Tonn torrent yn Ertrai, The wild Sea Hor-
[14] ses were broken at low Water.
[15] Gwychr ei naws, fel traws, a'u treisiai, The stout-hearted
[16] (i.e. O.G.) like a Tyrant seiz'd or oppress'd 'em.
[17] Gwyddfaau Eingl ynglhadd a'u trychai; Heaps of En-
[18] glish buried (in the Sand) wreck'd 'em.
[19] Gwyddgwn Coed collwyd a'u porthai, The Wild Dogs
[20] of the Woods lost their provider.
[21] Gwyddwal dyfnwal dyfnasai; fy modd, The deep Thic-
[22] Fy meddiant a gaffai. kets were wont (viz. to find 'em meat.)
[23] and wanted neither my Consent or Assistance.
[td. 302] If that be not the meaning of it I don't know what it means, or whether it has any Meaning at all, as I never had the Honor of Mr. Will y Wawch's acquaintance, I can't tell whether he and Gwyach be the same or not. Ai rhudd yw lliw W.m y Wawch? Os e, mi dybiwn Mai'r un Peth yw Wil y Wawch a Wil y Wyach on'd ei fod heb ei fedyddiaw yn Wil yn Amser Cynddelw. But as to your observation "Nid hwyrach nad am Gig y dug yr hen fardd o'i mewn &c." It is very just. It would have given you a very odd Idea if he had introduc'd a Parcel of Ducks as picking out the Eyes of the slain on the field of Battle instead of Crows and Ravens; but as queer as that would have been, we are very sure that Ducks (both wild and tame) will greedily devour both Blood and Guts &c. when they meet with 'em in the Water, Gobbets of clotted Blood, Pieces of Lights and Livers, Milts &c being our usual way of baiting Wild Ducks on the River Severn. And why might not Wil Wawch delight in such things as well as they, tho' he should not care to eat raw flesh. Gyrrwch y Delyn gynta galloch da chwithau, 'rwyf ar y Drain am ei gweled hi. Dyma fi wedi cael Llythyr o Allt Fadawg yn ddiweddar, mae yno [td. 303] bawb yn iach, ond bod y Llew'n drafferthus; mi gaf glybod etto'n o fuan. Iè, Llongau yw Gwyddfeirch Tonn, a Saeson yw Eingl; ond nid oddiwrth y Gair Angl am eu bod gynt yn byw mewn Ongl i.e. Congl o'r Deyrnas, fal y mynnai'r Dr. Davies. The Plural of Ongl would be Yngl or Onglau as from Corph Cyrph, from Môr, Mŷr, &c. But the Plural of Angl is Eingl as from Arf, Eirf, from Carr, Ceir &c and who knows not that they formerly called themselves Angles which in the singular Number is Angle, or in our Orthography Angl? Wele, Duw a'm helpo dyma fi 'n myn'd i'm rhwymo fy hun i aros ymysg yr Eingl tra bwyf byw ysgatfydd. Mae'r Esgob Caer yn dyfod i gadw ei Ymolygiad cyntefin yn Nerpwl yr 22.n o'r Mis yma, sef Gorphenhaf, ac yno fe gyst imi ymddangos a thalu'r Mawrbris am Leisians, a da os diangaf heb gymeryd dwy, un am y Guwradiaeth a'r llall am yr Ysgol, nid wyf yn ammau na wna'r Esgob eitha' Cnafeidd-dra a mi, oblegid nad all yr un o honynt aros gweled Dŷn yn dyfod o'r naill Esgobaeth i'r llall. Ond gwnaed a fynno, 'rwyf i'n barod, a Saeth (debygaf) genyf i bob Nod, oddigerth Nôd y Bocced lydan honno [td. 304] sy wrth ei Glôs ef, a Saeth i honno hefyd os happia. You make a Quere whether fferis should be written Offeris? No, say, I, for it comes from the Latin word Ferrum, Iron or Steel; but whether it be an English word or a Welsh one I can't tell, for they have no other Name for it in this County or that of Chester but Ferris or Ferrice, and I have not heard it so call'd in any Part of England or Wales but in Anglesey. When I heard 'em here talk of Ferris, I expected to have heard of Ysterbwch too, but never did. We have here many other Words that are familiar to Anglesey folks, but unknown to all the rest of England and Wales, except they are us'd in the North of England; and I shrewdly suspect they are, and were originally borrow'd of the Scots. Gonofio is not to Duck or dive but the same as llednofio i.e. rhwng cerdded a nofiaw, to wade or snudge, obleid mai gwaith anhawdd yw nofiaw mewn gwaed. I wish with all my Heart that the Dictionaries of the Tribrawd should be compared and printed; as for me, I've not had mine long enough to do any Wonders with it, yet I've some good Words and some good Number of them. If I was a Man of Fortune, I would with all [td. 305] my heart bestow any Labour in preparing Mr. L. M's for the Press or any thing else that would contribute toward the making it public; But I've no time to do any thing for Preaching &c for a Livelihood. Wele rhaid cadw Noswyl bellach, Byddwch wych, ac anherchwch Mr. Ellis. Wyf yr eiddoch (rhyngoch) yn ddirann Y Bardd Du Walton Iuly 1.st 1754 O.S. Chwi welwch fy mod wedi bod Wythnos gyfan yn disgwyl derbyn y Delyn ledr ac etto heb Hanes o honi. Mae'n debyg na feiddia'r Llongau ddangos eu pigau gan y Gwynt uchel yma. Dyma'r llew wrth ffawd wedi gyrru imi ddau ffrenkyn —

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 12 Gorffennaf 1754, NLW 17B, 305-11. (= Davies 44)

[td. 305]    
Y diwyd gelfyddgar Gydwladwr. Dyma'r Delyn Ledr wedi dyfod i Walton, mewn Cywair odidawg hefyd; diau, er pan fu farw Gwgawn fawd newydd, na fedrasai neb arall ei chyweirio fal hyn, namwyn chwychwi. Wele! Can Hawddammor i Wastrawd y Dollfa! Braidd y mae ynof Synwyr i ddiolch am y Gymwynas gan synnu a thysmwyo rhag ei godidocced! Iè, iè, Gwyn eich byd chwi ac eraill, meddafi etto, wrthyf i a'm bath! Mwy yw hyn nag a welais i ermoed [td. 306] o'r blaen, ond mae'n debyg nad yw draian a welsoch chwi o Gywreinwaith ein Hynafiaid ardderchog. Mae genyf yma, yn fy meddiant fy hun, garp o hen Lyfr MS. o Gywyddau &c, a darewais wrtho yn Grhoes Oswallt, a yrraf yna i chwi, os nad yw'r Cywyddau genych eisoes. Chwi gewch Daflen o honynt yn gyntaf i edrych a feddoch yr un o honynt a'i peidio. Nid oes yn y Delyn Ledr (am a welaf) ond un o honynt, sef Cyw.dd "Y Llong tan y fantell hir" o waith Robin Ddu. Braidd y medraf i ddarllen y llaw gan ei bod o'r hên ddull, a spelio pur ddrwg. It was written by one that calls himself Edward ab David in the year 1639. It seems to have been afterwards in the hands of his Son who writes himself, not Iohn ap David (or ap Edward) as the old fellow did, but Iohn Davies, and his Name I find written in 1671 and 1672, but with no Additions worth notice. By this I conclude him to have been a Shropshire Welshman, and indeed his Llediaith and Bwnglerdra sufficiently shew it!! Er hynny Ammor iddo am ei Ewyllys da a'i Gariad i'r Iaith, er carnbyled oedd ei Waith arni. Yr oedd genyf un arall o Gymmar i hwn, ond f'aeth [td. 307] hwnnw i Law ddrwg, sef y Lleidr o Daeliwr, gan fy Mrawd Owen, ac yno y trigodd, a dêg i un nad yw bellach gan faned ag Us o waith y Gwellaif, a'r hyn diweddaf o honaw'n Eirionyn Mesur o'r culaf yn barod i'w droi heibio rhag na ddalio un Nicc ychwaneg. Nid wyf yn cofio pa Bethau oedd yn hwnnw, am nad oeddwn y Pryd hynny'n bwrw'n ol y Barddoniaeth gorau oll, mwy nag a wnaethai Sion Tomas Tudur y Taeliwr gynt am y Delyn Ledr. "Cynnwysiadau'r Cywyddau a adewir allan." Y mae aneirif o Englynion go drwsgl yma a thraw ar bob Congl wâg o'r Dalennau. Cywyddau Pabaidd yw y rhan fwyaf o'r C. i Dduw, i'r Ebystyl, i'r Bŷd, i Anna &c &c. gresyn oedd! Mae canu gwych mewn rhai o naddynt, ond ni ddarllennais i erioed mo'r cwbl. Cywydd y Llwynog yw un o'r rhai gorau a ganfum i erioed yn ddiammau. Mae'r hên Edward ap David yn dywedyd "Nid oes wybod pwy a'i gwnaeth." Ond y mae'r Mab, neu ryw un arall, wedi ei dadu o ar Hugh Lloyd Cynvel, Huw Llwyd Cynwal mae'n debyg. Os caf Hamdden a Chyfleusdra i yrru hwn i chwi, megis Tammaid Praw, i edrych a fynnoch ddim ychwaneg o'r [td. 308] ffâr sy yma. Mi a'i hysgrifennaf ar Bapur arall rhag ofn y gwaethaf. Mae'n debyg fod yn rhŷ dda gan fy Mrawd Brydyddiaeth i ddestrywio'r hên Lyfr hwnnw, ac os ydyw heb ei ddifrodi mi fynnaf ei gael cyn Diwedd Hâf. There are more curious old Books of our Language to be met with in some Parts of Shropshire than there are in most Parts of Wales; and that plainly shews that the People some Generations ago, valued themselves upon being Welsh and lov'd their Native Country and Language. But now those Books are not understood and consequently are not valued. I bought at a Bookseller's Shop at Oswestry a Drych y Prif Oesoedd (1.st Edit.) Dadseiniad Meibion y Daran, or a Translation of Bp. Iuel's Apology (by one Morys Kyffin of Glascoed in the Parish of Llansilin in Shropshire and formerly a Fellow of a College Oxon.) into excellent Welsh, and Bp. Davies's Llythyr at y Cembry prefix'd to Salusbury's New Testament in Queen Eliza:'s time, and Prifannau Sanct.dd &c by Dr. Brough Dean of Gloucester and translated into very bad Welsh by Rowland Vychan of Caer Gai, and all for 8 pence! The first Translation of the New Testament by Salusbury, I met with in a certain Man's hands in [td. 309] that Town and had it in Exchange for a very silly, simple English Book of God's Judgment against Murder &c. Wrth hynny chwi ellwch weled nad oes nemmawr o fri ar ein hen Iaith ni yn y wlâd honno. Mi gefais yno hefyd Eirlyfr y Dr. Davies, nid llawer gwaeth na newydd, am Chweswllt. Had I, when I liv'd in Oswestry, been as nice a Critic in valuable old Books as I was in voluble young Women, I might have furnish'd myself pretty moderately, but who can put an old Head upon young Shoulders? — Nid oedd genyf yr Amser hwnnw ddim Blâs ar Gymraeg na Phrydyddiaeth, na Dealldwriaeth na Chelfyddyd yn y Bŷd ynddynt 'chwaith. — Dyma i chwi Dammaid praw arall ar Iaith odidog y Wlâd fendigedig yma. Iaith yw hon yn curo holl Ieithoedd Twr Babel! Iaith nas deall na Dŷn nag Anifail nag Adar y Coed, onid a enir ac a fegir yn y Wlâd. 'Tis said of the Chinese that they have in their Language some Sounds that no European is capable of pronouncing; but I defy the Chinese themselves or any Body else, but Lancastrians, to pronounce bout thowt (for bought, thought) Cowt &c according to the genuine Lancastr. Pronunciation. The W in such Words must have it's [td. 310] genuine Sound as if it were a Welsh Word. Hai, Hai, Dyma Lythyr oddi wrth y Llew du o Geredigion newydd ddyfod i'm Dwylaw, dated at Aberdovey Iuly 3.rd Wft iddo fo! am fod 9 Nhiwrnod yn dyfod hyd yma. Mae Huw Roberts yn haeru y mynn ef gael 12 o Gywyddau am ei boen yn llusgo'r Delyn Ledr hyd yma! Fe geiff un, ac odid na bydd hwnnw'n ddigon ganddo. Aiè rhaid talu iddo fo am bob Peth a gludo in Specie? Pa beth pe ceisid ganto gywain llwyth o Langcesau hyd yma? — Bellach bellach, chwedl y Barcutt, rhaid troi hwn heibio ac ysgrifennu at y Llew i Lundain ac i gant o Fannau eraill; I have added a good Number of Words to the Glossary, as you'll find; Now my youngest Son talks this Language as well as any body, but Robert is too much a Salopian to learn it, and very often corrects his Brother for using such ugly Words as he calls them. When Gronow says Teawn, Cowt, Keaw, Steel &c Robert says, you must not say those naughty Words, you should say Town, Colt, Cow, Stile &c. Gronow could not speak when he came over hither, but Robert could, so the Lancashire Dialect is natural to Gronow, being the first that he learned; which makes me fear that neither of [td. 311] them will ever learn Welsh to any Perfection. Digon yw hyn o Nonsens, Duw gyda chwi; annerchwch Mr. Ellis yn garedig, Wyf eich rhwymedig Wasanaethwr Y Bardd Du o Swydd Gaer Hirfryn. Walton July 12 1754 Mae'r llew yn dywedyd y dylwn roi rhywun ar waith i holi ac ymofyn pa leoedd a ddigwyddo 'n wâg o amser bwygilydd yn Esgobawt Llan Elwy. But I have neither Friend or Correspondent in it — What then must I do? I must not apply to any Cler. for he will play his own Game.

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 16 Hydref 1754, NLW 17B, 311-19. (= Davies 46)

[td. 311]    
Walton Hydref y 16. 1754 Yr anwyl Gyfaillt Dyma'r eiddoch o'r 11.g wedi dyfod i'm llaw ddoe, ac yn wir rhaid ydyw addef fy mod wedi bod yn lled ddiog yn ddiweddar am na buaswn yn gyrru yna ryw Awgrym i ddangos fy mod yn fyw, cyn hyn. Ond bellach bellach dyma fi yn ei rhoi hi ar Do, ac mi orphennaf fy Llythyr y foru, oddigerth i'r Cywion Personiaid yma fy hudo i allan i ganlyn Llosgyrnau Cwn ac i wylltio Ceinachod. Maent ar dynnu fy llygaid i ddwywaith yn yr wythnos o'r lleiaf a phrin y llyfasaf eu naccau. However a little Exercise does no [td. 312] hurt, and the young Gen.ts are very civil. Mi fum yn brysur ynghylch diwedd y Gorphenaf yn parottoi i gyfarfod yr Esgob i geisiaw ei dadawl Ganiadhaad i bregethu &c yr hyn a gefais yn ddigon rhwydd am fy Arian; ond nis gorfu arnaf gymeryd yr un Licence am yr Ysgol. Ac er pan glywais y Newydd o'r Castell Coch, mi fum yn dal wrthi hi ddycna y gallwn i barottoi ychydig o Bregethau, tra bai'r Dŷdd yn hir, fal y gallwn gael y Gauaf i brydyddu wrth olau'r Tân fal arferol. Nid Gwaith i'w wneuthur wrth Ganwyll ddimmai yw prydyddu; ac nid mewn undydd unnos yr adeiliedir y Castell Coch. Dyma'r Llew wedi gyrru imi rai Defnyddiau tu ag at yr Adeiliad orchestol honno, ac y mae'n dymuno ei fod yn agos attaf i gludo Morter, ond, am y Rhelyw, ei fod yn cwbl ymddiried i Gelfyddyd yr Adeiliadwr. Iè, , ond bychan a ŵyr o, fod yr Adeiliadwr yn rhydd ac yn freiniawg o'r Gelfyddyd. How do you translate a free and accepted Mason? Iè, ac yn un o'r Penmeistraid hefyd. Wele wfft i'r Dŷn! meddwch. Pa'm hynny? Odid Bwngc yn y byd o Ddysgeidiaeth y bydd Dŷn gwaeth erddo, o's paid a'i gamarferu. Fe haeddai'r Gelfyddyd Glôd pe na bai [td. 313] ddim Rhinwedd arni ond medru cadw Cyfrinach, ac <fel> y dywaid y dysgedig Awdur, Mr. In.o Locke, am dani, "Pe hyn fai'r holl Gyfrinach sydd ynddi, sef, nad oes yndd<i> ddim Cyfrinach yn y byd, etto nid Camp bach yn y byd yw cadw hynny'n Gyfrinach." Ond y peth pennaf a'm hannogodd i i 'spïo i'r ddirgel Gelfyddyd hon ydoedd, Fy mod yn llwyr gredu mai Caingc ydoedd o Gelfyddyd fy Hen Hynafiaid, y Derwyddon gynt, ac nid drwg y dyfelais. Ond, dyd! dyd! fe fu agos imi anghofio pwy a pha beth ydwyf, am hynny rhaid attal fy llaw. Ond f'allai'ch bod chwi'ch hun yn un o'r freiniawl Frawdoliaeth.
   
Aiè mae Elisa Gowper wedi derrio Dannedd y Monwysion llesgethan? Och o Druain! Drwg yw'r Byd fod yr Awen cyn brinned ym Môn nad ellid gwneuthur i'r Carp safnrhwth, tafod-ddrwg hwnnw wastattu. Ond, gwir sy' dda, ni thal i ddifetha Prydyddiaeth wrtho, oddigerth y ceid rhyw lipryn cynnysgaeddol o'r un Dawn ag Elis ei hun, sef yw hynny, nid Dawn Awenydd, ond Dawn ymdafodi ac ymserthu'n fustlaidd, ddrewedig anaele. Fe debygai Ddyn wrth Dafod [td. 314] ac Araith Elisa mai ar laeth Gâst y magesid ef ynghymysg ag Album Græcum, ac mai Swydd ei Dafod, cyn dysgu siarad, oedd llyft_n_u, ac onide na b'asai bosibl iddo oddef blâs ac archwaeth budreddi ei Ymadroddion ei hun. Mi fum i unwaith ynghwmni Elis yn Llanrwst er's ynghylch 14 blynedd i 'rwan yn ymryson prydyddu extempore, ac fe ddywaid fy mod yn barottaf Bachgen a welsai erioed, ac etto er hyn cyn y diwedd, ni was'naethai dim oni chai o, a lleban arall o Sir Fôn oedd yn ffrind iddo fy lainio i; a hynny a wnaethent oni b'asai Glochydd Carnarfon oedd gydâ mi. Tybio 'rwyf mai prifio'n rhŷ dôst o rychor iddo a wnaethwn yn ei Arfau ei hun, sef Dychanu, a galw Enwau drwg ar Gân. One would expect that a Person so very fond of giving Affronts, should be as willing or (at least) <able> to bear them in his turn; but he is not. One would scorn to be the Aggressor, but if I'm attack'd, I may and must repell force by force; & se defendo is a good Plea whate'er be the Event. That was my Case then, and I've many times afterwards blam'd my Curiosity for taking notice of such an empty fellow. — [td. 315] However send me his Englynion and I promise you, upon the Word of a Mason, I'll never answer 'em, unless by a fictitious Name, and hardly so. — Wel! Dyma hi'n 19 o'r Mis a'r Llythyr yn anorphen. Yr Andras i'r Milgwn! Ond ar fy ngair gwych y canodd Gwalchmei i Rodri; ped fai genyf Amser mi rown gais ar eglurhâu rhyw faint arno, ond rhaid imi adael hynny heibio tan y tro nesaf. Gwrda Einion ap Gwalchmei! Dyn glew iawn yn wir, a Dŷn o Fôn hefyd debygaf. Na bo fyth ddiffyg ei fath ym Mon rhagllaw. Ond pwy oedd Nêst ych Hywel? Nid Geneth i Hywel ap Owain Gwynedd, y Prydydd, oedd moni, mae'n debyg, e fyddai hynny'n ormod Anachronism, debygwn i. But I doubt Dr. Davies's Chronology in his list of Authors is but guess-work for the most part. And supposing any Remains of me should have the fortune to be extant 3 or 4 Centuries hence, 'tis as likely I should be plac'd at 1705 as at 1755 or perhaps I should face 1795, unless a Caniad Wyl Ddewi should ascertain the time. The Dr. generally put some twenty Years between father and son, and if the time when my eldest liv'd should be computed by that Rule, he must be [td. 316] a Poet at six Years before he was born; and some future Son of mine (yet unborn and unthought of) would be still a much forwarder Youth, & perhaps a cotemporary with his Grandfather. But where do I ramble? My Sons will never be Poets unless I come to live in Wales while they are young, which I see no great likelihood of. My poor Bob Owen is in Anglesey with Twm Sion Twm of Red Wharf & has been there since the 1.st of September; but what Progress he has made in the Language I can't learn. If he can once learn it, I will take care he shall not forget it. I expect him home very soon, because the Piece of Goods that I have in Exchange is a little unmanageable & therefore must be sent home by the first Opportunity. Thomas's Son is too great a fighter to live in Lancashire; that mischievous Word Taffy makes hur Welch ploot to caper. Oes rhyw Ganiad yn myn'd ymlaen i ryw Iarll meddwch? Oes, oes, a phan gynta 'i gorphennir chwi a'i cewch. Ni anghofiais i m'onoch o'r Odlau Anacreonaidd, na wnewch mo'r Cam a mi; ofni 'rwyf mai drwg a fu fy Nghof y Pryd hynny, ond am frut Sibli yn Saes'neg nid wyf yn cofio i [td. 317] chwi erioed ei gofyn genyf. Ydyw, y mae Offeiriad Walton yn cyweirio Croen y Delyn Ledr bob munud o Seibiant a gaffo, ond chwi a'i cewch adref cyn pen hir rhag eich marw o Hiraeth. Er mwyn Dyn a gaed fyth afael ar yr hên farcutiaid y soniasoch am danynt gynt? Gwaith Emwnt Prys &c? Mi welais ers talm o Flynyddoedd pan oeddwn yn Llŷn holl Ymrysonion a Gorchestion Emwnt Prys a W.m Cynwal, gan yr hen Berson Price o Edern (Price Pentraeth gynt, a Pherson Llanfair yn nhwll Gwimbill, alias Pwll Gwyngyll) yr hwn oedd Orwyr i'r Archiagon, tho' full unworthy of such an Ancestor, but those Poems were monstrously mangl'd and mis-spell'd. I suppose they might have been copied by old Price of Edern (or perhaps his father, Price of Celynnog) in his younger Years before he understood Welsh (and indeed he never understood it well) & kept for a family Piece in memory of the learned Progenitor. Nid hên Ddŷn dwl oedd yr Archiagon, a chonsidrio'r Amser yr oedd yn byw ynddo; etto 'rwyf i 'n cyfrif W.m Cynwal yn well Bardd, o ran naturiol Anian ac Athrylith, ond bod Emwnt yn [td. 318] rhagori mewn Dysg. Nid oedd Cynwal druan (ysgolhaig bol clawdd) ond megis ymladd a'r Dyrnau moelion yn erbyn Tarian a Llurig, a'r gwanna' ddŷn a gwain ddur, a dyrr nerth a Dwrn Arthur, chwedl yr hên fardd gynt. E ddigwydd weithiau i Natur ei hunan (heb gynnorthwy Dysg) wneuthur rhyfeddodau; etto nid yw hynny onid Damwain tra anghyffredin, ac er mai Prydferthwch Dawn Duw yw naturiol Athrylith, ac mai Perffeithrwydd Natur yw Dŷsg, etto dewisach a fyddai (genyf i) feddu rhan gymhedrol o bob un o'r ddwy, na rhagori hyd yr eithaf yn yr un o'r ddwy'n unig heb gyfran o'r llall. Mi glywais hên Chwedl a dedir yn gyffredin ar Ddafydd ap Gwilym, sef  Gwell yw Awen i ganu, Na phen doeth ac na phin du. Gwir yw am Brydydd; ac felly y dywedai'r Lladinwyr, Poeta nascitur, non fit, h.y. Prydydd a enir, ond nis gwneir, mal pe dywedid, nid ellir Prydydd o'r Doethaf a'r Dysgediccaf tan Haul oni bydd wrth Nattur, yn dueddol i hynny, a chwedi ei gynnysgaeddu gan Dduw ag Awenydd naturiol yn ei Enedigaeth. Os bydd i Ddŷn [td. 319] Synwyr cyffredin, a chyda hynny, Astudrwydd, Parhâd, ac Ewyllysgarwch, fe ellir o hono Eglwyswr, Cyfreithiwr, Gwladwr neu Philosophydd. Ond pe rhoech yr holl Gyffiriau hynny ynghyd, a chant o'r fath, ni wnaech byth hanner Prydydd. Nid oes a wna Brydydd onid Duw a Nattur. Ni cheisiaf amgen Tyst o hyn na M.T. Cicero: Pwy ffraethach Areithydd? Pwy well a gwyliadwrusach Gwladwr? Pwy ragorach Cyfreithiwr? Pwy ddyfnach na doethach Philosophydd? Ar Air, pwy fwy ei Ysfa a'i ddingc a'i Awydd i brydyddu? Ac etto pwy waeth Prydydd? Twrstan o Fardd yn ddiammeu ydoedd! Ac odid o'i gymmar o Wr o ddysg, oddigerth yr hên Dd Davies o Fallwyd. Etto, er argymhennu ac ymresymmu o honof fal hyn, nis mynnwn i neb dybio mai afraid <i brydydd> fod yn wr o ddysg. Nage, nid felly y mae 'chwaith. Er na ddichon Dysg wneuthur Prydydd; etto hi a ddichyn ei wellhau; Cymmerwch ddau frawd o'r un Anian, o'r un Galluoedd o Gorph, a Synwyr ac o'r un awenyddol Dueddiad, a rhowch i'r naill Ddysg a gommeddwch i'r llall, ac yno y gwelir y Rhagoriaeth. [td. 319*] Er na ddichon y Saer maen wneuthur maint y mymryn o faen Mynor, etto fe ddichon ei 'sgythru, a'i gaboli, ei lunio a'i ffurfio a gwneuthur Delw brydferth o honaw, yr hyn ni ddichon byth ei wneuthur o'r Grut brâs a'r Gwenithfaen. Huzza! Huzza! Mae Mr. Mosson yn ddŷn da. Dyma Lythyr oddiwrtho yn mynegi fod Dr. Wynne o Ddolgelley wedi marw yn gelain. Rhaid taflu hwn o'm llaw a'i yrru i ffordd i gael Amser i 'sgrifennu i Allt Fadog, ac at yr Iarll &c. Nid allaf gymeryd mo'r Amser i dd'wedyd dim 'chwaneg ond bendith Dduw i chwi am roi Mr. Mosson ar waith, ac iddo yntef am 'sgrifennu cyn gynted. His is dated Beaumaris 19.th Inst. & I received it this Minute viz.t 22.nd I am, Dear Sir, yours most sincerely Gronow Owen P.S. Let me hear from you as soon as possible I would have sent you some Poetry this time, but I must not miss this Post, as it is Post Day, so I hope you'll forgive me. My Compliments to Mr. Ellis. —

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 2 Rhagfyr 1754, NLW 17B, 319*-27, 329. (= Davies 50)

[td. 319*]    
Walton Dec.r the 2.nd 1754 Dear Sir, Your favour of the 21.st Ult. I received by Mr. Mosson whom I had the Pleasure to see at Walton, if it could be a Pleasure to see a Person where you can't pretend [td. 320] to give him a suitable Entertainment. As to your Vaughans &c they might, upon a Pinch, take up with a Dish of Cywyddau or any other Literary Collation and think it no disagreeable repast for the time; but I am not qualified to draw a Bill of fare for an English Palate. It was on last Wednesday I saw Mr. Mosson, & he told me he should not set out from Liverpool before Sunday, & now, Sunday being past, I don't know whether I can send this by him or no. If not, it must come by Post, for I have not a frank to swear by. — Wale, wale, mi welaf nad oes dim Siawns am ddyfod i Gymru; nid oes mo'r help, there is no crying after shed Milk, I never was so sanguine as to promise myself any Success and therefore can have no Disappointment. Yr wyf yn gwbl fodlon i'm Tynghedfan doed a ddêl, a gwell o lawer imi na feddyliwyf byth am Gymru, ond rhoi fy llwyr Egni i ollwng y Gymraeg dros gôf, fel y mae y rhan fwyaf o'm Cyd-wladwyr hyd Loegr yn ceisio gwneuthur, hyd onid yw yn swil ganddynt glywed sôn am Gymru a Chymry a Chymraeg. Etto, fal y dywaid y Philosophydd paganaidd, pan oedd yn methu dygymmod a Christ'nogaeth o herwydd ei Symlrwydd a'i hawsdra ac Annysgeidiaeth yr Athrawon) Sit anima mea cum Philosophis, h.y. [td. 321] Bid f'enaid i gyda'r Philosophyddion, felly, "Bid fy Nghorph innau gyda'r Cymry," iè, a'm rhandir a'm Coelbren, a'm Hetifeddiaeth yn y Byd yma, o's gwel Duw'n dda. Pe medrwn unwaith gael y gorau arnaf fy hun, a threchu'r naturiol Hoffder sydd genyf i'm Hiaith a'm Gwlâd, Dŷn a fyddwn. Ond beth a dal siarad? — A fo da gan Dduw ys dir? — Aiè Crefft go ddiystyr yw'r eiddo'r Seiri Cerrig yn eich Tŷb chwi? Gedwch iddi. — I do verily believe that (as it is now practis'd) it has lost a great deal of it's primitive Beauty, but still I don't think it quite so insignificant as your friend represented it. Whoever your friend was, I wish he had been more his own friend, if he was a real Mason of any Degree above an Apprentice. Gwae a lygro ei Gydwybod heb ennill dim. But as to associating with those you don't like, That neither is, or can be any Objection to the Craft; for surely to shake hands and give a How d'ye, are but Acts of common Civility and may be done to any Acquaintance, Mason or no Mason, and to any more the Craft does not bind you. But you'll say, you sit in the same Room on Lodge Nights; True, — and so do you and many a wicked vile [td. 322] fellow every Sunday, and yet, whatever those do out of Doors, you are not afraid to be tainted by their Presence at that Place, and the reason is, Because they are not there at liberty to play any of their Dog-tricks. We are here (as to Nation) Welsh, English, Irish, Scots, and Manks, and (as to Religion) Protestants and Papists, and (as to Politicks) High and low fliers, but all Georgites (within doors at least) and yet so far are we from national Reflections that the only Appelation is Brother, and, as I have the Honor to be Chaplain, I can assure you our form of Prayer (which is in English, as being the common Language) is such as no Christian would refuse to join in, of what Perswasion soever he should be. And as to Politicks, our whole Contention consists in this, viz.t Wh<o> shall be the best Man, the best Subject and the best Mason. In short, if there is ever a Brother that is not as good as we could wish him, I am sure, he could not have been better, but worse, without Masonry. But don't think that I intend this as an Apology for the Craft — No, no, as it is a Mystery it can't be apologiz'd for to those that are Strangers to it, and to those who know it, it needs no [td. 323] Apology. A dyna ben am hynny o ymgomio. Ffei o honaw! Ni thâl Elisa Gowper i ganu iddo, ac onidè, Pa ddelw bynnag moeswch yma'r Englynion. Iè Sach gwlan ydyw Elis yn ddiammau; nid oes dim a eill gyrraedd ei groen ef oddigerth haiarn poeth. Ni waeth amcan merch i bwy Howel oedd Nêst, rwy'n tybiaid nad oedd gan Howel ap Owen fardd ddim Plant onid Bastardiaid fel fo ei hun, oblegid nad oedd ond iefangc pan ga'dd ei ladd gan ei frawd Dafydd. Ond rhyfedd i Howel, ac ynteu'n fâb i Wyddeles, fod cystal Bardd? Ni chlybum ermoed sôn am ddim o waith Dafydd ap Owain Gwynedd, er ei fod yn Gymro cynhwynol o Dâd a Mam. Diddan o Gorphyn ydoedd Howel druan, yr Archlod i Ddafydd am ei ladd! Yr wyf fi'n lled ammau y byddai Howel ambell waith mewn Awdyl yn taro i mewn air neu ddau o Iaith ei fam, ac mai dyna'r achos fod ei Iaith o'n dywyllach nag Iaith y Beirdd eraill, er ei fod yn aml iawn yn byw ynghanol Môn. But to this you put a Quære Beth arall ond Gwyddeleg yw Asswsiwn &c? But perhaps the Transcribers wrong him; but then how come they to do Justice to Taliesin, [td. 324] Llywarch hên and others long before his time? However, if our Language was not copious enough of itself, Howel had the best right of any to enrich it, being a very good Poet and well vers'd in the British Language, and another considerable Branch of the same Stock, viz. the Irish. And borrowing from the Irish is in a manner no more than Holi Tir o Ddadhanudd. It is, in reality, but reviving and recalling a British Word, that had grown obsolete, into Use again. And that surely is much more natural than borrowing from any exotick Language that is not of the same Original, as we now too frequently do of the English, French &c. — Na ddo, ni ddaeth Bob Owen ddim i'r Cyrrau yma etto, am a wn i; Duw o'r Nêf a'i dycco'n ddiangol, mae fy nghalon yn gofidio trosto bob munud gan arwed yr Hin i'r Mordwywr bychan. Fe fu gefnder i mi yma'n ddiweddar o Barth a Mynydd Bodafon, ac yn ôl yr Hanes a ges gan hwnnw, nid yw Bob gyffelyb i wneuthur Cymraeg Môn fawr brinnach er a ddycco yma o honi. He tells me they are fond of learning English of him, & so never trouble their Heads about teaching him Welsh. He said he would take him home with him for a week or a fortnight to my Aunt's (Agnes Gronw) if so, I'm sure he will be very much made of and shall have plenty of Welsh, while he has time to stay. God send him a fair Wind and good Passage, I don't care how [td. 325] soon I see my little Baby. Er mwyn Dŷn gadewch gael Ystori y Maen gyd a'r Efengyl yn gyfan o'i phen. Mae'n debyg mai Ci brathog oedd y Ci, a'r Manach yn rhoi prawf ar Wyrthiau'r Efengyl i'w wastrodedd o. Ond pwy oedd y Dyn a feddyliodd am Wyrthiau'r Maen? Garddwriaeth, meddwch, yw'r genuine Exercise; f'allai mai è. Gwyn eich byd chwi sy'n perchen Gardd, nid oes genyf fi ddim o'r gwaith hwnnw i'w wneuthur yma ysywaeth! Ond ni chlywais i sôn fod Selyf yn ymhel â Rhaw bâl erioed, ac os gorfu i Adda ryforio nid oes genyf nemmawr o Gŵyn iddo, ei fai ei hun oedd. — Aiè prinion iawn ydyw'r ffrangcod yna? Garw o'r newyn am danynt sydd yma hefyd. Mi yrrais rywfath ar Negeseuwr llesg i Lundain i 'mofyn am rai yn ddiweddar; mi a'i gyrrais a Chwedl parod ganddo, ac a erchais iddo ddywedyd ei Neges fal hyn. "Yma y canlyn y Cywydd i ofyn ffrangcod, yn y Llythyr, ond oblegid ei fod yn argraphedig, fe'i gadawyd allan yma"
   
Och fi! Pa fodd yr aeth Llanrhaiadr nesaf i Ddimbych heibio, heb wybod i neb? Y Rhent orau yn Esgobawt Bangor. Dyma'r Aldramon yn d'wedyd ei bod yn ddigon o hyd yn wâg, a bod Mr. In.o Ellis o Fangor wedi ei gwrthod hi. Mae hi'n £150 per annum medd o. Gwych a f'asai gael gafael arni hi. —
   
Pa'r sut y disgwyliwch gael odlau (meddwch) tra boch i'm nacca o Gywydd? Wele, Dyna Gywydd i chwi o rywfath, ac os ysgrifennwch yma'n [td. 326]  brysur chwi a gewch Awdyl. Pa beth a fynnech gael? A'i tybiaid y gyrr y Gwr o'r Gors rai ffrangcod imi? Dyma fi 'n myn'd i ddechreu Cywydd y Castell coch, e fydd hwnnw'n barod cyn y Nadolig, os byddaf byw ac iâch. — Iè, dywedyd y mae Gwalchmei, na welir neb tebyg i Fadawg ap Maredydd yn y Byd hwn, hyd oni ddel Cynan a Chadwaladr yn fyw drachefn, h.y. hyd Ddyddbrawd, and that (with regard to the Qualities he commends him for) is, to all Intents and Purposes, Never. Pray give your Opinion of what I say of Howel ap Owen and his Language. —Dyma fi'n ymroi i yrru hwn gyda'r Post, rhowch chwitheu'r Gôst ar gefn Glyw Prydain os oes modd, y mae'n ddigon abl i dalu. Aiè, Prydyddiaeth esmwyth a chwenychai Mr. Ellis? As much as to say my Numbers don't glide smoothly enough. Os ynteu y peth a all Plentyn ei amgyffred sydd esmwyth, gwell imi wneuthur ambell Ddyri; ond gan gofio, onid yw Llyfr y Vicar, a'r Cerddlyfr yn ddigon helaeth yn eich Plith? Etto ni ddyall Plentyn deuddeg oed un Pennill o ddim hyd yn yr un o'r ddau. That is talking to no Purpose — I never wrote any thing (designedly) for Children, [td. 327] no, nor fools nor old Women, and while my Brains are sound, never shall. Gwaed llosgwrn y Gath! Ai nid oes gan Fardd ddim i'w wneuthur ond clyttio mân Ddyriau duwiol i Hoglangciau a Llangcesi i'w dysgu, i ysgafnhâu Baich yr Offeiriad? A phe bai un gan ffoled a gwneuthur hynny, odid y ceid gan y Llangciau tywod a'r Merched nyddu fod mor fwyn a chymeryd y rheiny yn gyfnewid yn lle eu hen Ddyriau anwylion, a ddysgasant er ys llawer blwyddyn, sef A'i hela hi a'i thynnu, a'i dyblu hi a'i dodi &c. a Hai lw lïan faban fab, yr ydywi'n feichiog fawr o fab &c. Whatever I wrote was design'd for Men, and for Men of Sense and Ingenuity, such as Love their Country and Language and can relish pithy and nervous Welsh. As for those squeamish Stomachs that can digest nothing without English Sauce, I would direct them to Will goch y Sign, or Evan Ellis, where, for the Value of a single Peny, they may be supplied with the Gibberish a la mode of the best and most eminent Rhime Taggers of the Age. As to my prefferring [sic] hard words to Market Welsh, you must know Sir that there is a Design in it, and a deep one too. And if you'll but speak[2] [td. 329] me fair, I will let you into the Plot. You know, Sir, If there was a Man that had a poetical Genius and would ever so fain learn good Welsh and use significant Words, it is but a very dry Study to turn over the Leaves of a Dictionary to hunt for 'em, and I question whether Elisa Gowper could afford time to do it, or if he could whether he, or one out of a 100 besides, has ever a Dictionary. But give him Cywydd y Farn, or any other of mine, and he'll be tempted to read it, if it were but in order to criticize; and in reading, his Sense (if he has any) will tell him the Meaning of the difficult Words, or (if he has none) the Notes will, and so those Words will be riveted in his Memory. And then, when he understands them, he'll take a Pride in using 'em in a Dyri, from thence he'll chop 'em out (every now & then) in common Speech, and then write them, and so they'll insensibly, creep into the Knowledge of others, and so stand a fair Chance of becoming common in a Century or two, or perhaps sooner, and then we shall shortly have good Welsh if not good Poetry. This is far from being unlikely, for as mine is the Work of a modern, none will think it impossible to imitate it. I am Sir, yours &c. Gronow Owen — Dec.r 3. Ffarwell

Goronwy Owen at William Morris, Walton, 21 Ionawr 1755, NLW 17B, 330-5. (= Davies 52)

[td. 330]    
Walton Super Montem Jan.ry 21.st 1755 Dear Sir, Mi dderbyniais yr eiddoch o'r 4.dd ond, Duw a'm cysuro, digon prin y medrwn ei ddarllen gan glafed oeddwn. I Dduw bo'r Diolch, dyma fi ar fy nhraed unwaith etto, ond yn ddigon egwan a llesg, e wyr Duw. Yr oeddwn ar y 10d wedi myn'd i Crosby i edrych am f'anwyl Gyfaill a'm Cydwladwr a'm Cyfenw Mr. Edward Owen, Offeiriad y lle, ac yno'r arhosais y noson yn fawr fy Ngrhoesaw yn Nhŷ Mr. Halsall, Patron fy Nghyfaill, ac a aethum i'm Gwely 'n iâch lawen gyd â Mr. Owen, ond cyn y bore yr oeddwn yn drymglaf o ffefer, ond tybio'r oeddwn mai'r Acsus ydoedd; ac felly ymaith a mi adref drannoeth, a digon o waith a gefais i drigo ar gefn fy Ngheffyl. A Dydd Sul fe ddaeth Mr. Owen yma, o hono ei hun, i bregethu trosof ac a yrrodd yn union i gyrchu'r Dr. Robinson, a Mr. Gerard yr Apothecary attaf, a thrwy help Duw, fe ffynnodd ganddynt fedru gwastrodedd ac ymlid y Cryd a'r Pigyn, ond y mae'r Peswch yn glynu yma etto. Mi wylais lawer hidlddeigryn hallt wrth feddwl am fy Rhobin fychan sydd yn Môn. Ond beth a dal wylo? Gwell cadw fy nagrau i [td. 331] beth angenrheitiach. A Body and Mind harass'd and worn out with Cares and Afflictions can't hold out any long while. Gwnaed Duw a fynno. — Ni bum yn glâf Galan ermoed o'r blaen, am hyny mi wneuthum ryw fath ar Gywydd i hwn, sef y Calan o'r O.S. Ionawr 12.d "Gadawyd y Cywydd allan oblegid ei fod yn argraphedig."
   
Tân am twymno onid digrif o Gorphyn yw Elisa Gowper. Mae'n siccr genyf ped fuasai'r Hychgrug arnaf, yn lle'r Cryd Poeth, na buasai raid imi wrth amgen Meddyginiaeth nog Englynion Elis. Dyn glew iawn yw Dafydd Sion Dafydd o Drefriw, ond ei fod yn brin o Wybodaeth; mi welaf nas gŵyr amcan daiar pa beth yw Toddaid, oblegid ei fod yn galw y Gadwyn hannerog yn ei Englynion yn Doddaid. 'Rwy'n dyall wrth Elisa ei fod wedi canu o'r blaen, ac wedi cael rhyw Atteb gan y Côch, neu ryw un arall trosto. Mawr nad ellid cael golwg ar y cyfan. Dyma'r Englynion diniweitiaf a wnaeth Elis erioed, rhyfedd fedru o hono gymeryd y fath Ortho, 'roeddwn yn disgwyl gweled rhyw Eiriau cegddu, megis Hên hŵr gwthwr gast, fel y byddai'n arfer gyrru at fab Clochydd o Landyfrydog. Brwnt a fyddai canu'n hyll i Elis [td. 332] ac ynteu ei hun mor dda ei Foes a'i Araith. Mae fel y dyfeisiech ryw ffordd ddirgel i yrru hyn o Englynion i Elisa, 'rwy'n tybio mai'r ffordd orau fyddai eu rhoi i ryw Faledwr i'w hargraphu, ac yno fe'u cyhoeddid yn y mann, heb wybod o ba le y daethant, a gwych a fyddai gan Will goch y Sign neu Evan Ellis eu caffael. —
   
Bid y Rhagymadrodd fal hyn. Atteb, Annerch, a Chyngor y Bardd côch o Fôn, i Elisa Gowper, Pastynfardd Llanrwst, yn cynnwys Athrawiaeth arbennig i ganu'n ddinceirddiawl gymmeradwy yn ôl Rheol ac Arfer y Gofeirdd godidoccaf o'r Oes; ynghyd a Thaflen o Enwau 'r holl Drecc, Cêr, Offer, a Pheirianau angenrheidiol i'r Gelfyddyd, na chair mo'r fath mewn un Grammadeg a argraphwyd erioed: A'r cwbl wedi ei ddychymmygu a'i gyfansoddi mewn modd eglur, hawdd ei amgyffred gan y gwannaf ei Ddysg a'i Ddeall.

Y Bardd fry ebrwydd ei frôch, Elisa,
Gan na lysaf monoch,
E weddai (er na wyddoch,
Druan!) nad yw'ch cân ond côch.
[td. 333]

Yn fardd os chwi a fynn fôd, o hirddysg
I harddu Eisteddfod,
I hwylio Clêr a hel Clôd,
Ceisiwch yr holl Drecc isod.

Hyd rhaff rawn o lawn linyn, y Seiri
I fesuro'ch Englyn,
A Rhasgl a dyrr bob rhisglyn,
Llif frâs, a Chwmpas, a Chŷn.

Os hir y gwelir y gân, y llafur
Yw llifio darn allan;
Wrth y Cwmpas gloywlas glân,
Cofiwch, rhaid rhasglio'r cyfan.

Dylech, mewn Prifodl, ei dilyn, rhagoch,
Megis rhigol Corddyn;
Heb wyro lled gwybedyn,
A'r Twybil, wiw gynnil Gŷn.

Yn fardd glân buan y bôch, Elisa
Hwylusaidd y dysgoch,
Doed a ddêl, bid da gwneloch,
Anhepgor Gyngor Huw Gôch.
Ond Deliwch Sulw. —

Os rhaid i Byliaid gaboli, Rhigwm
(Rhag i'm ebargofi) [td. 334]
Gorau o'r Gêr am beri
Cyweirio Cân yw Croen Ci.

Y Bardd Côch a'i Cant.

   
Wala, dyna'r Englynion, byddwch chwithau siccr o'u gyrru iddo, ond ymgroeswch yn gadarn rhag sôn am fy Enw i, oblegid fe fydd Elis allan o faes merion ei gof, ac mi a'i gwarantaf fe gân yn fustlaidd i rywun, ac yno fe fydd agos i ddigon o ddrwg, ond gorau po mwyaf o'r fath ddrwg a hwnnw. Os can Elis i'r Côch mi safaf wrth gefn fy Nghydwladwr (o dan din, fal y dywedant) hyd nas blino Elis a Dafydd o Drefriw a phawb. But I would not be known or seen as an Ally, much less a Principal yn y fath ffrwgwd. Chwi gewch yr Awdyl a addewais, yn y nesaf. Mae f'Ewythr Robert Owen o Benrhos Lligwy yn dyfod trosodd yn o fuan i fynd i Manchester ac fe ddaw a'm Rhobin Owen innau gydag ef, a phan elo'n ôl adref, mi yrraf y Delyn ledr gydag efo; That will be a safe Way. Mi g'ês Lythyr oddiwrth y Llew yr un Diwrnod a'ch un chwithau; yr oedd pawb yn iach yno, ac ynteu ar gychwyn i Lundain. Yr oedd yn peri imi gymeryd Calon ('not to be dishearten'd') ond hawdd yw dywedyd <">Daccw 'r Wyddfa," etto 'r wyf yn tybio fod fy Nghalon i o Ddur neu ryw Ddefnydd rhy wydn a pharhaus i dorri. Yr wyf ar bendronni yn disgwyl [td. 335] Llythyr oddiwrth y Mynglwyd, ac yn enwedig oddiwrth y Pendefig o'r Gors i atteb Cywydd y ffrangcod. Surely my Letter miscarried for want of knowing the Cross Post. I directed to W.m Vaughan, Esq. Member &c. at Cors in Merionethshire. N. Wales. Ai tybiaid nad oedd hynny'n ddigon? — Ond nis gwn i am fy ngrhogi pa le y mae'r Post yn croesi i'r fangre anghysbell honno. Mae fel y byddwch gan fwyned ag ymwrando am Offeiriadaeth imi erbyn Calanmai, oblegid mi roddais Warning i'm hên Feistr er ys Mis neu well, drwy ryw ymgom a f'asai rhyngof a'r Mynglwyd ynghylch bod yn Offeiriad Cymreig yn Llundain; a chan nad wyf yn clywed Gair oddi wrtho, I mistrust the Scheme has miscarried and almost repent of my rash Warning here. My Circumstances will not allow me to be idle for one Week. Dyma ffrenkyn a ges gan y Du o Allt Vadawg ynghylch hwn, nis gwn beth a geir i wisgo am y nesaf, oni chlywir o'r Gors. Fy annerch caredig at Mr. Ellis a phawb a garoch. Nid oes genyf ddim ychwaneg i'w dd'wedyd ond fy mod ar farw ac ar fygu gan y Peswch. Duw a'ch cadwo yn iach. Wyf yr Eiddoch yn ddiffuant Gronwy Ddu ——

Goronwy Owen at William Morris, Northolt, 29 Rhagfyr 1755, NLW 17B, 338-43. (= Davies 62)

[td. 338]    
Northolt Rhagfyr y 29. 1755 Yr anwyl Gydwladwr, a'r hen Gyfaill gynt. Yn wir y mae arnaf grynn Gywilydd gyfaddef eich bod erioed yn Nifer y Cyfeillion, gan ddihired a fum wrthych. Mi a ewyllysiwn dynnu Llenn gudd tros yr Amser a aeth heibio, a thaeru mai dyma'r Llythyr cyntaf erioed a 'sgrifennais attoch. Ond y Gwir a fynn ei le, a minnau piau'r Gwarth a'r Gwradwydd am fod mor esgeulus; a phe gwyddwn fod rhithyn o Obaith am faddeuant, mi wnawn aneirif Addunedau i fod yn fwy gofalus a diwyd i 'sgrifennu attoch o hyn rhagllaw. Beth meddwch? (Canys ni fynnaf, yn hyn o beth, un Pab, ond chwychwi) a ellid cael Cymmod trwy ddwyn Penyd? Ai ynteu a gŷst myn'd hyn a hyn o flynyddoedd i'r Purdan? Os Penyd a wna'r tro , wele ddigon eisus, fod cyhyd heb glywed oddiwrthych, a thra diddaned i'm gynt eich Epistolau! Tra bum yn Llundain, un Achos arbennig na 'sgrifennwn attoch ydoedd, fy fod [sic] yn gwybod yn hyspys os byddai genyf gymaint ag Englyn newydd, y byddai yna, trwy Ddwylaw fy Nghyfaill Iohn Owen, cyn y medrwn i na'm bath, roi Pin ar Bapir. Wele dyna un darn o'm Hesgus, ond pa beth a dâl ymesgusodi? Pond haws Maddeuant er Cyffes? Yr oedd hefyd heblaw [td. 339] hyn oll, arnaf Ofn o'r mwyaf oblegid y Delyn Ledr; mewn brys a ffwdan o'r mwyaf <y cychwynais> o'r fangre gythreulig yn y Gogledd accw, a chan nad allwn gludo dim ar fy Nghefn, nid oedd genyf ond rhoi 'r Delyn gyda'r Llyfrau eraill, a'u gorchymyn oll i law gwr, a dybiwn yn bur ac yn onest, i'w gyrru ar fy ol. Gwir yw, ni 'sgrifennais ddim am danynt, hyd nad oeddwn ar ymadael a Llundain, ac yno mi gefais Atteb eu bod yn barod i ddyfod mewn Wythnos neu Bythewnos o Amser; ond y mae'r Pymthengnos hynny wedi myned heibio er ys Mis neu well. Pa beth a wnaf ynteu? Nid oes genyf ddim i'w wneuthur onid ysgrifennu etto yn ffyrnig atto ef i erchi arno yrru'r Llyfrau. Os cyll y Delyn, bid siccr i mi golli ei gwerth ddengwaith o Lyfrau o amryw Ieithoedd, ond yn enwedig yn Gymraeg. — E fydd hynny'n Bechod. — Ond gwaeth genyf y Delyn na dim, am nad oedd ond Benthyg, ac am fy mod yn hyspys ei bod yn cynnwys eich Llafur a'ch Difyrrwch tros amryw flynyddoedd. Ond byddwch Esmwyth a chymmerwch Gysur, nid wyf i mewn Ofnad yn y Bŷd yn eu cylch, ac nid oes genyf ddim Anobaith na Gwangalon, na byddant yma cyn pen Mis, ac os byddant, bid siccr i chwi gaffael y Delyn pan gyntaf y [td. 340] bo modd i'w gyrru hi. Dyna i chwi holl Hanes y Twrstan, a chymaint ag a wn i o Hanes y Delyn. Daccw'r Llew wedi myn'd adref er ys ennyd, fal y gwyddoch, ond ni chlywais Air oddiwrtho fo na'i Nai etto. Mae Caniad Arglwydd Llwdlo, yn Lladin, yn barod er ys Mis, a'r Gymraeg agos wedi ei gorphen, a phan orphennir chwi a'i cewch, os gwiw fydd genych ei derbyn. Doe y cefais Lythyr o'r Navy Office, y mae'r Llywydd Mynglwyd yn iâch lawen, ac yn dywedyd imi fod y Penllywydd o Gorsygedol wedi dyfod i Lundain ac y bydd yn un llabi ynGhadair y Cymmrodorion y seithfed o Ionawr nesaf, ac y mae i minnau Ddyfyn i ymddangos o'i flaen dan boen dioddef fy niraddio o freiniau ein hardderchog Gymdeithas, oblegid ein bod i ddewis Swyddogion y Diwrnod hwnnw am y flwyddyn rhagllaw, ac oni bai fy mod yn rhy bell, sef 10 neu 12 Milldir, odid na byddwn yn Ysgrifennydd anwiw i'r Gymdeithas. Ond bellach gadewch roi i chwi ryw fesur o'm Hanes presennol. Yr wyf yn byw mewn [td. 341] lle (fal y gwelsoch) a elwir Northolt, yn Offeiriad tan y Dr. Nicolls, Meistr y Deml (Mr. of the Temple) yn Llundain. Mae'n rhoi i mi 50 punt yn y flwyddyn, Lle digon esmwyth ydyw'r lle, am nad oes genyf ond un Bregeth bob Sul, na dim ond 8 neu 9 o Ddyddiau gwylion i'w cadw trwy'r flwyddyn. A chan nad yw'r Plwyf ond bychan, nid yw pob rhan o'm Dyledswydd ond bechan bach. Am hynny mwyaf fyth a gaf o Amser i 'sgrifennu i'm Cymdeithas, a phrydyddu &c &c, yr hyn a ddechreuais er ys ennyd, er na chant hwy weled dim nes ei berffeithio. Our general Heads of Enquiry are, you know, very extensive. Yr wyf yn awr yn prysur astudio Gwyddeleg ac yn ei chymharu a'r Gymraeg, ei mam; ac ymhell y bwyf ond yw agos yn rhyfedd genyf na ddehallem ni bob Gwyddel a ddoe o'r Iwerddon, ond gormod o Dro sydd yn eu Tafodau hwy wrth ymarfer ag Iaith yr Ellmyn gynt; nid Saesneg, ond high German, canys dywedont hwy a fynnont ynghylch eu gwreiddyn, a dygont eu Tadau o 'Spaen, Milesia, Gwlad [td. 342] Roeg neu'r Aipht, neu mann y mynnont, nid ŷnt ond Cymmysg o Ellmyn Brython, yn eu Hiaith o'r lleiaf. Mi dybiais ganwaith gynt fod yr Wyddeleg yn famiaith, ond Camgymmeriad oedd hynny, fel y dangosaf os byddaf byw. — Mae yma yn fy Nghymydogaeth Ddyn penigamp o Arddwr o'n Gwlad, un a adwaenech yn dda gynt, a'i Enw Owen Williams, ond Adda yr ydwyf i ambell dro yn ei alw. Mi a'i gwelais ddoe a [sic] yr oedd yn dymuno ei Wasanaeth attoch. Gan fod genyf Ardd o'r orau (o ran tir) mi fum yn cethru arno yn dost am ychydig Hadau a Gwreiddiach i'w haddurno, ond nis medrodd gael imi y leni oddiar Ddyrnaid o Snow Drops a Chrocus, obleid y mae'n achwyn yn dôst nad oes na Hâd na Gwraidd i'w cael trwy deg na hagr gan waethed fu'r Hin i'w cynhauafa, ni wn i beth a geir y flwyddyn nesaf. Lle iachus ddigon yw'r lle hwn ac yn dygymmod yn burion a mi ac a'm holl Deulu. Os byddwch faddeugar am a aeth heibio, ac mor fwyn a gyrru hyd Bŷs o Lythyr, llwybreiddiwch ef fel hyn, To me at Northolt near Southall, [td. 343] Middlesex pr. London. Duw ro i chwi Iechyd a Blwyddyn newydd well na'r hen, ac wellwell byth o hyn allan. Annerchwch fi at Mr. Ellis a'r holl ffrindiau. Mi ydwyf Syr, Eich ufudd Wasanaethwr tra bwyf Gronwy Ddu ——

Goronwy Owen at William Morris, Northolt, 25 Mehefin 1757, NLW 17B, 343-4. (= Davies 73)

[td. 343]    
Northolt Iune 25. 1757. Y Cydwladwr mwyn, Doe y bum yn Llundain yn ymweled a'ch Brawd ac yn rhywsut fe ffynnodd genym fod yn un feddwl ynghylch argraphu Barddoniaeth Gronwy Ddu, ac yr ydis yn amcanu dwyn y Gwaith i ben gyntaf byth ag y gellir. Odid yn wir a fuasai imi byth fod yn ewyllysgar i'r peth (nes cael y saith gymaint o honynt o'r lleiaf) oni bai fy mod wedi rhoi llwyr ddiofryd yr Awen ac ymwrthod a hi tros byth, ac na'm dawr (o'r plegid) pa beth a ddel o ddim o'r eiddi, namyn cael tal am y boen a dreuliais arni eisus, a phoed iach. Fy Nymuniad gan hynny arnoch chwi yw, bod mor hynaws (os rhynga 'ch bodd) a gyrru imi Ddychymig Cryfion Bŷd, a'r Ganiad Ladin i'r Cadpen Ffwgs, Quid crepat &c. ac od oes dim arall o'm Gwaith nad [td. 344] yw genyf eisus. And above all to take in Subscriptions for me in your Part of the Country, which favour (I suppose) will be beg'd in my Name by your Brother, and some of the Proposals sent you for that Purpose as soon as they are ready. The Towns he mention'd for fixing a Correspondence in to get Subscriptions are Holyhead, Aberffraw, Carnarvon, Denbigh, Wrexham, Salop, Caermarthen &c in some of which I have Correspondents, but the more the better. I've here a couple of Town Booksellers, viz. Dod & W.m Owen of Temple Bar, besides your Brother. — I beg you would excuse the Shortness of my Letter, because I'm busy in raising new Correspondents, reviving old Ones &c And have not a frank in the World. Owen W.ms is well and desires to be remember'd to you. I beg your Answer by the first Conveniency, and am, Dear Sir, Your most obedient Servant Gronovius —

Nodiadau
Notes

1. Mr. Meyrick o Fodorgan
2. One page, unnumbered, but apparently counted as page 328 follows. It contains only an address, not transcribed here.

© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: