James, Edward. Pregethau a osodwyd allan trwy awdurdod i'w darllein ymhob Eglwys blwyf a phob capel er adailadaeth i'r bobl annyscedig. Gwedi eu troi i'r iaith Gymeraeg drwy waith Edward Iames. Robert Barker printiwr i odidawgaf fawrhydi y Brenin a'i Printiodd yn Llundain. Anno Dom. 1606. (Llundain: Robert Barker, 1606), i.153-76, ii.265-84, iii.165-84.

Cynnwys
Contents

Cyfrol i. 153-76, Pregeth yn erbyn putteindra ac aflendid.
¶ Pregeth yn erbyn putteindra ac aflendid. 153
¶ Yr ail rhan o'r bregeth yn erbyn goddineb. 160
¶ Y drydedd ran o'r bregeth yn erbyn godineb. 167
Cyfrol ii. 265-84: Pregeth yn yr hon y manegir y dylyid ministro gweddi gyhoeddus a'r Sacramentau mewn iaith a ddealler gan y gwrandawyr.
¶ Pregeth yn yr hon y manegir y dylyid ministro gweddi gyhoeddus a'r Sacramentau mewn iaith a ddealler gan y gwrandawyr. 265
Cyfrol iii. 165-84, Pregeth am stât Priodas.
¶ Pregeth am stât Priodas. 165

<Cyfrol i. 153-76, Pregeth yn erbyn putteindra ac aflendid.>

[td. 153]

¶ Pregeth yn erbyn putteindra ac aflendid.

   
ER bod aml heidiau o bob drygioni a ddlyent eu ceryddu (bobl Gristianogol ddaionus) mae gwir dduwioldeb, a rhinweddol fywyd gwedi myned mor * ambell[1], etto vwch law pob drygioni arall, mae anllywodraethus foroedd [td. 154] godineb neu dor-priodas, putteindra, anlladrwydd, ac aflendid, nid yn vnig gwedi torri i mewn, ond hefyd gwedy llifeirio gan mwyaf dros yr holl fyd, er mawr ddianrhydedd Duw, ac anfeidrol gabledd enw Christ, er cyhoeddus ddistryw gwir grefydd, a llwyr ddinistr daionus gyffredinolrwydd, a hynny mor halaeth, megis trwy fynych arfer ohono, y mae y drygioni hwn gwedy tyfu i 'r fath vwchder, megis haychen ym-mhlith llawer o bobl ni chyfrifir ef yn bechod: onid yn hytrach yn ddigrifwch, yn gellwair a nwyfiant ieuengtid, yr hwn ni cheryddir, ond a ddifrawir, yr hwn ni chospir, ond a chwerddir o 'i blegid.
   
Am hyn anghenrhaid ydyw ar hyn o bryd draethu wrthych am bechod putteindra a godineb, a dangos i chwi faint y pechod ym-ma, ac mor gâs, mor ddigasog, ac mor ffiaidd ydyw ac y cyfrifwyd ef bob amser ger bron Duw a phob dŷn daionus, ac mor ddwys y cospwyd ef gynt, trwy gyfraith Dduw a chyfraithiau llawer o dywysogion: ac hefyd i ddangos i'wch ryw gyfarwyddyd, fel y galloch (trwy râs Duw) wachelyd erchyll bechod putteindra a goddineb, a byw mewn glendid ac honestrwydd. Ac er mwyn bod i chwi ystyried fod putteindra a godineb yn bechodau ffiaidd yngolwg Duw, chwi a gofiwch orchymmyn Duw, Na wna odineb. Yr hwn air, Godineb, er bod yn ei ddeall ef yn briodol am ymgymmysc ac anghyfraithlon gysylltiad gŵr priodol â rhyw wraig arall heb law ei wraig ei hun: neu wraig gydâ gŵr heb law ei gŵr ei hun: etto trwy 'r gair hwn hefyd yr arwyddocceir pob arfer anghyfraithlon o 'r aelodau a osodwyd i genhedlu. Ac mae 'r vn gorchymmyn hwn, yr hwn sydd yn gwahardd godi[td. 155]neb, yn paentio yn gyflawn, ac yn gosod ger bron ein llygaid ni faint pechod putteindra: ac yn dangos yn oleu mor ffiaidd y dylyai fod y pechod ymma gan bob dŷn honest ffyddlon.
   
A rhac i neb ohonom feddwl fod gwedy ei ddieithro ef a 'i ddosparth oddiwrth y gorchymmyn hwn: pa vn bynnag fythom ai hên ai ieuangc, ai priodol ai am-mhriodol, ai gŵr ai gwraig, gwrandawn pa beth a ddywaid Duw Dâd trwy ei odidawg brophwyd Moses, Na fydded puttain ymmhlith merched Israel, na phutteinwr ym-mhlith meibion Israel. Ymma y gwaherddir pob putteindra, godineb ac aflendid, bob rhyw o bobl, i bob grâdd, i bob oedran yn ddiddieithrad.
   
A rhac i ni frith-dybied na pherthyn yr arch neu y gorchymmyn hwn attom ni yn wir, gwrandawn beth a ddywaid Christ (perffaith ddyscawdwr pob gwirionedd) yn y Testament newydd: Chwi a glywsoch (medd Christ) ddywedyd wrth y rhai gynt, Na wna odineb: ond yr ydwyfi yn dywedyd i chwi, pwy bynnag a edrycho ar wraig gan ei chwennychu, a wnaeth odineb â hi eisioes yn ei galon. Ymma y mae ein Iachawdwr Christ, nid yn vnig yn cryfhau ac yn cadarnhau y gyfraith yr hon a roddase Dduw dâd yn yr hên destament, trwy ei wasanaethwr Moses yn erbyn godineb, ac yn ei gwneuthur hi o gyflawn rym i barhau dros fyth ym-mhlith proffeswyr ei enw ef yn y Testament newydd: ond mae fe hefyd (gan ddamnio anghyfaddas ddeongliadau y Pharisęaid a 'r scrifennyddion, y rhai a ddyscent fod y gorchymmyn hwn yn peri i ni yn vnig ymgadw rhag godineb oddi allan, ac nid rhag chwantau aflan a gwyniau ammhur) yn dyscu i ni gyfan a chyflawn [td. 156] berffeithrwydd, purder a glendid buchedd, i gadw ein cyrph yn ddihalog a 'n calonnau yn bur, ac yn rhydd oddiwrth bob chwantau drŵg, cnawdol ddeisyfiadau a chyfundebau.
   
Pa fodd gan hynny y gallwn fod yn rhyddion oddiwrth y gorchymmyn hwn: lle mae cymmaint siars wedi ei osod arnom? a ddichon gwâs wneuthur y peth a fynno, a 'i feistr yn gorchymmyn y gwrthwyneb iddo? Onid Christ yw ein meistr, a ninnau iddo ef yn weision? Pa fodd gan hynny yr esceuluswn ni fodd ac ewyllys ein meistr, a chanlyn ein ewyllys a 'n ffansi ein hunain? Fy nghyfeillon i ydych chwi, medd Christ, os gwnewch y pethau yr wyfi yn eu gorchymmyn i chwi. Yn awr fe a orchymmynnodd ein meistr Christ i ni ymwrthod â phob aflendid yngorph ac Yspryd. Hyn, wrth hynny, sy raid i ni ei wneuthur, os ceisiwn fodloni Duw.
   
Yr ydym ni yn darllein yn Efangel S. Matthew, i 'r Pharisæaid a 'r Scrifennyddion ddigio wrth Christ yn anial, am nad oedd ei ddiscyblon ef yn cadw traddodiadau yr henafiaid; canys ni olchent eu dwylo cyn cyniawa neu swpperu. Ymmhlith pethau eraill fe a attebodd Christ ac a ddywedodd, Gwrandewch a deellwch, nid yr hyn sydd yn myned i mewn i 'r genau sydd yn halogi dŷn, ond y pethau a ddauant allan o 'r genau sydd yn dyfod o 'r galon, a hwynt hwy a halogant ddŷn. Canys o 'r galon y mae meddyliau drŵg yn dyfod, llofruddiaeth, tor-priodas, godinebau, lledrad, camdystiolaeth, cabledd. Dymma y pethau sy yn halogi dŷn. Ymma y gallwn weled nad llofruddiaeth, lledrad, cam-dystiolaeth a chabledd yn vnig sydd yn halogi dŷn, ond hefyd [td. 157] meddyliau drŵg, tor-priodas, godineb a phutteindra.
   
Pwy sydd yn awr mor wan ei synwyr ac y tybia fod putteindra a goddineb yn bethau bychain yscafn ger bron Duw. Mae Christ yr hwn yw 'r gwirionedd ac ni ddichon ddywedyd celwydd, yn dywedyd fod meddyliau drŵg, tor-priodas, putteindra a godineb yn halogi dŷn; hynny yw, yn llygru corph ac enaid dŷn, ac yn ei wneuthur ef o deml yr Yspryd glân, yn dommen front ac yn dderbynfa holl ysprydion aflân: o dŷ Dduw yn drigle sathan.
   
Trachefn yn Efangel Ioan pan ddygpwyd y wraig a ddaliasid mewn godineb, ger bron Christ, fe a ddywad wrthi hi dôs, ac na phecha mwyach. Onid ydyw ef ymma yn galw putteindra yn bechod? a pha beth yw gwobr pechod, ond tragwyddol angau? Os yw putteindra yn bechod, nid yw gyfreithlon i ni ei wneuthur, o herwydd fel y dywaid Ioan, Yr hwn a wna bechod o ddiafol y mae. Ac fe a ddywed ein Iachawdwr fod pob vn a wnel bechod yn gaethwas i bechod. Oni bai fod putteindra yn bechod, diau na buasai Ioan fedyddiwr yn ceryddu Herod am gymmeryd gwraig ei frawd: ond fe a ddywedodd wrtho yn oleu, Nid cyfraithlon yw i ti gymmeryd gwraig dy frawd. Nid arbedodd ef butteindra Herod, er ei fod ef yn frenhin cadarn, ond fe a 'i ceryddodd ef yn * eofn [:- * Hyf.] am ei fywyd melldigedig, drwg, er iddo ef golli ei ben am hynny. Ond gwell oedd gantho oddef angau nâ gweled dianrhydeddu Duw, drwy dorri ei sanctaidd airch a 'i orchymmynion ef, ie nâ goddef mewn brenhin butteindra heb geryddu.
[td. 158]    
Pe na buasai putteindra ddim ond digrifwch a chellwair heb achos ei wneuthur cyfrif ohono (megis y tybia llawer amdano yn y dyddiau ymma) yn wir fe fuasai Ioan yn fwy nâ dwbl allan o 'i bwyll, os ai ef tan anfodd brenhin, os goddefai ei daflu i garchar, a cholli ei ben am beth gwael dibris. Ond fe a wyddai Ioan yn dda ddigon mor frwnt, mor ddrewllyd, mor ffiaidd yw pechod putteindra yngolwg Duw, ac am hynny ni oddefai ef mohono heb geryddu; na wnai, mewn brenhin.
   
Onid ydyw putteindra gyfreithlon mewn brenhin, nid yw gyfreithlon mewn deiliad. Onid yw putteindra gyfraithlon mewn dŷn cyhoedd, a fyddo a swydd gyhoedd gantho, yn wir nid yw gyfraithlon mewn vn diswyddau. Onid yw gyfraithlon nac mewn brenhin nac mewn deiliad, nac mewn cyhoedd swyddog, nac mewn vn diswyddau: yn wir nid yw gyfraithlon nac mewn gŵr nac mewn gwraig, o ba râdd neu oedran bynnac y bônt.
   
Hefyd yr ydym ni yn darllein yngweithredoedd yr Apostolion, pan gasclodd yr Apostolion yr henuriaid a 'r holl gynnulleidfa ynghyd, i lonyddu calonnau y ffyddloniaid y rhai oedd yn arhos yn Antiochia (y rhai a aflonyddasid trwy gauathrawiaeth rhyw Iuddewaidd bregethwyr) hwy a ddanfonasant air i 'r brodyr, weled yn dda gan yr Yspryd glân a hwyntau, na ddodent arnynt faich amgenach nâ 'r pethau anghenrheidiol hyn: ymmhlith pethau eraill hwy a orchymmynnasant iddynt ymgadw rhag delw-addoliad a godineb, oddiwrth y rhai (eb y hwynt) os chwi a ymgedwch, da y gwnewch.
[td. 159]    
Edrychwch ymma fal nad ydyw y tadau sanctaidd bendigaid ymma o Eglwys Ghrist, yn gosod ar y gynnulleidfa ddim ond pethau anghenrheidiol. Ystyriwch hefyd fod yn cyfrif putteindra a godineb ym-mhlith y pethau a orchymmynnir i 'r brodyr o Antiochia ymgadw oddiwrthynt. Anghenrhaid am hynny yw, wrth gyfundeb a therfyniad yr Yspryd glân a 'r Apostolion a 'r henuriaid a 'r holl gynnulleidfa, fod ini felly ymgadw oddiwrth odineb a phutteindra, megis oddiwrth ddelw-addoliad ac ofergoel. Mae yn anghenrhaid er Iachawdwriaeth, ymgadw rhag delw-addoliad, felly y mae ymgadw rhag putteindra. Oes ffordd sydd nes a dywys i ddamnedigaeth, nâ delw-addoliad? nag oes. Felly hefyd nid oes ffordd nes a dywys i ddistryw corph ac enaid, nâ godineb a phutteindra.
   
Pa le weithian y mae y bobl a wnânt mor fychan o dor-priodas, putteindra godineb ac aflendid? Mae yn anghenrhaid, medd yr Yspryd glân, medd y bendigedig Apostolion, medd yr henuriaid a holl gynnulleidfa Ghrist; mae yn anghenrhaid, meddant, er Iachawdwriaeth ymgadw oddiwrth butteindra. Os yw anghenrhaid i Iechydwriaeth, gwae y rhai gan esceuluso eu hiechydwriaeth, a roddant eu meddyliau i bechod mor frwnt, ac mor ddrewllyd, i fai cynddrŵg, ac i ffieidd-dra mor erchyll.
[td. 160]

¶ Yr ail rhan o 'r bregeth yn erbyn goddineb.

   
FE a ddangoswyd i chwi yn y rhan gyntaf o 'r bregeth yn erbyn goddineb, fel y mae y bai hwnnw ar hyn o amser, yn teyrnasu vwch law pob bai arall: a pha beth yw ystyr y gair, Godineb: a pha fodd y mae 'r Scrythur lân yn ein hannog ac yn ein cynghori ni i wachelyd y bai brwnt ymma: ac yn ddiwethaf, pa lygredigaeth sydd yn dyfod ar enaid dŷn, oddiwrth y pechod ymma, godineb.
   
Awn rhagom ym-mhellach a gwrandawn pa beth a ddywaid y sanctaidd Apostol S. Paul am y peth ymma: yr hwn yn scrifennu at y Rhufeiniaid, sydd gantho y geiriau hyn, Bwriwn ymmaith weithredoedd y tywyllwch, a gwiscwn arfau y goleuni. Rhodiwn yn weddus megis wrth liw dydd, nid mewn cyfeddach a meddwdod, nid mewn cydorwedd ac anlladrwydd, nid mewn cynnen a chenfigen, eithr gwiscwch amdanoch yr Arglwydd Iesu Ghrist: ac na fydded eich gofal dros y cnawd er mwyn porthi ei chwantau.
   
Ymma y mae 'r Apostol yn ein hannog i daflu ymmaith weithredoedd y tywyllwch, y rhai, ymmhlith eraill, y mae fe yn galw cyfeddach, meddwdod, cydorwedd ac anlladrwydd, y rhai ydynt oll wasanaeth-wyr i 'r bai ymma, a darpariaethau i dywys ac i arwain i 'r brwnt bechod cnawdol ymma.
   
Mae fe yn eu galw hwy yn weithredoedd y tywyllwch, nid yn vnig am fod yn arfer o 'u gwneu[td. 161]thur mewn tywyllwch, yn amser nôs, (o herwydd pob vn ar y sydd yn gwneuthur drwg, sydd yn cashau y goleuni, ac ni ddaw i 'r goleuni, rhag argyoeddi ei weithredoedd) ond am eu bod yn ein tywys ac yn ein harwain ar hyd yr vniawn ffordd i 'r tywyllwch eithaf, lle bydd wylofain a rhincian dannedd.
   
Ac mae fe yn dywedyd mewn man arall yn yr vn Epistol, na all y rhai ydynt yn y cnawd foddloni Duw: am hynny yr ydym, medd ef, yn ddyledwyr, nid i 'r cnawd, i fyw yn ôl y cnawd; canys os byw a fyddwn yn ôl y cnawd, meirw fyddwn. A thrachefn y dywaid, Gwachelwch odineb. Pob pechod a wnelo dŷn, oddi allan ei gorph y mae; ond yr hwn a wnel odineb sydd yn pechu yn erbyn ei gorph ei hunan. Oni wyddoch fod eich corph yn deml i 'r Yspryd glân sydd ynoch, yr hwn yr ydych yn ei gael gan Dduw, ac nad ydych eiddoch chwi eich hunain? canys er gwerth y 'ch prynwyd chwi, am hynny gogoneddwch Dduw yn eich corph &c. Ac ychydig o 'r blaen y dywaid, Oni wyddoch fod eich cyrph yn aelodau i Grist. Am hynny a gymmerafi aelodau Christ, a 'u gwneuthur yn aelodau puttein? Na atto Duw. Oni wyddoch fod yr hwn sydd yn cydio â phuttain yn vn corph â hi? Canys y ddau, eb efe, a fyddant vn cnawd: ond yr hwn a gyssylltir â 'r Arglwydd, vn yspryd yw.
   
Pa eiriau duwiol y mae S. Paul yn ei hadrodd ymma, er mwyn ein hannog a 'n cynghori oddiwrth butteindra a phob aflendid? Teml, medd ef, yr Yspryd glân ydyw eich aelodau chwi, yr hon pwy bynnag a 'i halogo, fe a 'i dinistria Duw ef, medd S. Pawl. Os teml yr Yspryd glân ydym, onid anghymmhesur yw i ni yrru y sanctaidd Y[td. 162]spryd hwn oddiwrthym trwy butteindra, a gosod yn ei le ef ddrŵg ysprydion godineb ac aflendid, ac ymgyssylltu â hwynt a 'u gwasanaethu. Fe a 'ch prynwyd chwi, medd ef, yn brid: am hynny gogoneddwch Dduw yn eich cyrph.
   
Fe brynodd Christ yr oen dieniwed hwnnw ni, o gaethiwed diafol, nid â phethau llygredig, megis arian neu aur, ond â gwerthfawr waed ei galon. I ba ddefnydd y gwnaeth efe hynny? ai er mwyn bod i ni gwympo eilwaith i 'n hên aflendid a 'n ffiaidd fywyd? Nagê yn wir, ond er mwyn bod i ni ei wasanaethu ef mewn sancteiddrwydd a chyfiawnder holl ddyddiau ein heinioes: er mwyn bod i ni ei ogoneddu ef yn ein cyrph, trwy burder a glendid buchedd. Mae fe yn dangos hefyd fod ein cyrph ni yn aelodau i Grist. Mor anweddaidd, wrth hynny, yw i ni beidio a bod yn gydcorph a 'n gwneuthur yn vn â Christ, a thrwy butteindra ymgyssylltu a 'n gwneuthur yn vn â phuttain? Pa ammarch, neu pa gam goleuach a allwn ni ei wneuthur i Ghrist, nâ chymmeryd aelodau ei gorph ef oddiwrtho, a 'u cyssylltu hwynt â phuttainiaid, â diawliaid ac ag ysprydion drŵg? A pha ddianrhydedd fwy a allwn ni ei wneuthur â ni ein hunain, nâ thrwy aflendid colli y fath odidog fraint a rhydd-did, gan ein gwneuthur ein hunain yn gaethweision ac yn druain garcharorion i ysprydion y tywyllwch?
   
Ystyriwn gan hynny yn gyntaf ogoniant Christ: yn ail ein stât, ein braint a 'n rhydd-did ein hunain, yn yr hwn y gosododd Duw ni, gan roddi i ni ei sanctaidd Yspryd: ac ymddiffynnwn hwnnw yn gefnog yn erbyn sathan a 'i holl fachellion twyllodrus: fel yr anrhydedder Christ, ac na chollom[td. 163] ninnau ein rhydd-did, ond arhos yn wastadol yn vn yspryd ag ef.
   
Hefyd yn ei epistol at yr Ephesiaid, mae 'r Apostol sanctaidd yn gorchymmyn i ni fod mor bûr ac mor rhydd oddiwrth odineb, anlladrwydd a phob aflendid, fal na enwer hwy yn ein plith, megis y gwedde i sainct, na serthedd, na geiriau ffôl, na choeg-ddigrifwch, y rhai nid ydynt weddus, eithr yn hytrach diolchgarwch: canys yr ydych yn gwybod hyn, am bob putteinwr, neu aflan, neu gybydd yr hwn sydd ddelw-addolwr, nad oes iddynt etifeddiaeth yn-nheyrnas Christ a Duw. Ac er mwyn cofio ohonom fod yn sanctaidd, yn bur ac yn rhydd oddiwrth bob aflendid, mae 'r Apostol sanctaidd yn ein galw ni yn sainct, am ein bod gwedy ein sancteiddio a 'n gwneuthur yn sanctaidd trwy waed Christ, a thrwy 'r Yspryd glan.
   
Gan hynny os ydym sainct, pa beth sydd i ni a wnelom ag arferion y cenhedloedd. Megis (medd S. Petr) y mae 'r hwn a 'ch galwodd chwi yn sanctaidd, byddwch chwithau hefyd sanctaidd ymmhob ymarweddiad: o herwydd scrifennedig yw, Am hynny byddwch sanctaidd, canys sanctaidd ydwyfi. Hyd hyn y clywsoch orthrymmed pechod yw godineb a phutteindra, ac mor ffiaidd gan Dduw ef trwy 'r Scrythur. A pha fodd nad y pechod ffiaiddiaf ac a ddichon bod, yw yr hwn ni ellir vnwaith ei enwi ym-mhlith Christianogion? llai o lawer y dlyid mewn modd yn y byd ef wneuthur ef.
   
Ac yn siccr os ni a bwyswn faint y pechod ymma, ac a 'i hystyriwn ef yn ei iawn rywogaeth, ni a gawn weled mai pechod putteindra yw 'r * llynn [:- Ylling] diffaithiaf, a 'r pwll bryntaf, a 'r soddfa ddrewllyd, [td. 164] i 'r hwn y llifeiria ac y rhêd pob pechod, a phob drygioni arall, lle hefyd y mae iddynt drigfa a phreswylfod.
   
O blegid onid yw y godinebwr yn falch o 'i butteindra? fel y dywaid y gŵr call, Maent hwy yn llawen darffo iddynt wneuthur yr hyn sydd ddrŵg, ac yn llawenychu mewn pethau drŵg anianol. Onid ydyw y godinebwr yn ddiog, ac heb ymhoffi mewn vn ymarfer dduwiol, ond yn vnig yn ei hoffddigrifwch brwnt anifeiliaidd hynny? Onid ydyw ei feddwl ef wedy ei lusco a 'i dynnu ymmaith oddiwrth bob amcanion rhinweddol, ac oddiwrth bob trafael ffrwythlon, a chwedy ymroi yn vnig i ddychymmygion cnawdol? Onid yw y putteinwr yn rhoddi ei feddwl ar lothineb, er mwyn bod yn barottach i wasanaethu ei wyniau a 'i hoffderau cnawdol? Onid ydyw y godinebwr yn rhoddi ei feddwl a'r gybydd-dod, ac i grafu ac i gasclu oddiar eraill, er mwyn bod yn aplach i faentaenio ei butteiniaid, a 'i ordderchadon, ac i barhau yn ei serch brwnt anghyfraithlon? Onid ydyw ef yn chwyddo mewn cenfigen yn erbyn eraill, gan ofni hudo ei ysclyfaeth ef, a 'i thynnu hi ymmaith oddiwrtho? Hefyd onid ydyw efe yn llidiog ac yn llawn o ddigofaint ac anfodlonrwydd, ie yn erbyn y rhai anwylaf gantho, os rhwystrir vn amser ei ddamuniad cnawdol diawledig ef? Pa bechod, neu pa ryw o bechod ni chyssylltir â godineb a phutteindra?
   
Rhyw anghenfil yw efe a llawer o bennau iddo: mae fe yn derbyn pob rhyw feiau, ac yn gwrthod pob rhyw rinweddau. Os ydyw vn pechod yn dwyn damnedigaeth, pa beth a dybygir am y pechod a gyssylltir ac a gyfeillechir a phob drygioni: [td. 165] yr hwn y mae pob peth sydd gâs gan Dduw, damnedig i ddŷn, a hôff gan sathan yn ei ganlyn. Mawr yw 'r ddamnedigaeth sydd ynghrog vwch-ben godinebwyr a phutteinwyr.
   
I ba beth y sonniaf am aflesau eraill a dyfant ac a lifant o * lacca [:- Dom.] drewllyd putteindra? Oni chollir trwy odineb a phutteindra enw da gŵr neu wraig, yr hwn yw 'r trysor y mae pob dŷn honest yn gwneuthur mwyaf cyfrif ohono? Pa dreftadaeth neu fywyd? pa olud? pa dda? pa gyfoeth nas difa putteindra, ac nas dŵg yn ddiddim mewn ychydig amser? Pa ddewrder a pha gryfder ni wanheir yn fynych ac ni ddistrywir trwy butteindra? Pa synwyr cyn barotted na ddotier ac na ddeleir trwy butteindra? Pa degwch (er mor odidog fo) nad anffurfir trwy butteindra?
   
Onid ydyw putteindra yn elyn i brydferth flodeuyn ieuengctid? Ac onid yw yn dwyn penllwydni a henaint cyn yr amser? Pa ddawn naturiol (er mor werthfawr fo) na lygrir trwy butteindra? Onid yw y frêch fawr a llawer o glefydon eraill yn dyfod o butteindra? O ba le y daw cymmaint o fastardiaid a phlant ordderch, i fawr anfodlonrwydd Duw, a thorriad priodas sanctaidd, onid o butteindra? Pa faint sydd yn difa eu da a 'u golud, ac yn cwympo yn y diwedd i ddygyn dlodi, ac yn ôl hynny yn lledratta ac yn cael eu crogi, trwy butteindra? Pa ymryson a lladdfâu a ddaw o butteindra? Pa sawl merch a  * anwyryfir? [:- Dreisir,] Pa sawl gwraig a lygrir? Pa sawl gweddw a wradwyddir trwy butteindra? Pa faint y tlodir ac y trallodir y cyfoeth-cyffredin trwy butteindra? Pa faint y dirmygir ac y ceblir gair Duw trwy butteindra a phutteinwyr?
[td. 166]    
O 'r pechod hwn y daw llawer o 'r yscaroedd, y rhai a arferir yn y dyddiau hyn mor arferedig, trwy awdurdod gwŷr diswyddau, er mawr ddigofaint Duw, a thorriad sancteiddiaf gwlwm a rhwym priodas: o herwydd pan ddarffo i 'r pechod ffiaidd ymma ymlusco vnwaith i * ascre [:- Fonwes.] y godinebwr, fel y rhwydir ef mewn cariad aflan anghyfraithlon, fe a ddiystyra yn y man ei wir a 'i gyfraithlon wraig, fe a gashâ ei phresennoldeb hi, mae ei chwmpeini hi yn drewi ac yn wrthwynebus gantho: pa beth bynnag a wnêl hi, a ogenir: nid oes llonyddwch yn y tŷ yr hyd y bytho hi mewn golwg: am hynny, i wneuthur chwedl byrr, rhaid iddi fyned ymmaith, o blegid ni ddichon ei gŵr ei haros hi ym-mhellach. Fel hyn trwy butteindra y troir ymmaith y wraig honest ddieniwed, ac y derbynir puttain yn ei lle hi.
   
Yn yr vn modd y digwydda yn fynych o ran y wraig tuag at ei gŵr. Dymma ffiaidd-dra anferth. Pan ddaeth ein Iachawdwr Christ Duw a dŷn i adferu cyfraith ei nefol dâd i iawn ystyr, meddwl a deall y gyfraith honno, ym-mhlith pethau eraill fe a * ddiwygiodd [:- Iniawnodd.] gam-arfer y gyfraith hon. O herwydd lle daroedd i 'r Iuddewon arfer hir oddefiaeth trwy ddefod ddodi o 'r gwŷr eu gwragedd ymmaith wrth eu hewyllys am bob achos: fe a geryddodd Christ y drŵg arfer hynny, ac a ddyscodd, pwy bynnag a wrthotto ei wraig, onid am odineb (yr hwn yr amser hynny wrth gyfraith oedd yn haeddu angau) ei fod yn torri priodas, ac yn gwneuthur i 'w wraig hefyd yr yscarid ef â hi, odinebu, os hi a gyssylltid â gŵr arall, ac i 'r gŵr hefyd a gyssylltid â hi, odinebu.
   
Ym-mha gyflwr gan hynny y mae y godineb[td. 167]wyr ymma, y rhai o gariad ar buttain a wrthodant eu gwir a 'u cyfraithlon wragedd, yn erbyn cyfraith, vniondeb, rheswn a chydwybod? Oh mor ddamnedig yw 'r stât y maent yn aros ynddi. Distryw ebrwydd a gwymp arnynt os hwy ni edifarhânt ac ni wellhânt. O herwydd ni oddef Duw byth ddianrhydeddy, a chashâu, a diystyru sanctaidd briodas. Fe a gospa ryw brŷd y bywyd cnawdol anllywodraethus ymma, ac a wnâ bod y sanctaidd ordinhâd ymma mewn parch ac anrhydedd. O herwydd, medd yr Apostol, Anrhydeddus yw priodas ym-mhawb, a 'r gwely dihalogedig: eithr putteinwyr a 'r godinebus a farna Duw: hynny yw, fe a 'u cospa ac a 'u damna hwynt.
   
Ond i ba beth y cymmerir y boen ymma yn datcan ac yn gosod allan faint pechod yw putteindra, a 'r afles a dŷf ac a lifeiria ohono: lle y pallai anadl a thafod dŷn yn gynt nag y gallai gwbl gyhoeddi y pechod hwn yn ôl ei ddiffeithwch a 'i anferthrwydd? Er hynny hyn a ddywedwyd er mwyn bod i bawb wachelyd putteindra a byw mewn ofn Duw. Duw a wnêl nas dywedpwyd yn ofer.

¶ Y drydedd ran o 'r bregeth yn erbyn godineb.

   
CHwi a ddyscasoch yn yr ail rhan o 'r bregeth am odineb, a ddarllennwyd i chwi ddiwethaf, mor ddifrif y mae 'r Scrythur lân yn ein rhybyddio ni i wachelyd pechod godineb, ac i gofleidio glendid bu[td. 168]chedd: a 'n bod ni yn cwympo trwy odineb i bob rhyw bechod, ac yn myned yn gaeth-weision i ddiafol: ac o 'r ystlys arall y 'n gwneir trwy lendid buchedd yn aelodau i Grist: ac yn ddiwethaf mor bell y dŵg godineb ddŷn oddiwrth bob duwioldeb, ac y denfyn ef yngwysc ei ben i bob beiau, drygioni ac aflwydd.
   
Mi a fynegaf i'wch yn awr mewn trefn â pha gospedigaethau trymion y plagodd Duw odineb yn yr amseroedd gynt, a pha fodd y cospodd llawer o dywsogion bydol y pechod ymma, fel y galloch weled fod putteindra a godineb yn bechodau mor echryslon yngolwg Duw a phob dŷn daionus, ac y dangosais eisoes.
   
Yn llyfr cyntaf Moses yr ydym yn darllen, pan ddechreuodd dynion amlhau ar y ddayar, i wŷr a gwragedd osod eu meddyliau mor gwbl ar chwantau cnawdol a choeg-ddigrifwch, hyd oni fuont fyw yn ddiofn Duw. Pan welodd Duw eu bywyd ffiaidd anifeiliaidd hwynt, a deall nad oeddynt yn gwellhâu, ond yn hytrach eu bod yn cynnyddu fwyfwy beunydd yn eu pechodau a 'u harferon aflan; fe a edifarhaodd Duw iddo wneuthur dŷn: ac er dangos mor ffiaidd oedd gantho odineb, putteindra, anlladrwydd a phob aflendid, fe a wnaeth i holl ffynhonnau y dyfnderoedd dorri allan, ac a egorodd ffenestri 'r nefoedd, fel y glawiodd hi ar y ddayar dros ddeugain diwrnod a deugain nôs: ac felly y distrywiodd ef yr holl fyd a holl ddynawl ryw, oddieithr wythnŷn o bobl yn vnig: y rhai hynny oedd Noah pregethwr cyfiawnder (fel y geilw Petr ef) a 'i wraig, a 'i drimab a 'u gwragedd.
   
Oh pa anial blâ a daflodd Duw ymma ar holl [td. 169] greaduriaid bywiol y bŷd, am bechod putteindra? Am yr hwn y dialodd Duw nid ar ddŷn yn vnig, onid hefyd ar yr holl anifeiliaid, ehediaid, a 'r holl greaduriaid byw. Fe a laddesid dynion ar y ddayar o 'r blaen, etto ni ddystrywiwyd y bŷd am hynny: ond am butteindra fe a orchguddiwyd yr holl fŷd â dwfr, ac a ddifethwyd oddieithr ychydig. Siampl wiw ei chofio er ein dyscu ni i ofni Duw.
   
Yr ydym yn ddarllein [sic] eilwaith ddinystr Sodoma a Gomorhah a dinasoedd eraill cyfagos iddynt, trwy dân a brwmstan o 'r nef, am frwnt bechod aflendid, fel na adawyd na gŵr na gwraig, na phlentyn nac anifail, na dim ar a dyfodd ar y ddayar heb ddinistr. Calon pwy nid * echrydia [:- Chryna.] wrth glywed yr histori ymma? Pwy sy weddi soddi mor ddwfn mewn putteindra ac aflendid, na adawo weithian dros fyth heibio y fath gâs a ffiaidd fywyd, gan fod Duw yn cospi aflendid mor dôst a glawio tân a brwmstan o 'r nef, i ddistrywio dinasoedd cyfain, i ladd gwŷr a gwragedd a phlant, a 'r holl greaduriaid byw oedd yn aros yno, ac i ddifa â thân bob peth a dyfai yno. Pa arwyddion a ddichon bod eglurach, o ddigofaint Duw a 'i lid, yn erbyn aflendid ac am-mhurder bywyd? Ystyriwch yr histori hon (ddaionus bobl) ac ofnwch ddialedd Duw.
   
Ond ydych yn darllein hefyd i Dduw daro Pharao a 'i holl dŷ â phlagau mawrion, am iddo yn annuwiol chwennychu Sarah gwraig Abraham? Felly yr ydym yn darllein am Abimelech brenhin Gerar, er na chyhyrddasai â hi trwy gydnabyddiaeth cnawdol. Dymma 'r plagau a 'r cospedigaethau a daflodd Duw ar ddynion bryn[td. 170]tion aflan, cyn rhoddi y gyfraith (pan oedd cyfraith naturiaeth yn vnig yn teyrnasu ynghalonnau dynion) er dangos faint y cariad oedd gantho ef at briodas: ac eilwaith faint y cashae efe odineb, putteindra a phob aflendid.
   
Ac wedy rhoddi y gyfraith, sydd yn gwahardd putteindra, trwy Foses, i 'r Iuddewon, oni orchymmynnodd Duw ddodi i farwolaeth y sawl a 'i torrai hi? Dymma eiriau y gyfraith, Y gŵr yr hwn a odinebo gydâ gwraig ei gymmydog, lladder yn farw y godinebwr a 'r odinebwraig, am iddo dorri priodas gydâ gwraig ei gymmydog. Fe a orchymmynnir yn y gyfraith hefyd, Os delir llangces a gŵr ynghŷd mewn putteindra, eu llabyddio hwy ill dau hyd angau. Yr ydym ni yn darllein mewn man arall i Dduw orchymmyn i Moses gymmeryd y pennaethiaid, y rheolwyr a thywysogion y bobl, a 'u crogi ar grogbrennau yn amlwg, am iddynt naill ai gwneuthur godineb eu hunain, ai am nas cospasent ef mewn eraill. Trachefn, oni ddanfonodd Duw y fâth blâ ym-mhlith y bobl am odineb ac aflendid, hyd oni laddodd o honynt mewn vn diwrnod bedair mil ar hugain.
   
Eisiau amser mi a adawaf heibio lawer o historiau eraill o 'r Beibl sanctaidd, y rhai a ddangosant i ni fawr ddialedd a thrwm lid Duw yn erbyn putteinwyr a godinebwyr. Siccr yw fod y greulon gosp a osododd Duw, yn dangos yn eglur ddigon mor gâs gan Dduw butteindra. Ac nac amheuwn fod Duw yn yr amser hwn yn cashâu aflendid, cymmaint ac yr ydoedd ef yn yr hên gyfraith: ac nas cospa ef y pechod ymma yn ddiammau yn y bŷd hwn, ac yn y bŷd a ddaw: [td. 171] o herwydd Duw yw efe na ddichon arhos drygioni.
   
Am hynny y dlye bawb wachelyd y drygioni hwn, ac sy yn gofalu am ogoniant Duw ac Iechydwriaeth eu heneidiau eu hunain.
   
Mae S. Paul yn dywedyd ddarfod scrifennu pob peth ar a scrifennwyd er siampl i ni, i ddyscu ini ofni Duw, ac vfyddhau i 'w sanctaidd gyfraith ef. O herwydd os Duw nid arbedodd y canghennau naturiol, nid arbed ef nyni y rhai nid ydym ond impiau, os gwnawn y cyfryw droseddau. Os distrywiodd Duw lawer mil o bobl, lawer o ddinasoedd, ie a 'r holl fŷd, am butteindra, na wenhieithiwn mohonom ein hunain, ac na thybygwn y diangwn ni yn rhyddion, ac yn ddigosp. O herwydd fe a addawodd yn ei gyfraith sanctaidd ddanfon plau tostion ar y troseddwyr, neu y rhai a dorrant ei sanctaidd orchymmynion ef.
   
Fel hyn y clywsoch pa fodd y mae Duw yn cospi pechod godineb, gwrandawn weithian ryw gyfreithiau a osododd llywodraethwyr bydol, mewn amryw wledydd er ei gospi: fel y caffom wybod fod aflendid yn ffiaidd ym-mhob dinas a gwladwriaeth hydrefn, ac ymmhlith dynion honest.
   
Hyn oedd y gyfraith ym-mhlith y lepreaid, Hwy a rwyment yr hwn a ddelid mewn godineb, ac a 'i dygent ef dros dri diwrnod trwy 'r ddinas: yn ôl hynny yr hŷd y byddai byw, fe a ddibrisid, a thrwy gywilydd a gwradwydd, a gyfrifid yn ddŷn heb ddim honestrwydd ynddo.
   
Ym-mhlith y Locriaid yr ydys yn tynnu dau lygad y godinebwr.
   
Y Rhufeiniaid gynt a gospent odineb, weithiau [td. 172] â thân, weithiau â 'r cleddyf. Os delid neb mewn godineb ym-mhlith yr Aiphtiaid, y gyfraith oedd iddo gael ei chwippio yngwydd y bobl, hyd fîl o wialennodiau: a 'r wraig a ddelid mewn godineb gydag ef, a dorrid ei thrwyn, fel y gellid gwybod byth o hynny allan ei bod hi yn buttain, ac y ffieiddid hi gan bawb.
   
Ym-mhlith yr Arabiaid y torrid pennau y rhai a ddelid mewn godineb, oddiar eu cyrph.
   
Yr Atheniaid a gospent butteindra ag angau, yn yr vn modd. Felly y gwnai y Tartariaid diddysc, difedr.
   
Ac hyd heddyw ym-mhlith y Twrciaid y llabyddir i angau yn ddidrugaredd, y gwr a 'r wraig a ddalier mewn godineb. Fel hyn y gwelwn pa gyfreithiau duwiol a wnaethpwyd gynt gan awdurdodau goruchel, er tynnu ymmaith butteindra, ac er maentaenio priodas sanctaidd, a phûr ymddygiad.
   
Ac etto nid oedd gwneuthurwyr y cyfreithiau ymma yn Gristianogion, onid cenhedloedd; etto hwy a garent honestrwydd a phurdeb buchedd cymmaint, fel y gwnaent gyfreithiau daionus, duwiol, er maentaenio y pethau hynny, heb oddef o fewn eu teyrnasoedd, odineb a phutteindra i deyrnasu yn ddigosp.
   
Fe a ddywedodd Christ wrth yr Iuddewon anffyddlon, y cyfode y Ninifiaid ddydd y farn yn erbyn y genhedlaeth honno, i 'w chondemno, am iddynt hwy etifarhau ar bregethiad Ionas, ac wele (medd efe) vn mwy nâ Ionas ymma, (gan feddwl amdano ei hûn) ac etto nid edifarhasant.
   
Oni chyfyd (dybygŵch chwi) yn gyffelyb y Locriaid, Arabiaid, Atheniaid ac eraill o 'r fâth hyn[td. 173]ny, i 'r farn yn ein herbyn ni i 'n condemno; yn gymmaint ac iddynt hwy ymgadw rhag putteindra ar orchymmyn dŷn, ac mae gennym ni gyfraith ac eglur orchymmyn Duw, ac er hynny nid ydym yn ymadel â 'n haflan ymddygiad. Yn wir, yn wir fe fydd esmwythach yn-nydd y farn i 'r cenhedloedd hynny nag i ni, onid edifarhawn ni a gwellhau. O herwydd, er bod angau corphorol, yn ein golwg ni, yn gosp drom, dost, yn y bŷd hwn am butteindra: etto nid yw y gosp honno ddim wrth y blinedig boenau a orfydd ar odinebwyr, putteinwyr a dynion aflan, eu goddef yn ôl y bywyd hwn.
   
O herwydd fe a geuir yr holl rai hynny o deyrnas nefoedd, fel y dyweid S. Paul; Na thwyller chwi, ni chaiff na godinebwyr, nac addolwyr delwau, na thorwyr priodas, na drythyllwyr, na 'r rhai Sodomiaidd, na chybyddion, na meddwon, na difenwyr, na chribddeilwyr etifeddu teyrnas Dduw. Ac y mae Ioan yn dywedyd yn ei weledigaeth, y caiff y putteinwyr eu rhân [sic] gyd â lladdwyr, cyfareddwyr, a 'r delw-addolwyr, a 'r rhai celwyddog, yn y pwll sydd yn llosci â thân a brwmstan, yr hwn yw 'r ail angau.
   
Er bod cosp y corph yn angau, etto mae iddo ddiwedd, ond mae cosp yr enaid, yr hwn y mae Ioan yn sôn amdano, yn dragywydd. Yno y bydd tân a brwmstan, yno y bydd wylofain ac scyrnygu dannedd, yno y prŷf a gno gydwybod y rhai a ddamnier, ni bydd marw byth. Oh, calon pwy ni ddifera ddafnau gwaed wrth wrando ac ystyried y pethau hyn.
   
Os yscrydiwn ac os * crynwn [:- Echrydiwn.] wrth glywed enwi y pethau hyn, pa beth a wnawn wrth eu clywed hwy a 'u goddef, ie a 'u goddef byth ac yn dragy[td. 174]wydd. Duw a drugarhao wrthym.
   
Pwy sydd bellach wedi * soddi [:- Suddo.] mewn pechod cyn ddyfned, a chwedy ymadel â phôb duwioldeb cyn llwyred; ac y gwnel yn fwy o 'i hoffder a 'i ddigrifwch drewllyd brwnt (yr hwn a aiff yn ebrwydd heibio) nag o golli gogoniant tragwyddol? Pwy ailwaith a 'i rhydd ei hunan i chwantau cnawdol cyn belled, ac nad ofno ef * am boenau [:- Rhag poenau.] tân vffernol? Ond gwrandawn bellach pa fodd y gwachelwn butteindra a godineb, fel y rhodiom mewn ofn Duw, ac y byddom ryddion oddiwrth yr holl artaithiau a 'r poenau anescorol trymmion y rhai sydd ar fedr pob dŷn aflan.
   
Er gwachelyd godineb, putteindra, a phob aflendid, cadwn ein calonnau yn bur ac yn lân oddiwrth bob meddwl drwg a chwantau cnawdol: o herwydd os y galon a lygrir ni a gwympwn lwyr ein pennau i bob rhyw annuwioldeb. Hyn a wnawn ni yn esmwyth, os ni pan glywon ein hên elyn Sathan yn ein temptio, ni chytunwn mewn ffordd yn y byd â 'i dwyllodrus ddichellion ef, gan ei wrthwynebu ef yn ddewrion, trwy ffydd gadarn yngair Duw, a chan osod yn ei erbyn ef yn wastadol yn ein calonnau, y gorchymmyn hwn, a roddodd Duw i ni, Na wna odineb, scrifennedig yw, Na wnâ butteindra.
   
Da fydd i ni hefyd fyw yn wastadol mewn ofn Duw, a gosod gar bron ein llygaid dôst fygythiau Duw, yn erbyn annuwiol bechaduriaid: ac ystyried yn ein calonnau mor frwnt, mor anifeiliaidd ac mor fyrr yw 'r digrifwch a 'r hoffder, i 'r hwn y mae Sathan yn ein hûdo ac yn ein llithio ni yn wastad: ac eilwaith fod y gosp a osodwyd am y pechod hwnnw yn anescorol ac yn dragwyddol.
[td. 175]    
Hefyd arferwn sobredd, a chymmedrolder a thymmer dda wrth fwytta ac yfed, a gwachelwn bob chwedleu aflan, ac ymgadwn oddiwrth bob cwmpniaeth drŵg, Gwachelwn seguryd, ymhoffwn o ddarllen yr Scrythur lân; gwiliwn mewn gweddiau duwiol, a myfyriadau rhinweddol; a phob amser ymarferwn o ryw boen a thrafel duwiol; a 'r pethau hyn a 'n cynnorthwyant ni yn fawr i ymgadw rhag putteindra.
   
Ac ymma y rhybyddir pob grâdd o ddynion, priodol ac am-mhriodol, i garu purdeb a glendid buchedd. O herwydd mae 'r priodol yn rhwym wrth gyfraith Dduw, i garu ei gilydd yn bur ac yn glau, heb i vn o honynt geisio cariad dieithr.
   
Mae yn rhaid i 'r gŵr lynu wrth ei wraig yn vnig, ag i 'r wraig lynu wrth ei gŵr yn vnig. Mae yn rhaid iddynt ill dau ymhoffi ynghymdeithas ei gilydd: na chwennycho yr vn o honynt neb arall. Ac fel y maent hwy yn rhwymedig i fyw inghŷd mewn duwioldeb a phob honestrwydd, felly eu swydd hwy hefyd a 'u dlêd yw dwyn eu plant i fynu yn rhinweddol, a darbod na bo iddynt gwympo i * lindagau [:- Faglau.] Sathan, nac i vn aflendid, ond bod o honynt yn bur ac yn honest mewn priodas sanctaidd, pan ddelo 'r amser.
   
Felly hefyd y dylyai feistred a rheolwyr ddarbod nad arferer na phutteindra nac aflendid ymmhlith eu gwasanaeth ddynion.
   
A thrachefn os y rhai sydd heb priodi a ymglywant ynddynt eu hunain, na allant fyw heb gwmpeini gwraig, priodant, a byddant fyw ynghŷd yn dduwiol, o herwydd gwell yw priodi nâ llosci. I ochel godineb (medd yr Apostol) cymered pob gŵr ei wraig ei hûn, a phob gwraig ei gŵr ei hun.
[td. 176]    
Yn ddiwethaf, y rhai sydd yn clywed ynddynt eu hunain, y gallant (trwy weithrediad Yspryd Duw) fyw yn vnig, ac yn * ymattalus [:- Ddiweir.], clodforant Dduw am eu rhoddiad, a cheisiant bob ffordd ac a allont i gadw ac i gynnal y cyfryw roddiad: megis trwy ddarllein yr Scrythur lân, trwy fyfyriadau duwiol, a gweddiau dyfal, a 'r fâth rinweddol arferon eraill.
   
Os ceisiwn oll yn y modd ymma ymgadw rhag godineb, putteindra a phob aflendid, a dwyn ein bywyd mewn duwioldeb ac honestrwydd, gan wasanaethu Duw â chalonnau glân pûr, a 'i ogoneddu ef yn ein cyrph, drwy ddwyn ein bywyd yn ddiddrwg ac yn ddieniwed, siccr y gallwn fod o rifedi y rhai y mae ein Iachawdwr Christ yn yr Efengyl yn dywedyd fel hyn amdanynt, Gwyn eu bŷd y rhai glân o galon, canys hwy a welant Dduw: I 'r hwn yn vnig y bô pob gogoniant anrhydedd, rheolaeth a gallu yn oes oesoedd. Amen.

<Cyfrol ii. 265-84: Pregeth yn yr hon y manegir y dylyid ministro gweddi gyhoeddus a'r Sacramentau mewn iaith a ddealler gan y gwrandawyr.>

[td. 265]

¶ Pregeth yn yr hon y manegir y dylyid ministro gweddi gyhoeddus a 'r Sacramentau mewn iaith a ddealler gan y gwrandawyr.

   
YMhlith aml arferon pobl Dduw Gristionogion anwyl, nid oes vn anghenrheitiach i bob stat ac i bob amser nâ gweddi gyhoeddus, a dyledus arfer y Sacramentau: o herwydd yn y cyntaf yr ydym yn ceisio oddiar law Duw yr holl bethau y rhai heb hyn, ni allem gael mo ho[td. 266]nynt. Ac yn ail y mae fe yn ein breicheidio ni, ac yn ei gynnig ei hun i ninnau i 'w fraicheidio.
   
Am hynny a ni yn gwybod fod y ddwy arfer hynny mor anghenrhaid ini, na thybygwn fod yn anweddus ini ystyried, yn gyntaf pa beth yw gweddi a pha beth yw sacrament: ac yno pa sawl rhyw a'r weddi sydd, a pha sawl Sacrament, ac felly y deallwn ni yn well pa fodd y iawn arferwn ni hwynt. Er gwybod pa beth ydynt mae S. Awstin yn y llyfr am yr Yspryd a 'r enaid yn dywedyd fal hyn am weddi. Gweddi, medd ef, yw dwyfoldeb y meddwl: hynny yw ymchwel at Dduw trwy ddymunad duwiol gostyngedig: yr hon ddymuniad yw diogel ac ewyllysgar a melus ogwyddiad y meddwl ei hun at Dduw. Ac yn ei ail lyfr yn erbyn gwrthwynebwyr y gyfraith a 'r Prophwydi y mae fe 'n galw y Sacramentau yn arwyddion sanctaidd. Ac wrth scrifennu at Bonifacius am fedydd plant bychain y dywaid: oni bai fod yn y Sacramentau Rhyw gyffelybaeth i 'r pethau y maent yn Sacramentau honynt [sic] ni byddent Sacramentau mwy. Ac o 'r gyffelybaeth honno maent o 'r rhan fwyaf yn derbyn enwau y pethau eu hunain y maent yn eu harwyddoccau. Wrth y gairiau hyn o S. Awstyn mae 'n eglur ei fod ef yn fodlon i ddeffiniad neu ddescribiad arferol Sacrament, hynny yw, ei fod ef yn arwydd weledig o rad anweledig, hynny yw yr hon sydd yn gosod allan i 'r llygaid a 'r synwyrau eraill oddi allan orchwyl trugaredd rad Duw, ac sydd megis yn selio yn ein calonnau ni addewidion Duw.
   
Ac felly yr ydoedd yr enwaediad yn Sacrament, yr hwn a bregethodd i 'r synhwyrau oddi allan [td. 267] enwaediad y galon oddifewn, ac a seloedd ac a ddiogelhaodd ynghalonnau 'r enwaededig, addewidion Duw ynghylch yr hâd a addawsed ac a edryched amdano.
   
Yn awr edrychwn pa sawl rhyw a'r weddi a pha sawl Sacrament y sydd. Yr ydym yn darllen yn yr Scruthur am dair rhyw o weddi, o 'r rhai y mae dwy 'n neulltuol ac vn yn gyhoeddus.
   
Y gyntaf yw 'r hon y mae Pawl yn son amdeni yn ei Epistl at Timothi gan ddywedyd: Mi a fynnwn i wyr weddio ymhob man gan dderchafu dwylo purion heb ddigter nag ymryson. A hon yw gwir a dyfal gyfodiad y meddwl at Dduw heb draethu blinder a dymunad y calonnau trwy laferudd yn gyhoeddus. O 'r weddi hon y mae 'r siampl yn llyfr Samuel am Haanah mam Samuel, pan weddioedd hi yn y deml yn hrymder ei chalon, gan ddymuno cael ei gwneuthur yn ffrwythlon. Medd y text yr ydodd hi yn gweddio yndi ei hun a 'i llaferudd ni chlywyd. Yn y dull hyn y dylye 'r holl Gristionogion weddio, nid vnwaith yn yr wythnos, neu vnwaith yn y dydd, ond fal y dywaid Pawl wrth scrifennu at y Thessaloniaid heb orphwys. Ac fal y mae S. Iaco 'n scrifennu, Llawer y ddychon gweddi 'r cyfion os ffrwythlon y fydd hi.
   
Yr ail rhyw o weddi y sonnir amdeni yn S. Mathew, lle y dywedir fal hyn, Pan weddiech dos i 'th stafell a chwedy cau dy ddrws gweddia ar dy Dad yr hwn sydd yn y dirgel, a 'th Dad yr hwn a wel yn y dirgel a 'th obrwya di yn yr amlwg: O 'r rhyw hon o weddi mae llawer siampl yn yr Scrythyrau sanctaidd: ond digon i ni adrodd vn yr hon sydd scrifennedig yn Actau 'r Apostolion. Mae [td. 268] Cornelius gwr sanctaidd canwriad o 'r Italaidd fyddin, yn dywedyd wrth yr Apostol Peter, ag yntef yn ei dŷ yn gweddio ynghylch y nawfed awr ymddangos iddo fe vn mewn dilliad gwynnion, &c. Fe weddiodd y gwr hwnnw a'r Dduw yn y dirgel, ac a obrwywyd yn yr amlwg. Dymma 'r ddwy rhyw weddiau dirgel. Y naill yn y meddwl, hynny yw dwyfol dderchafiad y meddwl at Dduw, a 'r llall yn y llaferydd, hynny yw dirgel adrodd blinderau a dymyniadau 'r galon mewn geiriau, ond etto mewn stafell ddirgel, neu rhyw le neulltuol.
   
Yr ail rhyw o weddi sydd gyffredinol neu gyhoeddus. Am y weddi hon y son ein Iachawdwr Christ, pan mae fe 'n dywedyd. Os cytuna dau o hanoch ar y ddayar am ddim oll beth bynnac a ddeisyfant rhoddir iddynt gan fy nhad yr hwn sydd yn y nefoedd. Canis ymhale bynnac yr ymgynullo dau neu dri yn fy enw i, yno yr ydwyf yn eu mysc hwynt. Er i Dduw addo 'n gwrando ni pan weddion yn y dirgel trwy wneuthur hynny yn ffyddlon ac yn dduwiol: O herwydd mae fe 'n dywedyd galw arnafi yn-nydd trallod yno mi a 'th wrandawaf.
   
Ac medd S. Iaco ac Elias yn wr marwol fe weddiodd ac ni bu law dros dair blynedd a chwemis, ac fe a weddiodd drachefn ac fe rhoddes y nef ei glaw. Etto mae 'n eglur wrth historiau y beibl fod gweddi gyffredinol yn rymmusach ger bron Duw, ac am hynny y dylyed galaru yn fawr na wnair rhagor gyfrif honi hi, yn ein mysc ni y rhai ydym yn addef ein bod yn vn corph ynghrist.
   
Pan fygythwyd dinistr dinas Ninifi o fewn deigain diwarnod. Fe gydsylltodd y brenin a 'i [td. 269] bobl eu hunain mewn gweddi ac ympryd, ac hwy a waredwyd. Fe orchymmynnodd Duw yn y Prophwyd Ioel gyhoeddi ympryd, ac i 'r bobl hen a iauainc, gwyr a gwragedd, ymgynull ynghyd, a dywedyd ac vn llaferydd: arbed dŷ bobl Arglwydd ac na ddyro dy etifeddiaeth i warth: a phan oeddid er fedr difa 'r Iddewon oll mewn vn diwarnod trwy genfigen Haanan, wrth orchymmyn Hester hwy a ymprydiasant ac a weddiasant, ac hwy a waredwyd: pan warchaodd Holophernes Bethulia, wrth gyngor Iudith hwy ymprydiasant ac a weddiasant ac hwy a rhyddhawd. Pan ydodd yr Apostol Peter yngharchar fe ymgysylltodd y gynulleidfa ynghyd mewn gweddi ac fe waredwyd Peter mewn modd rhyfedd.
   
Wrth yr historiau hynny mae 'n eglur fod gweddi gyffredinol gyhoeddus yn rymmus iawn i fwynhau trugaredd, ac ymwared oddiar law ein Tad nefol. Am hynny fy mrodyr yr atolgyaf i chwi er mwyn tirion drugaredd Duw, na fyddwn mwy yn escaelus yn hyn o beth: ond megis pobl a fyddant ewyllysgar i dderbyn ar law Duw y fath bethau, y rhai y mae gweddi gyffredinol yr Eglwys yn eu ceisio, ymgyssylltwn ynghyd yn y lle a osodwyd i weddi gyhoeddus, ac ag vn galon ceisiwn gan ein Tad nefol yr holl bethau a wyr ef eu bod yn anghenrhaid ini.
   
Nid ydywyf [sic] yn gwahardd gweddiau dirgel i chwi, ond yr ydwyf yn eich annog i wneuthur cymmaint gyfrif a gweddi gyhoeddus ac y mae hi 'n haeddu. Ac ymlaen pob peth byddwch siccr yn y tair rhyw hon o weddi fod eich meddyliau gwedy eu cyfodi yn ddwyfol at Dduw, ac onid ef ni bydd eich gweddiau onid diffrwyth, ac fe wir[td. 270]hair ynoch chwi yr ymmadrodd hwn: mae 'r bobl hyn yn nesau attaf a 'u geneuau a 'u calonnau ymhell oddi wrthyf. Hed hyn am y tair rhyw gweddi am y rhai y darllenwn yn yr Scruthur lân.
   
Yn awr a 'r vn fath neu lai o airiau y cewch glywed pa sawl Sacrament sydd gwedy i ein Iachawdwr Christ eu gosod, ac a ddylent barhau a 'u derbyn gan bob Christion mewn amser a threfn dyledus, ac am yr achos y mynnai ein Iachawdwr Christ ini eu derbyn hwy. Ac am eu rhifedi hwy ped ystyrid hwy yn ol gwir arwyddocad Sacrament: sef am yr arywddion gweledig y rhai a orchymmynnir yn oleu yn y Testament newydd a 'r rhai y cydsylltir addewid maddauant o 'n pechodau yn rhad a 'n sancteiddrwydd a 'n cyssylltiad ni ynghrist: nid oes onid dau, bedydd a swpper yr Arglwydd. O herwydd er bod i ollyngdod addewid maddeuant pechodau etto nid oes wrth airiau eglur y Testament newydd, vn addewid gwedy ei chlymmu a 'i rhwymo a'r arwydd weledig yr hon yw gosodiad dwylaw.
   
O herwydd nid ydys yn y Testament newydd yn gorchymmyn yn oleu arfer gosod dwylo mewn gollyngdod fal yr ydys yn gorchymmyn yr arwyddion gweledig mewn bedydd a swpper yr Arglwydd: ac am hynny nid yw gollyngdod y fath sacrament ac yw bedydd a 'r cymmyn. Ac er bod i wneuthurdeb offeiriad ei harwydd weledig a 'i haddewid, etto mae erni diffig addewid maddauant o bechodau: fal a'r yr holl Sacramentau eraill heblaw y rhai hyn, am hynny nid ydyw na hon nag vn Sacrament arall y fath Sacrament ac ydyw y bedydd a 'r cymmyn. Ond mewn cymmeriad cyffredinol fe ellir rhoi enw Sacrament i [td. 271] bob peth trwy 'r hwn yr arwyddoccair vn peth sanctaidd. Yn yr hwn ystyr y rhoes yr hên dadau yr enw hwn nid yn vnic i 'r pump eraill, y rhai yn hwyr o amser a gymmerid yn lle Sacramentau i wneuthur saith, ond hefyd i lawer o Ceremoniau eraill megis i olew, golchiad traed, a 'r fath bethau, heb feddwl trwy hynny eu cyfrif hwy yn Sacramentau, yn yr ystyr ac y mae y ddau Sacrament a ddywedasom ni o 'r blaen.
   
Ac am hynny mae S. Awstin gan ystyried gwir ystyr ac iniawn ddeall y gair Sacrament, wrth scrifennu at Ianuarius, ac yn ei drydydd llyfr hefyd am yr athrawiaeth Gristionogawl, yn dywedyd fod Sacramentau y Christianogion yn ambell mewn rhifedi, ac yn odidawg mewn ystyr, ac yn y ddau le hynny mae fe 'n eglur yn sôn am ddau, Bedydd, a Swpper yr Arglwydd.
   
Ac er bod yn cynnal trwy drefn eglwys Loegr, heblaw y ddau hyn, ryw arferon a Ceremoniau ynghylch gwneuthur offeiriaid, priodas, a bedydd escob, gan holi plant am eu gwybodaeth mewn pyngciau ffydd, a chan gyssylltu â hynny weddiau 'r Eglwys drostynt, ac hefyd am ymweliad y clâf: etto ni ddylyai neb gymmeryd y rhai hyn yn lle Sacramentau, yn yr ystyr a 'r deall y cymmerir Bedydd a Swpper yr Arglwydd, ond naill a'i yn alwedigaethau duwiol o fywyd, anghenrhaid yn Eglwys Grist, ac am hynny yn deilwng i 'w gosod allan trwy weithred gyhoeddus gyffredinol gan wenidawg yr Eglwys: ynteu a fernir eu bod yn gyfryw ordeiniaethau, ac a allant gynnorthwyo i athrawiaethu, diddanu, ac adailad Eglwys Ghrist.
   
Yn awr a ni gwedy deall pa beth yw gweddi, a [td. 272] pha beth yw Sacrament, a pha sawl rhyw o weddi y sydd, a pha sawl Sacrament hefyd a osododd ein Iachawdwr Christ: edrychwn bellach a oddef yr Scruthyrau a siampl y brif-Eglwys gynt, weddi llaferydd (hynny yw, pan yw 'r genau yn traethu rhyw ddeisyfiadau â 'r llaferydd) neu finistro rhyw Sacramentau neu vn rhyw weithred, neu Cæremoni gyffredinol gyhoeddus arall, yn perthyn at fudd ac adailadaeth y gynulleidfa dlawd, mewn tafod anghydnabyddus, yr hwn ni ddeall na 'r gwenhidawg na 'r bobl: neu a ddylai vn dŷn arfer yn neilltuol weddi laferydd mewn iaith nis deall.
   
I 'r cwestiwn hwn rhaid ini atteb, nas dylyai. Ac yn gyntaf am weddi gyffredinol a ministrad y sacramentau, er y perswadai rheswn ni yn hawdd (pe cai ein rheoli ni) y dlyem ni weddio 'n gyhoeddus, a ministro y Sacramentau mewn iaith a ddealler, o herwydd mai gweddio 'n gyffredinawl, yw bod i gynulleidfa bobl ofyn vn peth, ag vn llaferydd a chyfundeb meddwl, a ministro Sacramentau yw trwy 'r gair a 'r arwydd oddi allan, pregethu i 'r derbynwyr anweledig râs Duw oddifewn: ac hefyd am osod yr arferon hyn, a 'u bod fyth yn parhau, er mwyn dwyn ar gof i 'r gynulleidfa o amser i amser, eu hundeb ynghrist, ac y dlyent fal aelodau o vn corph mewn gweddi a phob modd arall geisio a chwenychu bob vn fudd ei gilydd, ac nid eu budd eu hunain heb ennill eraill. Etto nid rhaid ini redeg at reswn i brwfo y peth hyn, o herwydd bod gennym airiau eglur goleu 'r Scruthur, ac hefyd gyfundeb yr scrifennyddion hynaf a dyscediccaf, yn canmol gweddiau y gynulleidfa yn yr iaith a dealler [sic]. Yn [td. 273] gyntaf mae S. Pawl at y Corinthiaid yn erchi gwneuthur pob peth er adailadaeth: yr hyn ni ddichon bod oni bydd y gweddiau a ministrad y Sacramentau mewn tafod cydnabyddus i 'r bobl. O herwydd pan draetho 'r offeiriad weddi, neu finistro y Sacramentau mewn gairiau na ddealler gan y rhai sydd bresennol, ni ellir eu hadailadu hwy.
   
O herwydd megis os yr vtcorn yn y maes, a rydd lais anhynod, ni all neb trwy hynny ymbaratoi i ryfel. Ac megis pan fytho offeryn cerdd yn gwneuthur sain ddiwahanol, ni wyr neb pa beth a genir. Felly pan fytho gweddi neu finistrad y Sacramentau mewn iaith anghydnabyddus i 'r gwrandawyr, pwy ohanynt a gyffroir i gyfodi ei feddwl at Dduw i geisio gydâ 'r gwenidawg gan Dduw y pethau y mae 'r gwenidawg yn ei airiau a 'i weddi yn eu gofyn? Neu pwy wrth finistro 'r Sacramentau a ddeall pa rad anweledig a ddylyai y gwrandawyr ddymuno cael ei weithio yn y dyn oddufewn? yn wir neb. O herwydd fal y dywaid S. Pawl mae 'r hwn a ddywedo mewn tafod anghydnabyddus yn estron i 'r gwrandawyr, yr hyn sydd anweddus iawn mewn cynulleidfa Gristionogaidd.
   
O herwydd nid ydym estroniaid i 'w gilydd, ond cyd-ddinaswyr â 'r saint, ac o dylwydd Duw, ac aelodau yr vn corph. Ac am hynny yr hyd y bytho 'r gwenidog yn adrodd y weddi a wnair yn ein henwau ni i gyd, rhaid yw ini roddi clust i 'r geiriau y mae fe 'n eu hadrodd, ac yn ein calonnau ofyn ar law Dduw, y pethau y mae fe mewn geiriau yn eu gofyn: ac i arwyddoccau ein bod, yn gwneuthur felly, yr ydym yn dywedyd Amen, ar [td. 274] ddiwedd y weddi, yr hon y mae fe 'n ei gwneuthur yn ein henwau ni oll. A hyn ni allwn ni ei wneuthur er adailadaeth, oni ddeallir yr hyn a ddywedir.
   
Am hynny anghenrhaid yw gweddio yn gyhoedd yn yr iaith a ddeallo gwrandawyr. A phe buasai gweddus goddef erioed iaith ddieithr yn y gynulleidfa, fe allasai hynny fod yn amser Pawl a 'r Apostolion eraill, pan gynyscaeddid hwy â mawr wyrthiau ac aml iaithoedd: o herwydd fe allasai hynny annog rhai i dderbyn yr efengil, pan glywsent Hebrewyr o anedigaeth, er eu bod yn annyscedig, yn dywedyd Groeg, a lladin, ac iaithoedd eraill: ond ni thybygodd Pawl y dylaid goddef hyn yr amser hynny: ac a arferwn ni hynny yn awr, pan nad oes neb yn dyfod i iaithoedd, heb astudrwydd dyfal? Na atto Duw. O herwydd trwy hynny y dygem holl arferon ein heglwys, i wâg ofergoel, ac y gwnaem hwy oll yn ddiffrwyth.
   
Mae Luc yn scrifennu i Petr ac Ioan gwedy eu rhyddhau oddiwrth dywysogion ac archoffeiriaid Ierusalem, ddyfod at eu cymydeithion, a dywedyd wrthynt yr holl bethau a ddywedase yr offeiriaid a 'r henuriaid wrthynt: yr hyn pan glywsont, hwy a godasant eu llaferydd mewn cytundeb at Dduw gan ddywedyd, O Arglwydd, tydi yw y Duw yr hwn a wnaethost nef a dayar, mor, ac oll sydd yndynt, &c.
   
Ni allasent wneuthur hyn pe gweddiasent mewn iaith ddieithr, yr hon ni ddeallasent: ac yn ddiddau, ni ddywedasant hwy oll â llafarau gwahanedig: ond rhyw vn o honynt a ddywedodd yn eu henwau hwynt oll, a 'r llaill gan wrando 'n [td. 275] ddiescaelus a gyfunasant ag ef: ac am hynny y dywedir gyfodi o honynt eu llafar ynghyd.
   
Nid ydyw S. Luc yn dywedyd, Eu llafarau, megis am lawer, ond Eu llafar megis am vn. Yr ydoedd yr vn llafar hwnnw am hynny yn y fath iaith ac yr oeddent hwy oll yn ei deall, oni buasai hynny ni allasent gyfodi mohoni i fynu â chyfundeb eu calonnau: o herwydd ni ddichon neb gyfuno â 'r hyn nis gŵyr.
   
Am yr amser ymlaen dyfodiad Christ ni bu ddŷn erioed a ddywedai, fod gan bobl Dduw, na chan neb arall, eu gweddiau, neu finistrad eu Sacramentau, neu eu haberthau, mewn iaith nas deallent hwy eu hunain. Ac am yr amser er Christ, nes i * ortrechus [:- Draws.] allu Rufain ddechrau gorescyn, a rhwymo holl genhedlaethau Europ i fawrhau iaith Rufain, mae 'n eglur wrth gyfundeb yr hên scrifenyddion dyscedig, nad oedd arfer iaith ddiethr, anghydnabyddus, ynghynulleidfaon y Christionogion.
   
Mae Iustin ferthur, yr hwn oedd yn fyw yn 160. mlynedd o oedran Christ, yn dywedyd fal hyn am finistrad Swpper yr Arglwydd yn ei amser ef; A'r ddie sul, mae cynnulleidfaon o 'r rhai a arhosant yn y trefydd, a 'r rhai a drigant yn y gwledydd hefyd: ymhlith y rhai yr ydys yn darllen cymmaint ac a ellir, o scrifennadau 'r Apostolion a 'r Prophwydi. Yn ol i 'r darlleudd beidio, mae 'r gwenidawg pennaf yn gwneuthur annogaeth, gan eu hannog i ganlyn pethau honest: yn ol hynny, yr ydym yn cyfodi oll ynghyd ac yn offrwm gweddiau, yn ôl diweddu y rhai (fal y dywedasom) y dygir i mewn fara a gwin a dwfr. Yno mae 'r gwenidawg pennaf yn offrwm gweddi a diolch â 'i [td. 276] holl allu, a 'r bobl yn atteb, Amen.
   
Mae 'r geiriau hyn a 'u hamgylchau, os ystyrir hwy yn dda, yn manegi yn oleu, fod nid yn vnic yn darllen yr Scruthyrau mewn iaith a ddealled, ond bod yn gweddio felly hefyd yn y cynnulleidfaon yn amser Iustin.
   
Fe osododd Basilius Magnus, ac felly y gwnaeth Ioan * enau aur [:- Chrysostom.], hefyd yn eu hamseroedd, drefnau cyhoeddus ar wenidogaeth gyhoeddus, y rhai a alwent Leiturgiæ, ac yn y rhai hynny hwy a osodasant ar y bobl atteb i weddiau 'r gwenidogion weithiau Amen, weithiau Arglwydd trugarha wrthym, weithiau a chyd a 'th yspryd dithau, ac Mae 'n calonnau ni gwedi eu cyfodi at yr Arglwydd, &c. Yr hwn atteb ni fedrase 'r bobl ei wneuthur mewn amser dyledus, oni buasai fod y weddi mewn iaith ac a ddeallent hwy. Mae 'r vn Basil wrth scrifennu ac eglwyswyr Neocæsaria, yn dywedyd fal hyn am arfer gweddi gyffredinol, gan appwynto rhai i ddechreu 'r caniad, ac eraill i ganlyn, ac felly gan dreulio 'r nos mewn llawer o ganiadau a gweddiau, maent ar y wawr ddydd oll ynghyd (megis ag vn genau ac vn galon) yn canu i 'r Arglwydd ganiad o gyffes, pob vn yn gosod iddo ei hun airiau cymhesur o etifeirwch.
   
Mewn man arall mae fe 'n dywedyd: os bydd y mor yn deg, pa faint mwy y mae ymgynulliad y gynulleidfa 'n deccach, yn yr hon y danfonir allan sain cyssylltedig gwyr, gwragedd, a phlant (megis tonnau 'n ffusto ar lan y mor) o 'n gweddiau ni at Dduw? Ystyriwch ar ei airiau ef, sain (medd ef) gyssylltedig gwyr, gwragedd, a phlant: yr hyn ni ddichon bod oni byddai eu bod hwy oll yn deall yr iaith yn yr hon yr adroddid y weddi.
[td. 277]    
Ac fe a ddywaid Chrysostom ar airiau S. Pawl. Cyn gynted ag y clywo y bobl y gairiau hyn, y<n> oes oesoedd, maent hwy oll yn y man yn atteb, Amen. Yr hyn ni allent hwy ei wneuthur, oni bai eu bod hwy 'n deall yr hyn a ddywedai 'r offeiriad.
   
Mae Dionysius yn dywedyd fod yr holl dyrfa bobl yn canu caniadau, wrth finistro y cymmun. Mae S. Cyprian yn dywedyd fod yr offeiriad yn darparu meddyliau y brodyr â rhag-ddywediad au ymlaen y weddi, gan ddywedyd derchefwch eich calonnau: ac yno 'r atteb y bobl yr ydym yn eu dyrchafu hwy at yr Arglwydd. Ac mae S. Ambros wrth scrifennu ar airiau S. Pawl yn dywedyd, Hyn yw 'r peth y mae fe 'n ei ddywedyd, fod yr hwn a ddywaid mewn tafod ddiethr, yn dywedyd wrth Dduw, yr hwn sydd yn gwybod pob peth, ond nid ydyw dynion yn gwybod, ac am hynny nid oes ffrwyth o 'r peth hynny.
   
A thrachefn ar y geiriau hyn, os bendigi di neu roddi diolch â 'r yspryd, pa fodd y dywaid yr hwn sydd yn lle 'r annyscedig, Amen, ar dy ddiolchiad di, gan na ŵyr ef pa beth yr ydwyd yn ei ddywedyd? Hynny yw, medd S. Ambros, os ti a fanegi foliant Duw mewn iaith nis gwypo y gwrandawyr. O herwyd pan glywo 'r annyscedig yr hyn nis deallo, nid edwyn ddiwedd y weddi, ac ni fedr ddywedyd Amen. Yr hwn air yw cymmaint ac yn wir, neu bydded wir, fal y cadarnhair y fendith, neu y rhoddiad diolch. O herwydd gan y rhai a attebant, Amen, y cyflawnir cadarnhâd y weddi, fal y cadarnhair pob peth a ddywedir ymmeddyliau y gwrandawyr, trwy dystiolaeth y gwirionedd.
[td. 278]    
Ac yn ol llawer o airiau pwysig i 'r vn defnydd, mae fe 'n dywedyd, y cwbl yw hyn: na wneler dim yn yr Eglwys yn ofer, ac mai 'r peth hyn yn enwedig a ddylid llafuro amdano, sef ar fod i 'r anyscedig allel cael lleshâd, rhag bod vn rhan o 'r corph yn dywyll trwy anwybodaeth. Ac rhag tybied o neb ei fod ef yn meddwl hyn oll am bregethu, ac nid am weddi: mae fe 'n cymmeryd achos ar y gairiau hyn ei S. Pawl, (oni bydd cyfiaithydd, tawed yr hwn sydd ac iaith ddieithr yn yr Eglwys) i ddywedyd, fal y canlyn: Gweddied yn ddirgel, neu ddyweded wrth Dduw, yr hwn sydd yn clywed yr holl bethau mudion. O herwydd yn yr Eglwys rhaid i hwnnw ddywedyd, yr hwn a wna lles i bawb oll.
   
Mae S. Ierom wrth scrifennu ar y geiriau hyn ei S. Pawl, pa fodd y dywaid yr hwn sydd yn lle 'r anyscedig Amen, &c. yn dywedyd, y gwr llyg yw 'r hwn y mae S. Pawl yn dywedyd ymma ei fod yn lle yr ânnyscedig [sic], yr hwn nid oes gantho vn swydd Eglwysig, pa fodd yr atteb ef Amen, ar weddi yr hon nid ydyw yn ei deall? Ac yn y man ar ol hynny sef ar airiau Pawl pe llafarwn a thafodau, &c. Mae fe 'n dywedyd fal hyn. Hyn yw meddwl Pawl: Os llafara neb mewn tafodau dieithr, anghydnabyddus, fe wnair ei feddwl ef yn ddiffrwyth, nid iddo ei hun, ond i 'r gwrandawyr: o herwydd beth bynnac a ddywedir, nid yw ef yn ei wybod. Ac mae S. Awstin wrth scrifennu a'r y ddaunawfed Psalm, yn dywedyd: ni a ddlyem ddeall pa beth yw hyn, fal y gallom ganu a rheswn dŷn, ac nid a thrydar adar. O herwydd mae dylluanod, cawciod, cigfrain, piod, a 'r fath adar eraill, gwedy eu dyscu gan dynnion i [td. 279] * glegru [:- Drydar.], ni wyddont pa beth. Ond canu trwy ddeall a rhoddwyd trwy ewyllys sanctaidd Duw i natur dŷn. Ac ailwaith, mae S. Awstin yn dywedyd, Nid rhaid wrth vn llaferudd pan fythom ni 'n gweddio, ond fal y mae 'r offeiriaid yn gwneuthur, i ddangos eu meddwl, nid fal y gallo Duw, ond fal y gallo dynnion eu clywed hwy. Ac felly gan ei cofio wrth gyfuno a 'r offeiriaid y gallont orbwyso a'r Dduw.
   
Fal hyn ein dangosir trwy 'r Scrythyrau a 'r hên ddoctoriaid, na ddylyid wrth weddio neu finistro Sacramentau, arfer vn iaith nas deallo 'r gwrandawyr. Megis i fodloni cydwybod Christion, nad rhaid ini dreulio chwaneg amser yn hyn o beth. Ond etto e'r attal safneu gwrthwynebwyr, y rhai sydd yn sefyll ormod ar ordeiniaethau cyffredinol, da yw cydsylltu at y testiolaethau hyn o 'r Scruthyrau a 'r hên Ddoctoriaid, vn ordeiniaeth y wnaeth yr Ymherodr Iustinian, yr hwn oedd Ymherodr Rufain ynghylch pympcant mlynedd a saith mlynedd a'r igain yn ol Christ, yr ordeiniaeth yw hon: Yr ydym yn gorchymmyn i 'r holl Escobion ac offeiriaid finistro 'r offrwm sanctaidd, ac arfer gweddiau yn y bedydd sanctaidd, nid gan ddywedyd yn yssel, ond a llaferudd eglur, vchel, yr hon a all y bobl oll ei chlywed, fal trwy hynny y cyffroir meddyliau y gwrandawyr a mawr ddwyfoldeb, wrth adrodd gweddiau 'r Arglwydd Dduw. O herwydd felly y mae 'r Apostol sanctaidd, yn yr Epistol cyntaf at y Corinthiaid yn dangos, gan ddywedyd, Os bendigi di neu os rhoddi di ddiolch yn yr Yspryd yn dda, pa fodd y gall yr hwn sydd yn lle 'r annyscedig ddywedyd, Amen, ar dy ddiolchad di? O her[td. 280]wydd ni wyr efe pa beth yr ydwyd yn ei ddywedyd? Yn wir yr ydwyti yn rhoddi diolch yn dda, ond nid ydys yn ei adailadu efe.
   
Ac ailwaith, fe a ddywaid, yn ei Epistol at y Rufeiniaid: A 'r galon y credir i gyfiawnder, a 'r geneu y cyffesir i Iechadwriaeth. Am hynny o blegid yr achosion hyn, ymmysc gweddiau eraill, mae 'n gymhesir i 'r Escobion a 'r offeiriaid crefyddgar, draethu a dywedyd hefyd y rhai a ddywedir yn yr offrwm sanctaidd, I 'n Harglwydd Iesu Grist ein Duw ni, gydâ 'r Tad, a 'r Yspryd glan, a llaferudd vchel. A gwybydded y crefyddgar offeiriaid hyn, os hwy a escaelusant y pethau hyn, y gorfudd arnynt rhoddi cyfrif amdanynt, yn echrydus farn y Duw mawr, a 'n Iachawdwr Iesu Grist: a phan wypom ninnau hynny, ni orphwyswn ni, ac ni oddefwn hynny heb ei ddial. Yr ydoedd yr Ymherodr hwn (fal y dywaid Sabelicus) yn ffafro Escob Rufain, ac etto ni a welwn pa fath ordeiniaeth oleu y wnaeth ef, am weddio a ministro Sacramentau mewn iaith gydnabyddus, er mwyn cyffro defosiwn da y gwrandawyr trwy wybodaeth, yn erbyn barn y rhai a fynnant mai anwybodaeth sydd yn gwneuthur defosiwn da, mae fe hefyd yn ei wneuthur ef yn beth damnedig wneuthur y pethau hyn mewn iaith nis deallo 'r gwrandawyr. Cauwn hyn am hynny trwy gyfundeb Duw a dynnion da na ddylaid gweddio yn gyhoeth na ministro Sacramentau mewn iaith nis deallo y gwrandawyr. Yn awr gair neu ddau am weddi neilltuol mewn iaith ni ddeallir.
   
Ni a gymmerasom arnom pan dechrauasom [sic] son am y peth hwn, brwfo, nid yn vnic, na ddylaid ministro gweddi gyffredinol neu Sacrament, mewn [td. 281] iaith nis deall y gwrandawyr, ond hefyd na ddylai neb weddio 'n ddirgel, mewn iaith ni byddai fe ei hun yn ei deall. Yr hyn ni bydd anhawdd ini ei wneuthur, oni ollyngwn yn angof pa beth yw gweddi. O herwydd os defosiwn y galon yw gweddi, yr hwn sydd yn gyrru 'r galon i ymgyfodi at Dduw, pa fodd y gellir dywedyd fod hwnnw yn gweddio, yr hwn nid yw yn deall y geiriau y mae ei dafod yn eu traethu mewn gweddi? Ie pa fodd y gellir dywedyd ei fod ef yn dywedyd? o herwydd dywedyd yw traethu meddwl y galon trwy laferudd y genau.
   
Ac nid ydyw llaferudd y draetho dŷn wrth ddywedyd, ddim ond cennadwr y meddwl, i ddwyn allan wybodaeth, am y peth oni bai hynny, a orwedde 'n ddirgel yn y galon, ac ni ellir ei wybod: yn ol yr hyn a scrifenna S. Pawl, Pwy a ŵyr medd ef y pethau sydd mewn dyn, ond yspryd dyn yn vnic, yr hwn sydd ynddo? Ni ellir am hynny yn iniawn ddywedyd ei fod ef yn dywedyd, yr hwn nid yw yn deall y laferudd y mae ei dafod yn ei draethu, ond yn dynwared dywedyd, fal y gwna 'r perot, neu 'r fath adar, sydd yn dynwared llaferudd dynnion. Ni faidd neb am hynny ac a fytho yn ofni digofaint Duw yn ei erbyn ei hun, son am Dduw yn rhy ehud, heb feddwl am ddeall parchus yn ei wydd ef, ond fe ddarpara ei galon cyn rhyfygu dywedyd wrth Dduw. Ac am hynny yn ein gweddi gyffredinol, mae 'r gwenhidawg yn dywedyd yn fynych gweddiwn: gan feddwl wrth hynny rhebyddio 'r bobl i ddarparu eu clustiau i wrando, ar y peth y mae er fedr ei erchi ar law Dduw, a 'u calonnau i gyfuno a hynny, a 'u tafodau ar y diwedd i ddywedyd, Amen.
[td. 282]    
Fal hyn y darparodd y Prophwyd Dafydd ei galon; pan ddywedodd ef, parod yw fy nghalon o Dduw, parod yw fy nghalon, canaf a chanmolaf. Fe ddarodd i 'r Iddewon hefyd, yn amser Iudith, cyn iddynt ddechreu gweddio, ddarparu eu calonnau felly, pan weddiasant hwy a 'u holl galonnau, ar i Dduw ymweled a 'i bobl Israel. Fal hyn yn darparasai Menasses ei galon, cyn iddo weddio, a dywedyd: yr ydwyf yn gostwng gliniau fy nghalon, gan ofyn iti ran o 'th drigarog fwynder. Pan fytho 'r galon gwedy ei darparu fal hyn, mae 'r llaferudd a draethir o 'r galon, yn beraidd ynghlustiau Duw, ac heb hyn ni ystyria ef hi i 'w derbyn. Ond o herwydd fod y dyn sydd yn * dadwrdd [:- Twrddan.] geiriau diddeall yngwydd Duw, yn dangos nad ydyw ef yn ystyriaid mawrhydi Duw, wrth yr hwn y mae fe 'n dywedyd: mae Duw yn cymmeryd hwnnw megis vn yn diystyru ei fawrhydi ef, ac yn rhoddi iddo ei wobr ymlhith [sic] ragrhithwyr, y rhai sydd yn ymddangos yn sanctaidd oddifaes, a 'u calonnau yn llawn meddyliau ffiaidd, ie yn amser eu gweddiau.
   
O herwydd y galon y mae 'r Arlgwydd yn edrych erni, fal y scrifennir yn histori y brenhinioedd. Os mynnwn ninnau am hyn na byddo ein gweddiau yn ffiaidd bethau, ger bron yr Arglwydd Dduw, darparwn ein calonnau cyn gweddio, ac felly deallwn y pethau yr ydym yn gweddio am danynt, fal y gallo ein calonnau a 'n llaferudd, gydseinio ynghlust mawrhydi Duw: ac yno ni ffaelwn dderbyn ar ei ddwylaw ef, y pethau yr ydym yn eu gofyn, fal y gwnaeth gwyr da o 'n blaen ni, y rhai a dderbyniasant o amser yn amser y pethau a ddamunent er iechyd i 'w heneidiau.
[td. 283]    
Fe dybygid fod S. Awstin yn cyd-ddwyn yn y pethau hyn, o herwydd fal hyn y dywaid ef am y rhai a ddygir i fynu mewn gramadeg, neu rhethorei, ac a droir at Grist, ac am hynny sydd rhaid eu dyscu ynghrefydd Grist: Gwybyddant hefyd medd S. Awstin nad y llaferudd ond meddylfryd y galon sydd yn dyfod i glustiau Duw. Ac yno y bydd, os digwydda iddynt ystyried, fod yr Escob neu 'r gwenhidawg yn yr Eglwys, yn galw ar Dduw a geiriau anghysson ac anhrefnus, neu y rhai na bônt hwy yn eu deall, neu eu bod hwy yn cyfrannu yn anhrefnus y geiriau y maent yn eu traethu, na watwarant ddim o honynt. Hyd yn hyn fe a dybygid ei fod ef yn cyd-ddwyn gyda gweddi mewn iaith ni ddeallir.
   
Ond yn yr ymadrodd nesaf mae fe 'n agoryd ei feddwl fal hin. Nid am na ddylid gwella y pethau hyn fal y gallo y bobl ddywedyd Amen i 'r hyn y maent yn ei ddeall yn dda: ond etto rhaid yw dwyn gyda 'r holl bethau duwiol hyn, ar ddwylo y catecheiswyr ymma ac athrawon y ffydd: fal y gallont ddeall megis mewn dadleudŷ, y mae daioni y ddadl yn sefyll yn y sain, felly ei fod yn yr Eglwys yn sefyll mewn defosiwn. Fal nad ydyw ef yn fodlon i neb weddio mewn iaith nis deallo: ond mae fe 'n dyscu y dadleuwr neu araithiwr cyfarwydd, i ddwyn gyda thafod annyscedig, anghyfarwydd y gwenhidawg crefyddgar, diddrwg: I grynhoi y cwbl os gwna diffyg deall y geiriau a ddywedir yn y gynulleidfa fod y geiriau yn anffrwythlon i 'r gwrandawyr: paham na wna yr vn peth y geiriau a ddarllenir yn anffrwyddlon [sic] i 'r darllenudd?
   
Trugarog ddaioni Duw, a ganniatao ini rad [td. 284] i alw arno megis y dlyem, i 'w ogoniant ef, a 'n didrangc ddedwyddwch ninnau. Yr hyn y wnawn ni os ymostyngwn ein hunain yn ei olwg ef: ac os bydd ein meddwl ni, yn ein holl weddiau cyffredinol a neilltuol, gwedy eu gosod yn hollol arno ef. O herwydd gweddi y gostyngedig a aiff trwy y cymylau, ac nis diddenir hi nes dyfod yn agos at Dduw, nid ymmedy hi nes i 'r goruchaf edrych arni hi, a gwared y cyfion a gwneuthur barn. Iddo ef am hynny y byddo anrhydedd a gogoniant, yn oes oesoedd. Amen.

<Cyfrol iii. 165-84, Pregeth am stât Priodas.>

[td. 165]

¶ Pregeth am stât Priodas.

   
MAe gair yr holl-alluog Dduw yn testiolaethu ac yn mynegi o ba le y daeth dechreuad priodas, a phaham yr ordeiniwyd hi. Hi a ordeiniwyd gan Dduw o fwriad ar fod i ŵr a gwraig fyw yn gyfraithlon mewn cymdeithias gyfaillachgar dragwyddol, i ddwyn ffrwyth ac i wachelyd goddineb, fel y gallid cadw cydwybod dda o 'r ddwy blaid, a ffrwyno llygredig hyblygedd y cnawd o fewn terfynau honestrwydd.
   
O blegid fe waharddodd Duw bob aflendid a phuteindra, ac o amser i amser fe a gospodd yn dôst y gwyniau anllywodraethus ymma, fal y manegodd pob histori ac oes.
   
Hefyd fe a ordeiniwyd cynnal a halaethu eglwys Duw a 'i deyrnas trwy 'r fath fywyd, nid yn vnig am fod Duw trwy ei fendith yn rhoddi plant, onid hefyd am fod yn eu dwyn hwy i fynu gan eu tadau a 'u mammau duwiol yngwybodaeth gair Duw, fal y gallid yn y modd hyn trwy eppiliaeth draddodi oddiwrth y naill at y llall wybo[td. 166]daeth am Dduw a 'i wir grefydd, fal yn y diwedd y gallai lawer fwynhau anfarwolaeth dragywyddol.
   
Am hynny, o herwydd bod priodas yn gwasanaethu cystadl i wachelyd pechod a bai, ac i halaethu teyrnas Dduw: rhaid i chwi a phawb eraill a ddawant i 'r stât honno gydnabod dawn Duw â meddyliau pur diolchus, am iddo felly reoli eich calonnau chwi fal nad ydych yn canlyn siampl y byd drygionus, y rhai a osodant eu meddyliau ar frynti pechod, er eich bod chwi eich dau yn ofni Duw ac yn cashau pob brynti.
   
O herwydd yn siccr, godidawg rodd Duw yw hyn. Lle mae siampl gyffredin dynnion bydol yn dangos fod y diawl gwedy rhwymo eu calonnau hwy, a 'u llindagu hwy mewn llawer o rwydau fal yn eu stat o weddwdod y maent yn rhedeg i lawer o ffiaidd bethau cyhoeddus, a 'u cydwybod heb wrthwynebu hynny. Y fath ddynnion hyn ac ydynt yn byw mor ddiobeith ac mor frwnt, mae S. Pawl yn dangos pa farn sydd yn aros ar eu medr; Ni chaiff na goddinebwyr na phuteinwyr etifeddu teyrnas Dduw. Yr ydych chwi wedi diangc rhac yr * erchyll [:- * Echrydus.] farn Duw hon, os chwi a fyddwch fyw ynghŷd yn ol ordeinhad Duw heb ymado y naill a 'r llall.
   
Ond ni fynnwn i chwi fod yn ddiofal heb wilied, o herwydd fe a brawf diawl bob peth i geisio rhwystro a lluddio eich calonnau a 'ch bwriadau duwiol chwi, os rhowch iddo dyppŷn bach o le: o herwydd naill ai fe a drafaela i dorri y cwlwm a ddechreuwyd rhyngoch, neu ar y lleiaf fe a gais ei rwystro ef ag amrafael flinder ac anfodlonrwydd.
[td. 167]    
A hyn yw ei ddichel pennaf ef i wneuthur anghytundeb yn eich calonnau chwi, fal lle mae yn awr gariad mawr melus rhyngoch, fe a ddwg yn lle hynny anghytundeb chwerw diflas. Ac yn siccr mae ein gelyn hwn megis oddiuchod yn ceisio treisio nattur a chyflwr dŷn: o herwydd mae 'r ffolineb hyn gwedy tyfu gyda ni o 'n Ieuengctyd, sef dymuno rheoli, tybied yn dda amdanom ein hunain, megis nad oes neb yn tybied fod yn addas iddo berchi arall o 'i flaen ei hun. Mae 'r bai melltigedig hwn o ystyfnigrwydd ewyllys a 'n rhygaru ein hunain, yn addasach i dorri ac i wahanu cariad y galon, nag i gynnal cytundeb.
   
Rhaid am hyn i bobl briodol roddi eu meddyliau yn ddifrif i gytundeb, a rhaid iddynt geisio yn wastad gan Dduw nerth ei Yspryd sanctaidd ef, i reoly eu calonnau, ac i rwymo eu meddyliau ynghytundeb.
   
Mae 'n anghenrhaid i 'r rhai priodol arfer y weddi hon yn fynych, gan weddio y naill dros y llall yn fynych, rhag i gasineb ac anghytundeb gyfodi rhyngthynt. Ac am nad oes ond rhai yn ystyried hyn, a llai etto yn ei gyflawni (gweddio dros i gilydd yr ydwyf yn ei feddwl) ni a welwn pa fodd y mae diawl yn sennu ac yn gwatwar yr stat hon, mor ambell y mae y rhai priod heb ymdaeru, ymryson, ymsennu, etifaru, rhegu chwerw, ac ymladd. Ac Pwy bynnac sydd yn gneuthur y pethau hyn nid ydynt yn ystyried mai llithiad y gelyn ysprydol ydyw hyn, yr hwn sydd hoff iawn gantho hynny: o herwydd oni bai hynny hwy a ymegnient â phob hydr yn erbyn y drygioni hyn, nid yn vnic trwy weddi ond trwy bob diwydrwydd ac a allent.
[td. 168]    
Ie ni roent le i annogaeth llid, yr hwn a 'u cyffro hwy i 'r fath airiau neu ddyrnodau gairwon llymmion, yr hyn yn ddiddau yw hudad diawl, profedigaeth yr hwn os ni a 'i canlynwn, fe a ddechrau ac a weua ynom ni yn siccr bob trueni a thristwch. O herwydd mae hyn yn wir siccr iawn, y canlyn o 'r fath ddechreuad y torrir gwir gytundeb yn y galon, trwy 'r hyn ar fyrr ennyd y dyrrir bob cariad o 'r galon allan.
   
Yno ni ellir na bytho 'n druan gweled fod yn rhaid iddynt hwy fyw ynghŷd a hwy heb allel bod ynghŷd yn gyttun. Ac mae hyn i 'w weled ym-mhob lle haechen yn arferol. Ond pa beth yw 'r achos? Yn wir am nad ydynt yn ystyriaid dichellion twyllodrus diawl, a 'u bod am hynny heb ymroi i weddio ar Dduw ar fod yn wiw gantho attal ei allu ef.
   
Hefyd nid ydynt yn ystyriaid pa fod y maent yn cynnorthwyo bwriad diawl, gan ganlyn llid eu calonnau, trwy fygwth y naill y llall, trwy droi pob peth yn eu ynfydrwydd dibyn dobyn, trwy beidio a rhoddi i fynu eu cyfiawnder (fal y tybygant hwy) ie a thrwy beidio 'n fynych a rhoddi i fynu y rhan gamweddus. Os chwenychi di am hynny fod heb y trueni hwn, os chwenychi fyw yn heddychlon ac yn ddiddanus mewn priodas, dysc weddio 'n ddifrif ar Dduw ar iddo lywodraethu eich calonnau chwi eich dau â 'i Yspryd glân, ac attal gallu diawl, trwy 'r hyn y parha eich cytundeb chwi yn dragywydd.
   
Ond mae 'n rhaid cydsylltu â 'r weddi hon ddiescaelusrwydd godidawg: am yr hwn y mae S. Petr yn rhoddi y gorchymmyn hwn, gan ddywedyd, Chwi y gwyr cydgyfanneddwch â 'ch [td. 169] gwragedd, fel y gwedde i rai gwybodol, gan roddi anrhydedd i 'r wraig megis i 'r llestr gwannaf, fel rhai sydd gydetifeddion grâs y bywyd, rhag rhwystro eich gweddiau chwi.
   
Mae 'r gorchymmyn hwn yn perthyn yn neilltuol at y gwr, o herwydd efe a ddylai fod yn arweinydd ac yn awdur cariad, yr hyn sydd yn cael lle pan fytho efe rhesymmol ac nid yn rhy greulon, ac os goddef ef y wraig i gael rhan o 'i meddwl. O herwydd y wraig yw 'r creadur gwannaf, ac ni chynyscaeddir hi â 'r fath rym a chadernid meddwl, am hynny yr aflonyddir hwy yn gynt, ac maent yn barottach i bob gwyniau gweinion, ac i bob hyblygedd meddwl nag yw gwyr, ac maent hwy yn yscafnach ac yn oferach yn eu ffansiau a 'u hopinioneu.
   
Rhaid i 'r gŵr ystyriaid y pethau hyn fal na byddo efe yn rhy afrywog, am hyn rhaid iddo am ryw bethau na chymero ef arno weled mo honynt, rhaid iddo ddeongl pob peth yn fwyn.
   
Ond mae 'r cyffredin bobl yn barnu nad addas i ŵr fod mor llaryaidd. O herwydd hwy a ddywedant mai arwydd yw hyn o lyfrdra gwraigaidd: ac am hynny y tybygant mai rhan gŵr yw cyffroi ac ymladd â 'i ddwrn a 'i ffon.
   
Ond beth bynnac a dybygant hwy, mae S. Petr yn ddiammau yn barnu yn well beth sydd addas i wr, a pheth sydd resymmolaf iddo ei wneuthur. O herwydd medd ef, rheswm a ddylaid ei arfer, ac nid ymladd. Ie mae fe 'n dywedyd ymhellach y dylai y wraig gael rhyw barch ac anrhydedd, hynny yw gan ei harbed hi, a dwyn gydâ hi, yn hytrarch am ei bod hi yn llestr gwannaf, yn galon frau, ac yn annwadal, ac hi [td. 170] a gyffroir â gair yn * ebrwydd [:- Fuan.] i ddigofaint. Ac am hynny gan ystyriaid ei gwendid hwn hi, hi a ddylai yn hytrarch gael ei harbed.
   
Felly ni fegi di gytundeb yn inig, ond ti a gai ei chalon hi i 'w rheoli yn ol dy ewyllys. O herwydd fe gedwir naturiaeth honest i wneuthur ei dlyed yn hytrach wrth airiau mwynion nag wrth ddyrnodau.
   
Ond am yr hwn a wnel bob peth trwy greulondeb a bod yn dôst, ac a arfero 'n wastad o fod yn llym yn ei airiau a 'i weithredoedd, pa beth a ennill ef yn y diwedd? yn wir dim, ond ei fod ef yn hyfforddi gweithred diawl, mae fe 'n gyrru ar encil gytundeb, cariad, addfwynder peraidd, ac yn dwyn i mewn anghytundeb, casineb a blinderau mwyaf ac a allant fod mewn cariad rhwng y naill a 'r llall a chyfeillach bywyd dyn.
   
Heb law hyn hefyd, mae hynny yn dwyn drygioni arall gydag ef, mae 'n dinistr ac yn rhwystro gweddi: o herwydd yr ennyd y byddir yn cynnal y meddwl mewn ymryson ac anghytundeb, ni ellir arfer gwir weddi, O herwydd mae gweddi 'r Arglwydd yn edrych cystadl ar y cwbl yn gyffredinol ac ar bob dyn o 'r neilltu; yn yr hon yr ydym yn traethu 'n gyhoedd ein bod ni yn maddau i 'r sawl a wnaeth yn ein herbyn, fal yr ydym yn ceisio gan Dduw faddauant o 'n pechodau. Yr hyn beth pa fodd y gellir ei wneuthur yn inion pan fyddo eu calonnau hwy mewn anghytundeb? Pa fodd y gallant weddio y naill dros y llall pan fo 'r naill yn cashau 'r llall.
   
Os tynnir immaith nerth gweddi, pa fodd yr ymgynhaliant mewn diddanwch? O herwydd ni allant mewn vn modd arall wrthwynebu di[td. 171]awl nac etto fod eu calonnau yn sefyll mewn diddanwch diogel ym-mhob enbeidrwydd ac anghenrhaidiau ond trwy weddi.
   
Fal hyn y mae pob afles cystadl ysprydol a chorphorol yn canlyn yr arferon afrywog, chwerw, llym, creulon hyn, y rhai ydynt addasach i anifeiliaid gwylltion, nag i greaduriaid rhesymmol.
   
Nid ydyw S. Petr fodlon i 'r pethau hyn, ond mae diawl yn eu chwennychu hwy yn llawen: gochelwch chwithau yn fwy am hynny. Ac etto fe ddichon gwr fod yn wr er nad arfero ef y fath greulondeb, ie pe byddai weithiau heb gymmeryd arno weled arferon ei wraig. A rhan gwir Gristion yw hyn, yr hyn sydd hoff gan Dduw: ac mae hyn hefyd yn gwasanaethu 'n dda i ddiddanu stât priodas.
   
Yn awr o blegid dlyed y wraig pa beth sy weddus iddi hitheu: a gamarfer hi fwynder a thirionedd ei gwr, ac a dry hi yn ol ei hewyllys bob peth dibyn dobyn? Na wnaed ddim o hynny. O herwydd mae hynny mor gwbl hefyd yn erbyn gorchymmyn Duw.
   
O herwydd fal hyn y mae S. Petr yn pregethu iddynt hwy, Chwi wragedd byddwch ostyngedig i 'ch gwŷr priod. Nid gorchymmyn a rheoli yw bod yn ostyngedig, ac etto hwy allant wneuthur y pethau hyn i 'w plant a 'u * tylwyth [:- Teuleu.]: Ond am eu gwŷr rhaid iddynt fod yn ostyngedig iddynt hwy, a pheidio a gorchymmyn, a chyflawni gostyngeiddrwydd ac vfydd-dod. O herwydd yn siccr mae hyn yn magu cytundeb yndra rhagorol, pan yw 'r wraig yn barod ar orchymmyn ei gwr, pan yw hi yn ymroi i 'w ewyllys ef, pan fytho hi yn ym-egnio i geisio ei fodlo[td. 172]ni ef a 'i lawenhau, pan wachelo hi bob peth ac a allai ei ddigio ef, O herwydd fal hyn y gwirhair geiriau 'r bardd yn gywir, y caiff gwraig dda wrth fod yn ostyngedig i 'w gwr, reoli fal y byddo hoff a llawen gantho ddyfod yn gynt adref etti. Ond o 'r ystlys arall, pan fytho eu gwragedd hwy yn afrywog ac yn llymion ac yn chwerwon, fe yrrir eu gwyr hwy trwy hynny i gashau ac i gilio allan o 'u tai, fal pe bai rhyngthynt ryfel a 'u gelynnion. Ac etto mae yn odid na chwympo weithiau ryw wrthwyneb rhyngthynt, o herwydd nad oes neb yn byw heb fai: ond yn enwedig am fod y wraig yn llestr gwannaf, gochelant hwy rhag sefyll yn eu baiau a 'u hatcasrwydd, ond cydnabyddant hwy yn gynt eu ffolineb a dywedant, fyngwr, fal hyn y gyrrodd fy-nigofaint fi i wneuthur hyn ymma neu hyn accw, maddauwch imi, ac ar ol hyn mi a wachela. A pha parottaf y byddo gwraig i wneuthur yn erbyn ei gwr, parottaf y dylai hi fod i wneuthur fal hyn: ac nid er mwyn ymgadw oddiwrth ymryson a anghytundeb yn vnic y dylai wneuthur hyn, ond yn hytrach er mwyn gorchymmyn Duw, fal y mae S. Pawl yn ei adrodd ef yn y geiriau hyn, y gwragedd ymostyngwch i 'ch gwyr priod megis i 'r Arglwydd, oblegid y gwr yw pen y wraig megis y mae Christ yn ben i 'r Eglwys.
   
Ymma y gwelwch fod Duw yn gorchymmyn i chwi gydnabod awdurdod y gwyr a rhoddi iddo barch vfydd-dod.
   
Ac mae S. Petr yn dywedyd yn y lle a adroddwydd o 'r blaen, i fodrabedd sanctaidd gynt ymdrwsio nid oddi allan o blethiadau gwallt, ac amgylch osodiad aur, neu wiscad dillad gwychi[td. 173]on, onid gan obeithio ar Dduw a bod yn ddarostyngedig i 'w gwr priod, megis yr vfyddhaodd Sara i Abraham gan ei alw ef yn Arglwydd, merched yr hon fyddwch chwi, medd ef, o wneuthur yn dda.
   
Addas a fyddai i wragedd argraphu yr ymadrodd hwn yn eu meddyliau.
   
Gwir yw fod yn rhaid iddynt hwy yn enwedig oddef poenau a doluriau eu priodas, am fod yn gorfod arnynt roi heibio rydd-did eu llywodraeth a bod mewn doluriau escor, ac yn dwyn eu plant i fynu.
   
Yn y swyddau hyn maent hwy mewn periglau mawrion: heb y rhai y gallent fod, pe byddent heb briodi.
   
Ond mae S. Petr yn dywedyd mai hwn yw 'r trwsiad pennaf i wragedd santaidd, gobeithio ac ymddiried yn-nuw, hynny yw, nad ymgadwasant rhag priodas oblegid ei gofalon a 'i doluriau, a 'i henbeidrwydd, ond gorchymmyn i Dduw bob peth a allai ddigwyddo ynddi, gan obeithio cael ei nerth ef yn siccr yn ol iddynt alw arno am ei gynnorthwy.
   
O wraig gwna dithau felly ac yno y trwsir di 'n odidawg ger bron Duw a 'i holl Angylion a 'i Saint, ac nid rhaid iti geisio ym-mhellach am wneuthur gwaith a fyddo gwell: O herwydd bydd ostyngedig i 'th wr, synna ar ei ddymuniadau ef, ac ystyria beth y mae ef yn ei ofyn ar dy law di, felly y gelli di anrhydeddu Duw, a byw yn heddychlon yn dy dŷ.
   
Ac heblaw hyn fe ganlyn Duw di â 'i fendithion, fal y llwyddo pob peth gydâ thi, cystadl iti ac i 'th wr, ac fal y dywaid y Psalm, Gwyn [td. 174] ei fudd [sic] pob vn sydd yn ofni 'r Arglwydd, sef yr hwn sydd yn rhodio yn ei ffyrdd ef canys mwynhei lafur dy ddwylo, gwyn dy fyd a da fydd it. Dy wraig sydd fel gwinwydden ffrwythlon ar hyd ystlysau dy dŷ: a 'th blant fal planhigion oliwydd o amgylch dy ford. Wele fel hyn yn ddiau y bendithir y gwr a ofno 'r arglwydd medd Dafydd.
   
Bydded hyn ym-meddwl y wraig yn wastad yn hytrarch am fod gwisc ei phen hi yn ei rhybyddio am y peth hyn, trwy 'r hyn yr arwyddoccair ei bod hi dan lywodraeth ac mewn vfydd-dod i 'w gwr: Ac fel y gosododd natur y wisc honno i fanegi ei hufydd-dod hi, felly y mae S. Pawl yn gorchymmyn fod i bob rhan arall o 'i dillad hi ddangos gŵyledd a sobredd. O herwydd onid yw gyfraithlon i wraig fod yn bennoeth, ond dwyn ar ei phen arwydd o 'r gallu sydd erni, pa le bynnac yr elo hi: mwy y gofynnir ar ei llaw hi ddangos yr hyn a arwyddocair wrth hynny; Ac am hynny y galwodd yr hên wragedd o 'r hen fyd eu gwyr yn Arglwyddi ac a ddangosasant eu parch yn yfyddhau iddynt.
   
Ond onid odid hi a ddywaid fod y gwyr hynny yn gwir garu eu gwragedd. Mi a wn hynny yn dda, ac yr ydwyf yn ei gyfio yn ddifai. Ond pan ydwyf yn eich rhybyddio chwi i 'ch dlyed, na chofiwch chwi eu dlyed hwy tuag attoch. O herwydd pan fythom ni ein hunain yn dyscu ein plant i vfyddhau ini, megis i 'w tadau a 'u mammau, neu pan fythom yn addyscu 'n gweision ac yn dywedyd wrthynt y dlyent vfyddhau i 'w meistri nid â llygad wasanaeth, ond fel gweinidogion Christ: pe dywedent hwy wrthym ninnau [td. 175] ailwaith am ein dlyed ninnau ni thybygem ni eu bod hwy yn gwneuthur hynny yn dda.
   
O herwydd er bod gan ŵr gyfaill yn ei fai? ni wnae hynny ei fod ef yn ddifai. Ond hyn sydd raid iti edrych arno, am fod dy hun yn ddifai. O herwydd Adda a fwriodd y bai ar y wraig, a hithau a 'i bwrodd ar y sarph: etto nid escuswyd yr vn o honynt. Ac am hynny na ddwg attafi yn awr y fath escuson, ond gosod dy holl ddiwydrwydd i wrando y dylait ti vfyddhau i 'th ŵr.
   
O herwydd pan wyf yn rhybyddio dy ŵr i 'th garu di ac i 'th gysuro, etto ni phaidiaf a gosod allan y gyfraith a osodwyd i 'r wraig, cystadl ac y mynnwn i 'r gŵr wneuthur yr hyn a scrifennir yn y gyfraith iddo yntef.
   
Dos di am hynny ynghylch y pethau a berthynant iti yn vnig, a dangos dy hun yn hynaws i 'th ŵr. Neu yn hytrach os vfyddhau di i 'th ŵr er mwyn gorchymmyn Duw, yno adrodd pa beth a ddylai ef ei wneuthur, ond cyflawna di yn ddiescaelus y pethau y mae gwneuthurwr y gyfraith yn gorchymmyn iti eu gwneuthur: O blegid fal hyn yr vfyddhai di i Dduw yn oreu os peidi di a thorri ei gyfraith ef.
   
Nid yw 'r hwn sydd yn caru ei gyfaill yn gwneuthur gorchest yn y bŷd: ond mae 'r hwn a anrhydeddo y neb sydd yn ei gashau ef ac yn ei ddrygu, yn haeddu mawrglod. Felly meddwl dithai os goddefi di ŵr anhwaith y caidi am hynny wobr mawr.
   
Ond os ceri di ef yn inig am ei fod ef yn dirion ac yn fwyn: pa wobr y rhydd Duw iti am hynny? Etto nid ydwyf yn dywedyd hyn fal pe ewyllysiwn i 'r gwyr fod yn anhowaith tuag at eu gwragedd, ond annog yr ydwyfi y gwragedd i ddwyn yn ddio[td. 176]ddefus gydag anhywaithder eu gwyr. O herwydd pan wnelo pob vn o 'r ddwy ran ei gorau i gyflawni eu dlyed vn i 'w gilydd, yno yn y man y canlyn budd mawr i 'w cymydogion, wrth eu siampl hwy. O herwydd pan fyddo 'r wraig yn barod i oddef gwr anhywaith, a phan na byddo 'r gwr rhy dost wrth wraig atgas anhywaith, yno y bydd pob peth yn esmwyth mewn porthladd ddiogel. Fal hyn yn yr hen amser y gwnai bob vn ei ddylyed a 'i swydd ei hun, ac nid oeddynt ofalus i edrych am ddlyed eu cymydogion. Ystyria adolwg i Abraham gymmeryd atto fab ei frawd, ac ni faiodd ei wraig arno ef am hynny. Ef a orchymmynnodd iddo fyned i daith bell gydag ef, ac ni ddywad hi ddim yn ei erbyn ef, ond hi a vfyddhaodd i 'w orchymmyn ef.
   
A thrachefn yn ol holl flinderau a gofidiau a phoenau mawrion y daith honno, yn ol gwneuthur Abraham megis yn Arglwydd o 'r cwbl oll, etto fe ganniataodd i Lot yr oruchafiaeth: ac fe a oddefodd Sara hynny mor ddiddig ac yr attaliodd hi ei thafod rhag yngan vn waith y fath airiau ac a arfer gwragedd eu dywedyd fynychaf yn y dyddiau hyn, pan welant eu gwyr yn y lleoedd isaf, ac yn ostyngedig i rai iauangach nâ hwynt hwy, yn y man hwy a 'i * dannodant [:- * Edliwiant.] iddynt â gairiau ymrysongar, ac a 'u galwant hwy yn ffyliaid, yn llyfron ac yn ddihyder, am wneuthur felly.
   
Ond yr oedd Sara mor bell oddiwrth ddywedyd y fath airiau, ac na feddyliodd hi vnwaith ddywedyd felly, ond bod yn fodlon i ddoethineb ac ewyllys ei gŵr.
   
Ie, heb law hyn, gwedy darfod i Lot gael fal hyn ei ewyllys, a gadel i 'w ewythr y rhan leiaf [td. 177_T175] o 'r tir, fe a gwympodd i ddygyn berigl: yr hyn beth pan wybu y Patriarch hwn, yn y man fe a osododd ei holl wŷr mewn arfau, ac a ddarparodd fyned ei hun a 'i holl dylwyth a 'i gymdeithion yn erbyn llu 'r Persiaid: yn yr hwn gyflwr nis cynghorodd Sara ef i 'r gwrthwyneb, ac ni ddywad hi wrtho fal y gallasid dywedyd: fy ngŵr i ba le yr a'i [sic] di mor fyr-bwyll? paham y rhedi fal hyn lwyr dy ben? paham yr ymgynnygi i 'r fath beriglon mawrion? Paham yr wyd mor barod i anturio dy fywyd dy hun, ac i osod mewn enbeidrwydd fywyd dy holl dylwyth dros ŵr a wnaeth a thi 'r fath gam? Ar y lleiaf onid oes gennit ofal amdanat dy hun, cymmer drueni arnafi, a minnau er dy fwyn di gwedy gadel fy-ngwlâd a 'm cenedl, ac heb imi na chynnorthwywyr na chenedl, a mi gwedy dyfod cy belled o 'm gwlâd gydâ thi: tosturia wrthyf, ac na wnâ fi ymma 'n weddw, i ddwyn arnaf y fath ofalon a blinderau.
   
Hyn a allasai hi ei ddywedyd. Ond ni ddywad Sara, ac ni feddyliodd y fath airiau: ond hi a 'i cadwodd ei hun yn ddistaw ym-mhob peth.
   
Hefyd yn yr holl amser ac y bu hi hesp heb ei phoeni fel gwragedd eraill wrth ddwyn ffrwyth yn ei dŷ ef, beth a wnaeth ef? fe a achwynodd nid wrth y wraig ond wrth yr holl-alluog Dduw.
   
Ac ystyriwch fel y gwnaeth pob vn honynt [sic] ei ddlyed fal yr oedd yn addas iddynt. O herwydd ni ddiystyrodd ef Sara am ei bod yn hesp, ac ni * ddannododd [:- * Edliwodd.] iddi hynny. Ystyriwch hefyd y modd y gyrrodd Abraham y llaw forwyn allan o 'i dŷ pan ddeisyfodd hi arno wneuthur felly. Fal wrth hyn y gallaf brofi 'n gywir fod pob vn honynt yn fodlon i 'w gilydd ym-mhob peth.
[td. 178_T176]    
Ond etto na osodwch eich llygaid ar hyn o beth, ond edrychwch ymhellach pa beth a wnaethpwyd cyn hyn, fod Agar yn diystyru ei meistres, a bod Abraham ei hun gwedy ei gyffro ychydig yn ei herbyn hi, yr hyn ni allai na bai annioddefus a dolurus iawn i wraig ddiwair rwydd ei chalon.
   
Na fydded gwraig ry bryssur i ofyn yr hyn sy ddledus ar y gŵr iddi hi, lle dlai hi fod yn barod i gyflawni ei dlyed ei hun, o herwydd nid yw hyn, yn haeddu fawr glôd. Ac felly o 'r ystlys arall nag ystyried y gwr yn inig beth a ddlyai 'r wraig ei wneuthur, ac na safed yn rhy ddifrif i edrych ar hynny, o herwydd nid ei ran ef a 'i ddlyed yw hyn. Ond fal y dywedais, bydded pob vn o 'r dwyblaid barod ac ewyllysgar i wneuthur yn enwedig yr hyn sydd yn perthyn atto ei hun. O herwydd os ydym rhwymedig i droi y rudd aswy at ddieithriaid pan darawant ni ar y rudd ddeheu, pa faint mwy y dylem oddef gŵr tost afrywog? Ond etto nid wyfi 'n meddwl y dyle wr guro ei wraig, ni atto Duw hynny. O herwydd y cywilydd mwyaf yw hynny ac a ddichon bod, nid yn gymmaint i 'r wraig a gurir, ac i 'r gwr sydd yn gwneuthur y fath orchwyl.
   
Ond os digwydd fod iti y fath wr, na fydd ry drist, meddwl di fod gwobr mawr gwedi ei osod i fynu ar dy fedr ar ol hyn, a bod clod fawr iti yn y byd hwn os byddi di goddefgar.
   
Ond etto wrthych chwi y gwyr y dywedaf, na fydded vn bai mor fawr ac y gyrro chwi i ffusto eich gwragedd. Ond beth a ddywedaf am eich gwragedd, peth anreith ei oddef yw i wr honest osod i law ar ei forwyn i 'w fusto hi. Am hynny os [td. 179_T177] yw yn gywilydd mawr i ŵr fusto ei forwyn, oni ddlyai ef ei geryddu 'n fwy am guro ei wraig rydd? A hyn a allwn ei ddeall wrth gyfraithiau a wnaeth Paganiaid, y rhai a roddant rydd-did i 'r wraig i ymado oddiwrth y gwr a 'i tarawo hi, megis gwr an-nheilwng o 'i chymdeithas hi ym-mhellach. O herwydd y peth tostaf a ddichon bod yw iti drin mor wael ie megis vn caeth, gymmar dy fywyd, yr hon a gydsylltwyd â thi o 'r blaen, i fod yn gyfaill i ti yn y pethau rheitaf o 'th fywyd di. Ac am hynny fe a ellir cyffelybu y fath wr (os gellir ei alw ef yn wr ac nid yn anifeil gwŷllt) i vn a laddo ei dâd neu fam.
   
A lle gorchymmynnir ini ymwrthod â thadau a mammau er mwyn ein gwragedd, ac etto nid ydym yn gwneuthur vn cam â hwy yn hynny, ond yr ydym yn cyflawni cyfraith Dduw: pa fodd am hynny na welidi mai ynfydrwydd annial yw iti wneuthur yn drahaus â 'r hon y gorchymmynnodd Duw iti ymadel a 'th dad a 'th fam er ei mwyn? Ie pwy a all goddef y fath ddirmyg? pwy a ddichon yn ddigonol ossod allan faint drygioni yw gweled yn yr heolydd cyhoedd gymydogion yn rhedeg ynghŷd ynghylch tŷ y fath ŵr afreolus, megis at fedlem ynfyd a fai yn ceisio dymchwelyd y cwbl oll sydd gantho? Pwy ni thybygai mai gwell oedd i 'r fath wr ddymuno i 'r ddaiar agored a 'i lyncu ef, na 'i weled byth mwy yn y farchnad?
   
Ond fe allai y gosodi drosot dy hun, i 'r wraig dy annog di i wneuthur hyn. Ond ystyria dithau ailwaith mai llestr gwan yw 'r wraig, a 'th wneuthur di yn rheolwr ac yn ben erni, i gyd-ddwyn â 'i gwendid hi yn ei gostyngeiddrwydd. Ac am hynny myfyria di ddangos clod dy awdurdod honest, [td. 180_T178] yr hyn ni elli di ei wneuthur yn well nag wrth beidio a chyhoeddi ei gwendid hi yn ei gostyngeiddrwydd. O herwydd fel y gwelir y brenin yn bendefigeiddiach, po godidawgaf a phendefigeiddiaf y fo ei swyddogion ai raglawiaid ef, y rhai pe dianrhydeddai ef, a phe diystyrai ei hawdurdod hwy a 'u braint, fe a 'i dinoethai ei hun o rhan [sic] fawr o 'i anrhydedd ei hun: felly os diystyri dithau yr hon sydd gwedy ei gosod yn y lle nesaf iti dy hun, yr ydwyd yn llaihau ac yn peri i odidawgrwydd dy awdurdod dy hun adfeilo. Cyfrif yr holl bethau hyn yn dy feddwl a bydd fwyn a thirion: deall ddarfod i Dduw roddi plant rhyngot ti a hithau a 'th wneuthur di yn dâd, ac wrth hynny llonydda di dy hun.
   
Oni weli di yr llafurwyr, mor ddyfal y maent yn trin eu tir a ddarfu iddynt eu rhentu vnwaith, er maint fyddo beiau 'r tir megis yn lle siampl, er ei fod ef yn rhy sych, er ei fod ef yn dwyn chwyn lawer, er na allo ef ddioddef gormod gwlybni, etto mae fe 'n ei aredig ef, ac felly yn ennill ei ffrwythau ef: felly pe arferiti yr vn dyfalwch i addyscu ac i drefnu meddwl dy wraig briod, pe ymroiti i chwynnu bob ychydig y chwyn drygionus o arferon anaddas allan o 'i meddwl hi trwy addysc iachus, ni allid na chait ti dderbyn ar fyrr o hynny ffrwythau melus eich diddanwch chwi eich dau.
   
Am hynny, fel na ddigwyddo rhwngoch chwi ymryson, gwnâ 'r cyngor hwn a roddaf iti ymma: pa beth bynnac anfelus a ddigwyddo gartref: os gwnaeth dy wraig ddim ar fai diddana hi, ac na chynydda ei thrymder hi. O herwydd er maint o ofidiau a fo yn dy flino di, etto ni chaidi ddim a 'th [td. 181] flino 'n fwy nag eisiau ewyllys da dy wraig gartref. Pa wrthwyneb bynnac a elli di ei enwi, etto ni chaid di vn mor anrhaith ei oddef a bod yn ymryson a 'th wraig. Ac am hyn yn fwyaf dim y dylait ti berchi y cariad hwn.
   
Ac os yw rheswm yn peri i ti oddef rhyw gam ar ddwylo dynnion eraill, mwy o lawer y dylaid oddef cam ar law dy wraig. Os bydd hi tylawd na * ddannod [:- * Edliw.] iddi. Os bydd hi gwirion na watwar hi, ond bydd di dirionach wrthi. O herwydd dy gorph di yw hi gwedy ei gwneuthur yn vn cnawd â thi.
   
Ond ti a ddywedi onid odid ei bod hi yn wraig lidiog, yn feddwen, yn anefeilaidd, heb synwyr a rheswm ynddi: am yr achos hyn tosturia wrthi yn hytrach. Nag ynfyda yn dy lid ond gweddia ar yr Holl-alluog Dduw, rhybyddia a chynnorthwya hi â chyngor da, ymegnia di ar ei rhyddhau hi o 'r holl wyniau hyn: ond os curi di hi, ti a chwanegi ei gwyniau drŵg hi, o herwydd ni wellhauir cyndynrwydd ac atcasrwydd trwy gyndynrwydd, onid trwy amynedd ac addfwynder.
   
Ystyria pa wobr a gaidi ar law Dduw? O herwydd lle y galliti ei churo hi, etto os rhag ofn Duw yr ym-atteli di a dwyn yn oddefgar gyda ei baiau mawrion hi, yn hytrarch o ran y gyfraith sydd yn gwahardd i wr droi ymmaith ei wraig pa fai bynnac a fo erni, ti a gai wobr mawr. A chyn y derbynnech y gwobr hynny, ti a gai lawer budd arall. O herwydd trwy hyn y gwnair hi yn vfyddach, a thithau a wnair er ei mwyn hi yn fwynach.
   
Mae 'n scrifennedig mewn histori fod i ryw [td. 182] philosophydd diethr wraig felldigedig atgas feddw. Pan ofynnwyd iddo paham yr ydoedd ef yn dwyn gydâ ei harferon drwg hi; fe attebodd, Trwy hyn, eb efe, mae imi gartref athro a siampl i ymddwyn pan fyddwyf allan. O herwydd, medd ef, mi a fyddaf gwell fy amynedd ymlhith [sic] eraill gwedy fy nyscu ac ymarfer beunydd i ddwyn gyd â hi. Yn wir cywilydd yw bod Paganiaid yn ddoethach nâ nyni, nyni meddaf i 'r rhai y gorchymmynnir bod yn gyfelyb i Angylion, ie i Dduw ei hun mewn amynedd. O gariad ar rinwedd ni yrrai y philosophydd hwn Socrates ei wraig oddiwrtho. Ie rhai a ddywaid mai am hyn y priododd ef ei wraig, i ddyscu y rhinwedd hon genthi.
   
O blegyd hyn, am fod llawer heb fod mor gall a 'r gwr hwn: fy nghyngor yw, yn gyntaf ac ym-mlaen pob peth i ŵr wneuthur ei orau i geisio gwraig dda rinweddol honest. Ond os digwydda ei dwyllo ef, ac iddo ddewis gwraig yr hon nid yw na da nac iawndda, yno canlyned y gwr y philosophydd hwn, ac addysced ei wraig ym-mhob cynneddfeu da, ac na chyhoedded y pethau hyn byth yngolwg y byd.
   
O herwydd oni bydd y marsiandwr gwedy cytuno yn gyntaf â 'i oruchwiliwr fal y gallai arfer ei farchnad-negesau 'n llonydd, ni osod ef ei long dan hwyl, na 'i law ar ei farsiandiaeth: felly gwnawn ninnau fal y caffom gyfeillach ein gwragedd, y rhai yw goruchwiliaid ein gorchwylion ni gartref yn esmwyth ac yn llonydd ddigon: a thrwy hyn yr aiff pob peth yn llwyddianus, ac felly yr awn ni trwy beriglau blin-fôr y byd hwn.
[td. 183]    
O herwydd fe fydd stât ein bywyd ni yn fwy anrhydedd a diddanwch ini nâ 'n tai, ein gweision, ein harian, ein tîr, ein meddiannau, ar cwbl oll ar a ellir eu cyfrif, fal na all yr holl bethau hynny os bydd ymryson ac anghytundeb, weithio ini vn diddanwch, felly y troir pob peth i 'n budd ni, a 'n bodd, os tynnwn y iau hon mewn vn cytundeb calon a meddwl.
   
Am hynny ymegniwch i arfer eich priodas fal hyn, ac felly y 'ch arfogir chwi o 'r ddau ystlys. Chwi a ddiangasoch rhag maglau diawl a chwantau anghyfraithlon y cnawd, ac a gawsoch lonyddwch cydwybod trwy ordeinhâd priodas a ordeiniodd Duw, am hynny arferwch weddio 'n fynych arno, ar ei fod ef yn bresennol gydâ chwi, ac ar iddo efe gynnal cariad a charedigrwydd rhyngoch chwi. Gwnewch eich gorau o 'ch rhan chwi i 'ch ymarfer eich hunain a lledneisrwydd ac ammynedd, a dygwch yn llonydd gydâ 'r camsynnaid a ddigwyddo; fal hyn y bydd eich ymddygiad chwi yn hyfryd ac yn ddiddanus iawn.
   
Ac er ei ryw wrthwyneb ganlyn (yr hyn ni ddichon bod yn amgen) ac er i aflwydd digwyddo, weithiau mewn vn ffordd, ac weithiau mewn ffordd arall: etto yn y trallod a 'r gwrthwyneb cyffredinol hwn, cyffodwch eich dwylaw eich dau tuâ 'r nefoedd, gelwch am gynorthwy a nerth gan Dduw awdur eich priodas chwi, ac yn siccr fe fydd addewyd eich ymwared chwi yn agos: O blegid mae Christ yn dywedyd yn yr efengyl, Os cyduna dau neu dri ohonoch ar y ddaiar am ddim oll, beth bynnac a ddeisyfant a roddir iddynt gan fy-nhad yr hwn sydd yn y nefoedd.
[td. 184]    
Paham am hynny yr ydwyd yn ofni perigl, lle y mae iti addewid mor barod, a chymmorth mor agos?
   
Rhaid i chwi ddeall hefyd mor anghenrhaid yw i Gristion ddwyn croes Christ, o herwydd heb hon byth ni wybyddwn mor ddiddanus yw cymmorth Duw ini. Am hynny rhoddwch ddiolch i Dduw am ei fawr ddawn, gan ddarfod i chwi gymmeryd arnoch stât priodas, a gweddiwch yn wastadol ar i 'r holl-alluog Dduw eich ymddiffyn a 'ch maenteinio ynddi yn llwyddiannus, fal na ormeiler chwi gan vn profedigaeth, na gwrthwyneb: Ond vwchlaw pob peth, gochelwch na roddoch achosion i ddiawl i rwystro ac i luddio eich gweddiau chwi, trwy ymryson ac angytundeb. O herwydd nid oes ymddiffynfa nac atteg gadarnach yn ein holl einioes ni nâ gweddi, trwy 'r hon y gallwn alw am nerth Duw a 'i fwynhau, trwy 'r hon y gallwn gael ei fendith ef, ei rad, ei ymddiffyn, a 'i nawdd, felly i barhau hyd onis caffom y bywyd sydd well yn y byd a ddaw. Yr hwn fywyd a ganniatao ef ini yr hwn a fu farw drosom ni oll, i 'r hwn y byddo pob anrhydedd a chlod yn dragywydd, Amen.

Nodiadau
Notes

1. Glos yn aneglur. Gloss unclear.

© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: