Richmond, Legh. Crefydd mewn bwthyn; neu, Hanes Jane Bach, yn dangos y buddioldeb o egwyddori plant. A adroddwyd ac a gyfieithwyd gan weinidog o Eglwys Loegr. (Bala: Argraffedig ac ar werth gan R. Saunderson; i'w gael hefyd gan Poole a Harding, a Parry, Caerlleon; a T. Gee, Dinbych, 1819), testun cyflawn.

Cynnwys
Contents

Hanes Jane Bach. 3
RHAN I. 3
RHAN II. 8
RHAN III. 17
RHAN IV. 25
RHAN V. 34
RHAN VI. 40

[td. 3]

Hanes Jane Bach.

RHAN I.

   
JANE S——, oedd ferch i rïeni tlodion yn y Plwyf lle y gwelodd Duw yn dda fy ngalw i ddechreu fy ngweinidogaeth—a 'r hyn a 'm dygodd i 'w hadnabod oedd fel y canlyn: Dechreuais ryw fath o Ysgol yn fy nhŷ ar brydnawn ddydd Sadwrn, a gwahoddais blant y lle i ddyfod iddi; ac ym mhlith eraill daeth Jane S. Yr oedd hi y pryd hynny ddeuddeg oed. Arferai y plant hyn ddarllen, ac adrodd neu ddywedyd eu Catecism, Psalmau, Hymnau, a Phennodau o 'r Bibl. Arferais hwynt hefyd i ymddiddan yn gyfeillgar â 'u gilydd, yn ol eu hoed a 'u galluoedd, am y pethau ag oedd yn perthynu i 'w heddwch. Yn fynych yn yr hâf cymmerwn y teulu ieuangc hwn allan i fy ngardd, ac eisteddem yn y cysgod. Oddi yma y gwelem ddarn mawr o wlad brydferth; ac nid oedd ond clawdd rhyngom a 'r Fynwent. Yno yr oedd yn gorphwys y rhan farwol i filoedd, y rhai o oes i oes a roddasid yn y bedd—“daear i 'r ddaear, pridd i 'r pridd, lludw i 'r lludw.” Yma y gorwedd yn dawel lwch y gwych a 'r gwael, y cyfoethog a 'r uchel-radd, yn gystal a 'r tlawd a 'r angenus, yn disgwyl am adgyfodiad y meirw. Nid oedd achos i mi fyned ym mhell i ymofyn testun i rybuddio ac annog y praidd bychan o dan fy ngofal. [td. 4] Yr oedd y twmpathau gleision, y rhai oedd yn darlunio hŷd a lled yr amrywiol feddau, yn destynau addas i sylwi arnynt. Gallwn ddangos i 'm disgyblion ieuaingc, nad oedd neb yn rhy ieuangc i farw; canys fe allai bod mwy na hanner y rhai oedd wedi eu claddu yn blant. Defnyddiais hyn fel achlysur i lefaru am natur a gwerth yr enaid, ac i ofyn iddynt i ba le yr oeddynt hwy yn meddwl myned wedi marw.
   
Dywedais wrthynt pwy oedd yr “Adgyfodiad a 'r Bywyd;” a phwy a allai dynnu colyn angeu. Mynegais iddynt, bod “yr awr yn dyfod yn yr hon y caiff pawb a 'r sydd yn y beddau glywed ei leferydd Ef: a hwy a ddeuant allan; y rhai a wnaethant dda i adgyfodiad bywyd, ond y rhai a wnaethant ddrwg i adgyfodiad barn.” Byddwn rai troion yn dwyn ar gôf iddynt farwolaeth ddiweddar rhai o 'u ceraint neu eu cymmydogion. Yr oedd rhai o 'r plant hyn wedi colli tad, mam, brawd, neu chwaer—rhai fe allai wedi colli pob un o 'r rhai'n, ac wedi eu gadael yn ymddifaid i drugaredd eu cymmydogion. Yr oedd amgylchiadau fel hyn weithiau yn fuddiol i gyffroi eu serchiadau tyneraf, ac yn tueddu i 'w sobreiddio. Mynych yr anfonais hwynt i 'r Fynwent i ddysgu 'r Englynion ar yr amryw gerrig beddau yno: ac fel hyn gwnaethym y Fynwent fel llyfr, a 'r cerrig-beddau fel dalenau 'r llyfr, i hyfforddi fy nisgyblion.
   
Yng nghanol y Fynwent yr oedd yr Eglwys. Yr oedd yn adeilad hen a helaeth. Yn yr adeilad hon y dechreuais gyhoeddi cennadwri Duw at bechaduriaid. Ar brydiau, pan y byddai y plant o 'm hamgylch yn y Fynwent, llefarwn wrthynt am natur a diben gwasanaeth cyhoeddus—am werth y Sabboth—am y ddyledswydd o 'i gadw—ac annogwn hwynt i ymarferiad difrifol o foddion gras. Dywedwn wrthynt am gyflwr gresynol llawer o wledydd, lle nid oes nac Eglwys na [td. 5] Bibl: ac hefyd am gyflyrau truenus llawer yn ein gwlad ni, y rhai ydynt yn esgeuluso yn bechadurus addoliad Duw, ac yn dibrisio ei Sanctaidd Air. Fy ymgais yn hyn oedd eu dwyn i weled gwerth y breintiau yr oeddynt hwy yn eu mwynhau.
   
Heblaw hyn, yr oedd o 'm hamgylch wrthddrychau eraill i sylwi arnynt. I 'r dwyrain i ni yr oedd darn o fôr yn ymddangos, ac arno yr oedd llongau o amryw faintioli. I 'r dehau-orllewinol i 'm gardd yr oedd cefnen wedi ei brithio â channoedd o ddefaid, a 'i hochrau wedi eu harddu â choedydd. Wrth droed y gefnen hon yr oedd y Pentref; yr hwn oedd yn raddol dderchafu at y fan lle yr oedd yr Eglwys. Yr oedd cymmysgiad y tai, y gerddi, y perllanau a 'r coedydd, yn gwneuthur gwrthddrych hyfryd i 'r golwg. I 'r dwyrain a 'r gogledd i 'm gardd yr oedd meusydd, yn y rhai yr oedd anifeiliaid amryw yn pori. Pe buasai peraidd ganiadydd Israel yn y lle, buasai yn ysgrifennu Psalm i osod allan fawredd a doethineb y Creawdwr yn y pethau oddiamgylch. Er na fedraf ganu psalmau fel Dafydd, etto dymunwn, yn ol fy ngallu, foli yr Arglwydd am ei ddaioni, a 'i ryfeddodau tu ag at feibion dynion. A phe buasai yntau yng nghanol tyrfa o ddisgyblion ieuaingc, buasai unwaith etto yn dywedyd, “o enau plant bychain, a rhai yn sugno, y peraist nerth.”
   
Y mae cofio am y pethau hyn yn felus i mi; ac y mae 'n ddyledswydd arnaf eu cofio; o herwydd y bendithion a dderbyniais y pryd hwnnw—ac nid y lleiaf o 'r bendithion hynny oedd cael Jane S—— yn ferch ysprydol.
   
Nid oedd neb mwy dyfal a chysson yn fy nhŷ ar amser ysgol na Jane; ond ni sylwais ar ddim yn neillduol ynddi dros y flwyddyn gyntaf. Nid oedd hi yn [td. 6] hynod am un dawn—yr oeddwn yn ei barnu yn arafach yn ei hamgyffred am bethau na 'r rhan fwyaf o 'i chyfeillion. Adroddai yr hyn a roddid iddi i 'w ddysgu yn gywir; ond anfynych y rhoddai attebion i ofyniadau, oni byddai wedi eu rhag-ddysgu. Nid oedd hi o ran pryd na gwedd yn serchog, ac nid oedd bywiogrwydd neillduol i 'w ganfod yn ei hedrychiad. Yr oedd hi yn medru darllen ychydig; ond trwy boen a llafur gwellhaodd yn hyn. Tiriondeb a llonyddwch oedd prif nodau ei hymddygiad cyffredin. Yr oedd bob Sul yn yr Eglwys, a phob dydd Sadwrn yn fy nhŷ; etto nid oedd fawr sylw yn cael ei wneuthur o honi. Pe buasid yn gofyn i mi y pryd hwn, am ba un o 'm disgyblion ieuaingc yr oeddwn yn meddwl oreu, yr wyf yn meddwl buasai Jane heb ei henwi. O, leied yr ym ni yn fynych yn wybod am yr hyn y mae Duw yn ei wneuthur yng nghalonau dynion eraill! Nid ein meddyliau ni yw ei feddyliau Ef, ac nid ein ffyrdd ni yw ffyrdd Duw!
   
Darfu ei pharodrwydd i gyflawni fy nymuniad ar un tro, tua diwedd y flwyddyn, dynnu fy sylw atti.— Anfonais hi i 'r Fynwent i ddysgu ychydig o linellau yno, y rhai oedd yn fy moddhau. Dychwelodd, a dywedodd iddi ddysgu rhai heblaw y rhai a enwaswn, ac ychwanegodd gan ddywedyd, ei bod hi yn meddwl bod y rhai hynny yn bur dda. Pan y clywais hwynt daethym o 'r un meddwl a Jane—ac fe allai y bydd y darllenydd felly hefyd; am hynny rhoddaf hwynt o 'i flaen. Y llinellau y danfonais hi i 'w dysgu oedd i 'r ystyr a ganlyn:

Maddeu, O gyfaill, i'm sy 'n brudd,
Os deigryn syrth oddiar fy ngrudd:
Wrth gofio 'th gariad mwyn a 'th hedd,
Pan 'r ochr hyn i 'r duoer fedd.
[td. 7]

Nid wylo mwy a ddylwn i,
Ond meddwl am d' ogoniant di;
Nid mwy yn byw mewn tŷ o glai,
Ond 'n uchel fry yn llawenhau.
   
Yr hyn a ddysgodd hi o honi ei hun ydoedd yn debyg i hyn:

Rhaid bod fel hyn ---- ein tad ni oll,
Trwy drosedd mawr, a 'n dug ar goll;
Heb obaith byth y b'asem ni,
On' b'ai dy ras a 'th 'fengyl di.

Ond mae Efengyl Crist yn llawn
O addewidion melus iawn,
I 'n dysgu mewn hyfrydwch fyw,
A myn'd i 'r bedd mewn hedd â Duw.
   
Deallais, ar ol hyn, i 'r llinellau diweddaf hyn wneuthur argraph dwys ar ei meddwl. Ond yn yr amser y digwyddodd, nid oeddwn yn gwybod dim am ei meddwl. Yr oeddwn mewn cymhariaeth wedi ei hesgeuluso hi—a mynych i 'm ceryddwyd gan fy nghydwybod o herwydd hynny, pan y deallais wedi'n yr hyn a wnaethai yr Arglwydd i 'w henaid hi.
   
Yr oedd ei hymddygiad rheolaidd, a 'i hymwadiad âg arferion pechadurus a ffol ei chyfoedion yn dwyn arni lawer o wawd a dirmyg; etto hi a ddioddefai y cwbl yn amyneddgar. Ond ni wyddwn i hyn y pryd hwnnw—ieuangc oeddwn yn y weinidogaeth, ac yr oeddwn yn ieuangach mewn gwybodaeth wirioneddol o bethau crefyddol. Dysgwr oeddwn y pryd hwn, a llawer gennyf i 'w ddysgu. Ond beth wyf yn awr? Dysgwr etto. Ac os dysgais ddim, mi a ddysgais hyn, bod gennyf bob dydd lawer iawn etto i 'w ddysgu. Yr wyf yn sicr o hyn, i 'm disgybles ieuangc yn fuan fyned yn athraw i mi. Gwelais, am y tro cyntaf, beth a allai gwir grefydd ei wneuthur, wrth sylwi ar ei [td. 8] phrofiad hi o honi. Galwodd ein Harglwydd unwaith atto fachgenyn, ac a 'i gosododd yng nghanol ei ddisgyblion, er dangos ac egluro ei athrawiaeth. Ond gwnaeth fwy na hyn yn achos Jane: canys nid yn unig fe 'i galwodd hi fel plentyn, i ddangos trwy gyffelybiaeth beth yw troedigaeth; ond Efe a 'i galwodd hi trwy ei ras, i fod yn llestr trugaredd, a thyst byw o 'r nerthol weithrediad trwy 'r hwn y trowyd ei chalon at Dduw.

RHAN II.

   
Bu Jane yn dyfod i 'm tŷ dros agos i flwyddyn a chwarter: ond tu a phen y pymthegfed mis mi a 'i collais hi o 'r Ysgol ac o 'r Eglwys. Disgwyliais am dair wythnos ei gweled yn rhyw le; yna gofynais am dani; a dywedwyd wrthyf, nad oedd hi yn bur iach. Gan ystyried ei hafiechyd yn ysgafn, aeth agos i ddau fis heibio cyn i mi glywed yn iawn am dani. Yn y diwedd daeth attaf ryw hen wraig o 'r pentref, am yr hon yr oeddwn yn meddwl yn dda, a gofynodd i mi gan ddywedyd, “Syr, a welsoch chwi ddim eisieu Jane S—— yn eich tŷ ar brydnawn ddydd Sadwrn?
   
“Do,” ebe fi, “yr wyf yn meddwl nad yw hi yn bur iach.”
   
“Nac ydyw,” eb 'r hen wraig, “ac mae arna'i ofn na bydd hi felly byth.”
   
“Beth! a ydych chwi yn tybied ei bod hi mewn perygl?”
   
“Syr, y mae hi yn glaf iawn, ac 'rwyf yn meddwl ei bod yn y darfodedigaeth. Y mae arni hiraeth am eich gweled chwi; ond y mae yn ofni na ddeuwch [td. 9] chwi ddim i 'w gweled hi; canys nid yw hi ond gwael a thlawd.”
   
“Ddim i ymweled â 'r tlawd a 'r afiach! paham y mae hi yn meddwl felly? y'mha le mae hi yn byw?”
   
“Yn wir, Syr, nid yw ei thŷ ond gwael a thlawd, ac mae arni g'wilydd gofyn i chwi ddyfod yno. Hefyd y mae ei chymydogion yn drwstfawr ac annuwiol. A rhyw bobl go aflawen yw ei thad a 'i mam. Y maent oll yn chwerthin am ben Jane druan, am ei bod yn darllen cymmaint ar ei Bibl.”
   
“Na soniwch wrthyf am dlodi 'r lle, na drygioni 'r bobl; canys ym mysg y cyfryw y mae galwad a lle i weinidog yr efengyl wneuthur daioni—mi a ddeuaf i 'w gweled hi—dywedwch hynny wrthi.”
   
“Mi wnaf, Syr. 'Rwyf yn myned yno agos bob dydd i siarad â hi—ac y mae ei chlywed hi yn siarad yn llonni fy nghalon i.”
   
“Yn wir! am ba beth y mae hi yn siarad?”
   
“O, Syr! am ddim ond pethau da—am y Bibl— am Iesu Grist—am fywyd—am angeu—am ei henaid —am y nef—am uffern—am eich pregethau a 'ch  ymadroddion chwi—ac am y llyfrau da yr oeddych yn arfer ei dysgu ynddynt. Y mae ei thad yn dywedyd weithiau na fyn ef ddim o 'r fath dduwioldeb yn ei dŷ: ac y mae ei mam yn ei gwawdio, gan ddywedyd, O, y mae Jenny yn meddwl ei hun yn well na phobl eraill. Etto, er hyn i gyd, a llawer mwy, nid yw Jane yn gadael heibio ddarllen ei Bibl, na 'i llyfrau eraill.— Siaradai yn fedrus hynod â 'i mam, gan ei hannog i feddwl am ei henaid.”
   
Wrth glywed hyn dywedodd fy meddwl, “Yr Arglwydd a faddeuo fy esgeulusdod o 'r eneth dlawd hon.”
   
Aethym dranoeth i edrych am Jane. Yr oedd ei thŷ yn un o 'r gwaelaf—yr oedd yn sefyll yn moel gallt— ac yr oedd gardd fechan y tu cefn iddo. Yn hon ni [td. 10] allai ond ychydig bethau dyfu; ac yr oedd yr ychydig bethau hynny yn dangos dau beth: sef tlodi ei pherchenog, a daioni Duw yn gofalu gogyfer âg eisieu ei greaduriaid, hyd yn oed yn yr amgylchiad gwaelaf.— Yr oedd wyneb y tŷ wedi ei guddio a 'i harddu gan winwydd. Dringodd hon ar hyd y mur, ac amgylchodd y drws a 'r ffenestri, ïe, hyd yn oed y simdde, â 'i changenau ffrwythlon. Yr oedd ei blodau yn arogli yn beraidd; a llanwyd fy ffroenau gan ei bereidd-dra ar fy mynediad i 'r tŷ. Ocheneidiais i 'r nef, a meddyliais y gallai ei ber-arogl amlygu eiriolaeth effeithiol y Cyfryngwr yn achos yr eneth fechan hon gyd â 'i Thad nefol.
   
Pan ddaethym i 'r tŷ, ni chefais neb ar lawr. Yr oedd Jane, a 'r hen wraig y soniwyd eisoes am dani, i fynu 'r grisiau. Aethym innau i fynu attynt; a phan welais Jane, nid allwn lai na sylwi, bod cyfnewidiad mawr yn ei golwg er pan welswn hi o 'r blaen. Cyn gynted ag y gwelodd fi, gwenodd arnaf; yna hi a dorrodd allan i wylo, a dywedodd,
   
“O Syr, y mae mor dda gennyf eich gweled!”
   
“Mae 'n bur ddrwg gennyf eich bod chwi mor glaf, fy anwylyd; ac y mae 'n ddrwg gennyf na buaswn yn gwybod yn gynt am eich saldra. Ond yr wyf yn gobeithio bod yr Arglwydd yn bwriadu eich lles yn y peth hyn.” Dywedodd ei hedrychiad ac nid ei thafod, “Yr wyf innau yn gobeithio ac yn meddwl hynny.”
   
“Wel, fy mhlentyn anwyl, gan nad ellwch ddyfod attaf fi, mi a ddeuaf attoch chwi, ac ni a ymddiddanwn am y pethau y buoch yn eu dysgu yn fy nhŷ.”
   
“Yn wir, Syr, fe fydd hyn yn dda iawn gennyf.”
   
“Felly y bydd, mi a wn,” eb 'r hen wraig; “oblegid y mae hi yn caru ymddiddan am y pethau a glywodd yn eich pregethau chwi, ac am y llyfrau a roddasoch iddi.”
[td. 11]    
“Ydych chwi, fy anwylyd, yn hiraethu mewn gwirionedd am fod yn wir Gristion?”
   
“O! ydywf, ydywf yn wir, Syr; yr wyf yn sicr fy mod yn hiraethu am hynny yn fwy nac am un peth arall. O! Syr, (ebe hi) meddyliais yn fynych yn yr wythnosau a aeth heibio, wrth orwedd yn y gwely yma, mor dda oeddech chwi am i chwi hyfforddi plant tlodion fel fi ac eraill—a pha beth a ddaethai o honom heb hyn?”
   
“Yn wir, y mae yn llonni fy enaid i weled nad aeth fy llafur yn ofer; ac yr wyf yn gweddïo ar Dduw am i 'ch afiechyd presennol fod yn offerynol yn ei law fendithiol ef i 'ch profi, i 'ch darostwng, a 'ch sancteiddio. Ond, fy anwyl blentyn, y mae gennych enaid, enaid anfarwol i feddwl am dano; yr y 'ch yn cofio yr hyn a ddywedais yn fynych wrthych am werth enaid: 'Pa leshad i ddyn os ynnill efe yr holl fyd, a cholli ei enaid ei hun.”
   
“Syr, yr wyf yn cofio i chwi ddywedyd, pan y byddem farw y dychwelai 'r corph i 'r ddaear fel y bu, a 'r enaid i le da neu i le drwg.”
   
“Wel, i ba un o 'r ddau le hyn yr ydych chwi fel pechadur yn haeddu myned?”
   
“I 'r lle drwg, Syr.”
   
“Beth! i dân tragywyddol?”
   
“Ië, Syr.”
   
“Pa'm felly?”
   
“Oblegid mai pechadur mawr ydywf fi.”
   
“A raid i bob pechadur mawr fyned i uffern?”
   
“Y maent oll yn haeddu hynny; ac yr wyf yn sicr fy mod i yn haeddu hynny.”
   
“Ond, a oes un ffordd i ddiangc? a oes un ffordd i achub pechaduriaid mawrion?”
   
“Oes; Crist yw 'r Iachawdwr.”
   
“Pwy y mae Efe yn eu hachub?”
[td. 12]    
“Pawb a gredant ynddo.”
   
“A ydych chwi yn credu ynddo?”
   
“Yn wir, nis gwn i, Syr; ond yr wyf yn gwybod fy mod yn ei garu ef.”
   
“Am ba beth yr y'ch yn ei garu ef?”
   
“Am ei fod yn dda wrth eneidiau plant tlodion fel fi.”
   
“Pa beth a wnaeth ef drosoch chwi?”
   
“Syr, efe a fu farw droswyf, a pheth mwy a allasai ei wneuthur droswyf?”
   
“A pha beth yr ydych yn gobeithio am dano trwy ei farwolaeth ef?”
   
“Os credaf ynddo a 'i garu, lle da, Syr, yn ol marw.”
   
“A brofasoch erioed ddim anesmwythder a gofid yn achos eich henaid?”
   
“O! do, Syr, lawer gwaith. Pan y byddech chwi yn siarad â ni brydnawn Sadyrnau o braidd yr oeddwn weithiau yn gallu dioddef yr ymadrodd, ac yr oeddwn yn rhyfeddu bod eraill yn gallu bod mor ddiofal. Yr oeddwn yn ymddangos i 'm fy hun yn anghymmwys i fyw ac yn anghymmwys i farw. Meddyliais am yr holl drwg-bethau a wnaethpwyd gennyf, neu a ddywedasid gennyf erioed; a chredais mewn gwirionedd bod Duw yn ddig iawn wrthyf: canys dywedasoch lawer gwaith wrthym, na watwerid Duw, ac hefyd i Grist ddywedyd, oddieithr ein troi a 'n cyfnewid na allem fyned i mewn i 'r nef. Weithiau byddwn yn meddwl fy mod yn rhy ieuangc i feddwl am y pethau hyn; bryd arall byddwn yn ystyried hyn yn bechadurus: canys yr oeddwn yn ddigon hen i wybod gwahaniaeth rhwng da a drwg; am hynny yr oedd gan Dduw achos cyfiawn i fod yn ddig wrthyf, pan y gwnawn yr hyn oedd ddrwg. Heblaw hyn, yr oeddwn yn gweled nad oedd fy nghalon yn uniawn, [td. 13] a pha fodd y gallai y fath galon fod yn gymmwys i 'r nef? Yn wir, Syr, yr oeddwn yn hynod o anesmwyth o herwydd y pethau hyn.”
   
“O! fy anwylyd, buasai yn dda iawn gennyf wybod yn gynt am y pethau hyn. Paham na ddywedasoch wrthyf ryw bryd neu gilydd am hyn?”
   
“O! Syr, ni feiddiwn; ac, yn wir, ni fedrwn i ddywedyd yn iawn beth oedd arnaf; ac yr oeddwn yn ofni yr ystyriech fi yn hyf iawn, pe buaswn yn siarad â gwr bonheddig fel chwi am danaf fy hun. Etto, yn fynych y dymunais eich bod yn gwybod fy nghyflwr. Weithiau, wrth fyned adref o 'ch tŷ, nid allwn beidio wylo a llefain; yna byddai y plant eraill yn fy ngwawdio, ac yn dywedyd, O, y mae hi yn myn'd yn dda, neu y mae hi yn ewyllysio bobl eraill i feddwl hynny. Yr oeddwn weithiau yn ofni nad oeddech yn meddwl mor dda am danaf ag am y plant eraill; a byddai hynny yn peri blinder i mi. Gwyddwn nad oeddwn yn haeddu un sylw neillduol; oblegid y pennaf o bechaduriaid oeddwn.”
   
“Fy anwyl blentyn, paham y dywedodd St. Paul mai efe oedd y pennaf o bechaduriaid? Ym mha le o 'r Bibl y mae 'r geiriau? A fedrwch chwi ddywedyd yr adnod?”
   
“Gwir yw 'r gair, ac yn haeddu pob derbyniad, ddyfod Crist Iesu i 'r byd i gadw pechaduriaid:—onid felly mae 'r geiriau, Syr?”
   
“Ië, fy anwylyd; ac yr wyf yn gobeithio mai yr hyn a barodd i St. Paul lefaru y geiriau, sydd yn peri i chwithau eu dywedyd am danoch eich hun. Crist a ddaeth i 'r byd i gadw pechaduriaid. Cofiwch hyn, fy anwylyd, ïe, cofiwch i Grist Iesu ddyfod i 'r byd i gadw y pennaf o bechaduriaid.”
   
“O! Syr, nis gallaf ddywedyd mor dda yw gennyf feddwl am hyn. Y mae hyn yn peri i mi obeithio y [td. 14] ceidw ef finnau, er nad wyf ond geneth dlawd a phechadurus. Yr wyf yn bur glaf, ac nid wyf yn meddwl y deuaf byth yn iach. Y mae arnaf chwant myned at Grist yn ol marw.”
   
“Ewch at Grist yn eich bywyd, ac nis gwrthyd chwi yn amser marwolaeth; canys efe a ddywedodd, 'Gadewch i blant bychain ddyfod attaf fi,' ac y mae yn hoffi trugarhau wrthynt.”
   
“Pa beth a barodd i chwi fod mor ddifrifol yn achos eich henaid?”
   
“Eich ymddiddanion chwi yn y fynwent, pan yr oeddech yn mynegu ac yn dangos i ni, pa nifer o blant oedd wedi eu claddu yno. Yr wyf yn cofio i chwi ryw ddiwrnod, er's agos i flwyddyn, ddywedyd wrthym, 'Blant! p'le byddwch chwi gan mlynedd i heddyw? Blant! i b'le yr y'ch yn meddwl yr ewch chwi yn ol marw? Blant! pe byddech farw heno, a ydych yn sicr yr ewch chwi at Grist a dedwyddwch?' Syr, ni anghofiaf byth y modd difrifol y dywedasoch, Blant! Blant! Blant! deirgwaith.”
   
“A ddarfu chwi erioed cyn hynny feddwl yn ddifrifol am eich henaid?”
   
“Do, Syr, yr wyf yn meddwl i mi brofi rhyw ddymuniadau am iachawdwriaeth yn fuan ar ol dyfod i 'ch tŷ chwi i 'r ysgol: ond ni bum erioed o 'r blaen fel y diwrnod hwnnw; ac nis anghofiaf hynny byth. Wrth fyned adref ar hyd y ffordd, a thrwy 'r holl nos hono nid oedd dim yn fy meddwl ond y geiriau hyn, Blant, i ba le yr ydych yn meddwl yr ewch yn ol marw?— Meddyliais bod yn rhaid i mi adael fy ffyrdd drygionus, ac onidê pa beth a ddeuai o honof yn ol marw?”
   
“A pha effaith a gafodd y meddyliau hyn arnoch chwi?”
   
“Syr, mi a geisiais fyw yn well, ac a adewais heibio lawer o arferion drwg; ond po mwyaf yr [td. 15] oeddwn yn ceisio hyn, mwyaf anhawdd yr oeddwn yn ei brofi. Yr oedd fy nghalon yn galed—ac nid allwn pryd hynny ledu fy achos ger bron neb.”
   
“A all'sech chwi ddim gwneuthur hynny ger bron Duw; canys gwrandawr gweddi ydyw ef?”
   
“Syr (ebe hi, dan wridio) nid yw fy ngweddïau i ond gwael iawn ar y goreu—a 'r pryd hwnnw ni wyddwn ond ychydig am weddïo: etto gofynais weithiau am galon newydd gan yr Arglwydd.”
   
Yn yr holl ymddiddan hyn yr oedd rhyw beth yn ymddangos ag oedd yn profi didwylldra, ac yn mynegu am gyflwr goleu ei henaid. Hi a lefarai gyda diniweidrwydd y plentyn, a difrifoldeb y Cristion. Ac, yn wir, o braidd yr oeddwn yn gallu credu fy ngolwg mai Jane S—— oedd hi. Pan yr oedd yn llefaru am y pethau hyn, yr oedd ei hwynebpryd yn llawn bywyd a serchowgrwydd—yr oedd hi yn mwynhau mwy rwyddineb ymadrodd wrth lefaru nac a welswn erioed ynddi o 'r blaen; etto, er hyn, yr oedd hi yn wylaidd, yn ostyngedig, a diryfyg. Yr oedd nodau ei chyfnewidiad yn rhy amlwg i neb eu cam-gymmeryd. Dyma 'r tro cyntaf i mi fod yn dyst o 'r fath gyfnewidiad; a phwy all draethu mor annogaethol a buddiol ydoedd i 'm henaid!
   
Ond aeth Jane yn y blaen.—“Yr oeddwn ryw ddiwrnod yn meddwl nad oeddwn gymmwys i fyw nac i farw: canys nid oeddwn yn cael dim cysur yn y byd hwn; a gwyddwn nad oeddwn yn haeddu dim yn y byd a ddaw. A 'r diwrnod hwnnw chwi a 'm hanfonasoch i 'r fynwent i ddysgu y llinellau oedd ar feddgarreg Mrs. B——, a darllenais y rhai oedd ar y bedd nesaf.”
   
“O, yr wyf yn cofio o 'r goreu, Jane, chwi a ddaethoch yn ol wedi dysgu y llinellau ar y ddau fedd.”
[td. 16]    
“Yr oedd llinellau yn y diweddaf, y rhai a barasant i mi feddwl a myfyrio llawer.”
   
“Pa rai oeddent, Jane?”
   
“Y rhai hyn, Syr.”

Ond mae Efengyl Duw yn llawn
O addewidion melus iawn,
I 'n dysgu mewn hyfrydwch fyw,
A myn'd i 'r bedd mewn hedd â Duw.
   
Hiraethais am fod yr efengyl ogoneddus hon yn eiddo i minnau, fel y gallwn fyw mewn hyfrydwch, a marw mewn heddwch; ac ymddangosodd yn bur debyg i mi y byddai felly. Ni bûm erioed o 'r blaen mor gysurus yn achos fy enaid. Mynych, fynych yr oedd y geiriau hyn yn fy meddwl, O, Efengyl werthfawr!”
   
“Fy anwylyd, beth yw ystyr y gair Efengyl?”
   
“Newyddion da.”
   
“Newyddion da i bwy?”
   
“I bechaduriaid tlodion.”
   
“Pwy sydd yn danfon y newyddion da hyn at bechaduriaid?”
   
“Yr Arglwydd Hollalluog.”
   
“Pwy sydd yn cyhoeddi y newyddion da hyn?”
   
“Chwi a 'i dygasant i mi.”
   
Wrth yr attebiad hwn torrais i wylo; canys ni allaswn ymattal. Yr oedd yr attebiad mor annisgwyliadwy a chyffrous. Teimlais dynerwch a diolchgarwch tad am gyntaf-anedig. Wylodd Jane hefyd. Yna, ar ol ychydig ddistawrwydd, hi a ddywedodd,
   
“O, Syr! gwnewch siarad, da chwi, â nhad a mam, a 'm brawd bach; canys y mae arnaf ofn eu bod yn myned ym mlaen mewn ffordd ddrwg iawn.”
   
“Pa fodd felly?”
   
“Syr, y maent yn meddwi, yn tyngu, ac yn ymladd, ac y mae yn gas ganddynt yr hyn sydd dda; ac [td. 17] y mae hyn yn peri i mi fwy o ofid nac a allaf ddywedyd. Os dywedaf air wrthynt y maent yn digio wrthyf, ac yn fy ngwawdio, ac yn peri i mi dewi, a pheidio a ryfygu i 'w dysgu hwy. Yn wir, y mae arnaf gywilydd dywedyd am danynt wrthych; ond gobeithio nad yw hyn yn ddrwg; eu lles hwy yr wyf yn ei chwennych.”
   
“Gobeithio (ebe fi) y bydd eich cynghorion a 'ch gweddïau er lles iddynt; minnau a wnaf yr hyn a allwyf.”
   
Yna gweddïais gyda hi, ac ymadewais, gan addaw ymweled â hi yn fynych.
   
Wrth fyned adref, llanwyd fy nghalon â  diolchgarwch am hyn a welswn ac y glywswn. Yr oedd Jane yn ymddangos fel blaen-ffrwyth fy ngweinidogaeth; a rhoddodd hyn nerth a chalondid i'm yn y swydd.

RHAN III.

   
Pan aethum y tro nesaf i ymweled â Jane, mi a 'i cefais yn y gwely yn darllen Hymnau y Dr. Watts i Blant. Gofynais iddi,
   
“Beth yr ydych yn ei ddarllen?”
   
Attebodd hithau, “Bum yn darllen ac yn meddwl lawer ar y geiriau hyn yn y llyfr bach yma.”
   
“Pa rai?”
   
“Y rhai hyn.”

Y mae awr pan rhaid i'm farw,
Ac ni wn pa bryd y daw;
Mil o blant mor fach a finnau,
Aeth i 'r farn sy 'mron gerllaw.
[td. 18]

Duw rho ras i 'm dreulio 'n addas
'M horiau gwerthfawr yn dy hedd;
Can's nid oes nac edifeirwch,
Gras na phardwn yn y bedd.
   
“Syr, yr wyf yn gweled yn eglur mai gwir yw hyn, ac yr wyf yn ofni na threuliais fy oriau fel y dylaswn. Yr wyf yn credu na byddaf ond dros ychydig iawn yn y byd hwn; a phan edrychwyf ar fy meiau yr wyf yn dywedyd,

'Rwy 'n dod, 'rwy 'n dod, fy Arglwydd Dduw,
I 'mofyn am y gwaed;
O golch yn lân y dua 'i liw,
Sy 'n disgwyl wrth dy draed.
   
A wna efe hyn i mi, Syr?”
   
“Fy anwylyd, yr wyf yn dra hyderus ei fod ef wedi maddeu eich holl anwiredd; wedi atteb eich gweddiau; wedi eich gwaredu o feddiant y tywyllwch, a 'ch symmud i deyrnas ei anwyl Fab. Chwi a brofasoch lawer o arwyddion sicr o 'i drugaredd ef i 'ch henaid.”
   
“Do, yn wir, Syr; ac yr wyf am ei garu a 'i fendithio am hynny. Y mae efe yn dda, yn dda iawn.”
   
Meddyliais y gallai ymddiddan rheolaidd am egwyddorion dechreuol crefydd fod yn fuddiol i Jane; ac ymddangosodd y Catecism i mi fel sylfaen addas i 'r fath ymddiddanion. Am hynny, gofynais,
   
“Jane, a fedrwch chwi eich Catecism?”
   
“Medraf, Syr; ond yr wyf yn ofni bod hynny wedi ychwanegu fy mhechod ger bron Duw.”
   
“Beth! medru dywedyd eich Catecism wedi chwanegu eich pechod?”
   
“Nage, Syr; ond ei ddywedyd ef yn y ffordd yr oeddwn i yn ei ddywedyd.”
   
“Pa ffordd oedd hono, Jane?”
   
“Syr, yr oeddwn yn ei ddywedyd yn bur ddifeddwl, ac heb ystyried yr hyn yr oeddwn yn ei ddywedyd: [td. 19] ac y mae dywedyd peth da yn anystyriol yn waith drwg iawn. Y mae 'r Catecism yn llawn o bethau da; ac fe fyddai yn dda gennyf allu eu deall yn well.”
   
“Wel, fy anwylyd, ni a ymddiddanwn ychydig am y pethau da hyn. A ddarfu i chwi erioed ystyried beth yw bod yn aelod i Grist, yn blentyn i Dduw, ac yn etifedd teyrnas nefoedd?”
   
“Yn wir, Syr, fe feddyliais lawer am y pethau hyn yn ddiweddar; ac y mae ar fy enaid chwant bod felly mewn gwirionedd, ac nid mewn enw yn unig. Yr wyf yn cofio i chwi ddywedyd wrthyf ryw dro, mai fel y mae 'r gangen i 'r pren, y garreg i 'r adeilad, a 'r aelod i 'r corph a 'r pen, felly y mae y credadyn i 'r Arglwydd Iesu Grist. Ond pa fodd yr wyf i wybod fy mod yn aelod i Grist?”
   
“Ydych chwi yn caru Crist yn fwy nac y byddech?”
   
“Yn wir, yr wyf yn meddwl fy mod i.”
   
“Pa'm yr ydych yn ei garu ef?”
   
“Am iddo ef yn gyntaf fy ngharu i.”
   
“Pa fodd y gwyddoch iddo ef yn gyntaf eich caru chwi?”
   
“Oblegid iddo roddi i mi addysg, a 'm dwyn i adnabod pla fy nghalon; a fy nysgu i weddïo am faddeuant, a charu ei ffyrdd ef. Efe a 'ch danfonodd chwi yma i 'm dysgu, ac i ddangos i mi ffordd yr iechydwriaeth; ac yn awr y mae arnaf eisieu cael fy achub yn y ffordd a drefnodd efe. Yr wyf rai prydiau yn profi 'r fath gariad tu ag atto, am yr hyn oll a wnaeth ac a ddywedodd, fel y dymunwn i feddwl am ddim arall byth. Mi a wn nad oeddwn felly bob amser, ac am hynny yr wyf yn meddwl, pe na buasai Iesu Grist wedi fy ngharu i yn gyntaf, na buasai fy nghalon lygredig i yn meddwl dim am dano ef. Yr oeddwn unwaith yn caru pob peth yn fwy na duwioldeb; ond yn awr duwioldeb sydd bob peth i mi.” [td. 20]
   
“Ydych chwi yn credu o 'ch calon y gall Iesu Grist eich hachub, a 'i fod yn ewyllysgar i achub y pennaf o bechaduriaid?”
   
“Ydwyf.”
   
“Pa beth ydych chwi?”
   
“Pechadur ieuangc, ond un mawr.”
   
“Ai nid o 'i drugaredd ef y mae eich bod chwi yn cydnabod mai pechadur ydych?”
   
“Ië, yn sicr, Syr; y mae 'n rhaid mai felly y mae.”
   
“Ydych chwi yn mawr ddymuno ymadael â phob pechod?”
   
“Yn wir, yr wyf; os wyf yn adnabod fy hun.”
   
“Ydych chwi yn cael ynoch yspryd yn gwrthwynebu pechod, ac yn gweithio ynoch gasineb at annuwioldeb?”
   
“Yr wyf yn gobeithio fy mod.”
   
“Pwy a roddodd i chwi yr yspryd hwn? Oeddech chwi bob amser felly?”
   
“Y mae 'n amlwg mai Crist, yr hwn a 'm carodd, ac a 'i rhoddes ei hun droswyf, a roddodd hyn ynof. Nid oeddwn felly bob amser.”
   
“Yn awr, fy anwylyd, onid yw hyn yn eglur ddangos bod rhyw undeb rhwng eich henaid chwi â Iesu Grist? Onid yw yn ymddangos fel pe baech yn byw, yn symmud, ac wedi derbyn bod ysprydol o hono ef? Fel y mae un o aelodau eich corph mewn undeb â 'ch corph a 'ch pen, yn derbyn maeth, cynnydd, a nerth i fyw a gweithredu trwy 'r undeb hwn; felly yr ydych chwithau, os ydych yn credu yng Nghrist, yn aelod ysprydol o Grist; a thrwy hynny yr ydych yn derbyn gallu i 'w garu a mynegu ei rinweddau. Ydych chwi yn fy neall i?”
   
“Yr wyf yn meddwl fy mod; ac y mae yn rhoddi llawer o ddiddanwch i mi i edrych i fynu at Grist fel [td. 21] fy mywiol ben, ac ystyried fy hun fel un o 'i aelodau ef, er fy mod y gwaelaf o honynt.”
   
“Ond dywedwch wrthyf, pa beth yw eich meddwl am fod yn blentyn i Dduw?”
   
“Yr wyf yn sicr, Syr, nad wyf yn haeddu fy ngalw felly.”
   
“Pwy sydd yn haeddu hyn?”
   
“Nid oes neb.”
   
“Pa fodd, gan hynny, y mae rhai yn dyfod yn blant i Dduw, gan ein bod ni oll wrth naturiaeth yn blant digofaint?”
   
“Trwy ras Duw, Syr.”
   
“Pa beth y mae 'r gair gras yn arwyddo?”
   
“Ewyllys da Duw; rhad ewyllys da Duw i bechaduriaid?”
   
“Pa beth y mae Duw yn ei roddi i blant digofaint pan y mae yn eu gwneuthur yn blant gras?”
   
“Marwolaeth i bechod, a genedigaeth newydd i gyfiawnder; onide, Syr?”
   
“Ië; a ffrwyth cariad Crist yw hyn: gobeithio eich bod chwithau yn gyfrannog o 'r fendith hon. Y mae holl deulu Duw yn cael eu henwi oddiwrtho ef, ac efe yw 'r cyntaf-anedig ym mhlith brodyr lawer. O! y fath drugaredd yw, bod Iesu Grist yn galw ei hun yn Frawd i ni! Fy anwylyd, y mae Iesu Grist yn Frawd i chwi; ac ni bydd cywilydd ganddo eich harddel a 'ch cyflwyno i 'w Dad yn y dydd diweddaf, fel un o 'r rhai a bwrcasodd efe â 'i werthfawr waed.”
   
“O na bawn yn gallu caru fy Nhad a 'm Brawd o 'r nef yn well nac yr wyf! Duw bydd drugarog wrthyf fi bechadur! Os wyf yn blentyn i Dduw, yr wyf yn meddwl fy mod yn fynych yn un gwrthryfelgar. Y mae efe yn dangos rhyfedd diriondeb tu ag attaf fi yn fwy nag eraill; ond O mor wael yr wyf yn atdalu iddo ef!”
[td. 22]

Gan d' fod yn rhoi yn rhad i mi,
Fy Nuw, fendithion uwchlaw rhi';
Fy mywyd innau fyddo i gyd,
Er mawl i ti tra bwy 'n y byd.
   
“Dyna 'r ffordd oreu, Jane, i brofi eich bod yn blentyn i Dduw. Dangoswch eich cariad a 'ch diolch i 'r fath Dad yn eich bywyd. Cofiwch iddo barottoi i chwi etifeddiaeth ym mhlith y saint yn y goleuni. Efe a 'ch gwnaeth chwi yn etifedd teyrnas nefoedd yn gystal ag yn aelod i Grist, a phlentyn iddo ei hun. A wyddoch chwi beth a feddylir wrth deyrnas nefoedd?”
   
Ar hyn daeth ei mam i 'r tŷ, a dechreuodd lefaru wrth frawd ieuangaf Jane mewn yspryd chwerw, a llais cecrus, a chan arfer geiriau anweddus a ffiaidd; ond tawodd cyn gynted ag y clywodd ni yn ymddiddan yn llofft.
   
“O mam!” ebe Jane, “ni thawsech mor fuan oni buasai i chwi glywed llais Mr. R. O, Syr! chwi glywsoch fel y mae fy mam yn tyngu; da chwi, dywedwch ryw beth wrthi; ni wrendy hi ddim arnaf fi.”
   
Aethum tua phen y grisiau, gan feddwl siarad â 'r ddynes; ond hi a redodd allan, ac a ddiangodd y tro hyn yn ddigerydd.
   
“Syr,” ebe Jane, “y mae arnaf ofn mawr, os âf fi i 'r nefoedd, na chaf byth weled fy mam yno. Byddai yn dda gennyf ei gweled; ond y mae hi yn tyngu ac yn rhegu, ac yn cadw y fath gwmpeini drwg. Clywaf weithiau, fel yr wyf yn gorwedd yn fy ngwely, i lawr y grisiau y fath ddrygioni, swn, ac ymladd, fel na wn yn iawn beth i 'w wneuthur. Y mae 'n bur drwm pan y bo tad a mam fel hyn. Fy ngweddi at Dduw drostynt yw, am iddynt droi a bod yn gadwedig. Ond dywedwch wrthyf ychydig beth yw bod yn etifedd teyrnas nefoedd.”
[td. 23]    
“Yr ydych yn cofio i mi, wrth egluro y Catecism yn yr Eglwys, ddywedyd, bod teyrnas nefoedd yn y Bibl yn arwyddo eglwys Crist yn y byd hwn, yn gystal a gogoniant yn y byd a ddaw. Y mae un yn barottoad i 'r llall. Y mae pob gwir Gristion yn etifedd i Dduw, ac yn gyd-etifedd â Christ; a hwy a gânt etifeddu gogoniant a dedwyddwch ei deyrnas ef, a byw gyda Christ dros dragywyddoldeb. Rhad rodd Duw yw hyn i 'w holl blant mabwysiadol; a phob un ag y sydd yn credu ym Mab Duw, a brofant felusder a gwirionedd yr addewid hon, “rhyngodd bodd i 'ch Tad roddi i chwi y deyrnas.” Geneth dlawd ydych chwi yr awr hon; etto, er hyn, yr wyf yn meddwl y trefnir i chwi fynediad helaeth i mewn i dragywyddol deyrnas ein Harglwydd a 'n Hiachawdwr Iesu Grist. Yr ydych yn awr yn dioddef; etto, er hyn, onid y'ch yn foddlon i ddioddef er ei fwyn ef, ac i ddwyn yn amyneddgar yr holl bethau y mae efe yn eu rhoddi arnoch i 'w dwyn?”
   
“Ydwyf, ydwyf yn wir; yn bur foddlon i 'r cwbl. Y mae pob peth yn dda iawn.”
   
“Yna, fy anwylyd, chwi a deyrnaswch gyd âg ef. Fe allai mai trwy lawer o orthrymderau y mae 'n rhaid i chwi fyned i mewn i deyrnas Dduw; ond y mae gorthrymder yn peri amynedd, ac amynedd brofiad, a phrofiad obaith. Dangoswch eich hun yn blentyn ufudd i Dduw, fel gwir aelod i Grist, a 'ch rhan fydd etifeddiaeth ym mhlith y saint yn y goleuni. Ffyddlon yw 'r hwn a addawodd, 'Treigla dy ffordd ar yr Arglwydd, ac ymddiried ynddo, ac efe a 'i dwg i ben.”
   
“Diolch i chwi, Syr; nis gallaf ddywedyd mor dda yw gennyf glywed am y pethau hyn: ac yr wyf yn meddwl nad allwn eu caru gymmaint, pe na byddai i mi ran ynddynt. Ond, Syr, y mae un peth ar fy meddwl i ofyn i chwi—y mae 'n beth mawr—ac fe [td. 24] allai fy mod i mewn camsynied—ac etto yr wyf yn meddwl nad wyf—”
   
Yna hi a fethodd fyned ym mlaen, ac a dawodd. Pan welais hyn, gofynais,
   
“Beth yw hynny, Jane? Nac ofnwch ofyn.”
   
Ar hyn hi wridiodd, ac a dorrodd i wylo: ac wedi hyn hi a gododd ei golwg am ychydig tu a 'r nef, ac yna hi a drodd ei llygaid tu ag attaf yn y modd mwyaf difrif, ac a ofynodd,
   
“A all un mor ieuangc a thlawd a myfi gael cyfrannogi o Swpper yr Arglwydd? Y mae arnaf chwant am hyn er's tro yn ol, ond yr oedd arnaf ofn gofyn, rhag eich bod chwi yn tybied hyn yn anaddas a drwg.”
   
“Gellwch yn sicr, Jane; a bydd dda iawn gennyf gael ymddiddan â chwi am hynny. Gobeithio y gwna yr hwn a roddodd y dymuniad hynny ynoch ei fendithio hefyd i 'ch henaid. A ewyllysiech ei gael ef heddyw, ynte foru?”
   
“Y foru, os gwelwch yn dda, Syr—a ddowch chwi foru i ymddiddan am hyn?—ac os byddwch yn meddwl hynny yn addas, myfi a fyddaf ddiolchgar— yr wyf yn teimlo fy hun yn bur llesg, ond gobeithio y byddaf yn well pan ddeloch nesaf.”
   
Cefais lawer o hyfrydwch wrth feddwl cael gweled Cristion mor ieuangc a didwyll, fel hyn yn ymroddi i 'r Arglwydd, ac yn derbyn gwystl sacramentaidd o gariad Crist at ei henaid.
   
Yr oedd ei hafiechyd yn cryfhau yn gyflym, ac yr oedd hi yn gweled hynny. Ond fel yr oedd ei dyn oddiallan yn gwanychu, yr oedd ei dyn oddimewn yn cael ei gryfhau â nerth gan Yspryd Duw. Yr oedd yn amlwg ei bod yn aeddfedu yn gyflym i ogoniant.
[td. 25]

RHAN IV.

   
Dranoeth aethum yn ol fy addewid i ymweled â Jane. Ar fy mynediad i 'r tŷ, cyfarfu yr hen wraig, y soniais eisoes am dani, â myfi, ac a ddywedodd wrthyf:
   
“Fe allai na ddeffrowch hi yn union; canys y mae newydd gysgu; ac, O druan! anfynych y mae hi yn cael gorphwysdra.”
   
Aethum yn ddistaw i fynu 'r grisiau, ac wele yr oedd hi yn y gwely, ar ei lled eistedd, a 'i phen yn pwyso ar ei llaw ddehau, a 'i Bibl yn agored o 'i blaen. Yr oedd yn amlwg iddi gysgu wrth ei ddarllen. Yr oedd sirioldeb a thawelwch i 'w canfod yn ei hwynebpryd; a rhai dagrau wedi treiglo dros ei gruddiau a ddisgynasant (fe allai yn ddiarwybod iddi hi) ar ei Bibl. Yn yr adeg hon edrychais o 'm hamgylch ar yr ystafell, ac wele nid oedd ond gwael ac anghysurus. Yr oedd y mur yn ammharus; y tô yn ddrylliog; y llawr yn anwastad a thyllog; ac nid oedd y dodrefn ond ychydig o ran nifer, a salw o ran gwerth. Dau hen bren gwely, ystôl deirtroed, a hen gist derw, ydoedd yr holl ddodrefn. Yr oedd y ffenestr yn dyllog iawn, a darnau o bapur wedi eu rhoi arni yma a thraw. Ar y mur wrth ben y gwely lle yr oedd Jane, yr oedd ystyllen wedi ei gosod i ddal pethau; ac ar hon yr oedd ei meddyginiaeth, ei bwyd, a 'i llyfrau.
   
“Yma,” dywedais ynof fy hun, “y gorwedd etifedd gogoniant, yn disgwyl am ollyngdod heddychol! Nid yw ei thŷ daearol ond tlawd iawn; etto y mae ganddi dŷ nid o waith llaw, tragywyddol yn y nefoedd. Nid oes ganddi ond ychydig i beri iddi hoffi bywyd; [td. 26] ond, O! y fath bwys gogoniant sydd iddi yr ochr draw! Y mae ffydd yn ystyried yr ystafell wael hon yn balas ardderchog; oblegid y mae ynddi etifeddes coron.”
   
Nesëais at y gwely yn ddistaw, heb ei deffroi, a gwelais mai 'r drydydd bennod ar hugain o St. Luc yr oedd hi yn ei darllen pan gysgodd. Yr oedd bys ei llaw chwith ar y bennod hon, fel pe buasai yn ei arferyd fel arweinydd i 'w llygad wrth ddarllen. Edrychais ar ba eiriau yr oedd ei bys yn gorphwys, a gwelais, gyda hyfrydwch, mai wrth y geiriau hyn yr oedd, “Arglwydd, cofia fi pan ddelych i 'th deyrnas.” Meddyliais, A ydyw hyn yn ddamweiniol? neu, ynte, fel hyn yr oedd hi? Pa un bynnag y mae yn beth rhyfedd. Ond cyn pen ychydig cefais foddlonrwydd ar hyn; canys hi a hanner ddeffrôdd, ond nid digon i ganfod neb, a hi a ddywedodd yn ddistaw,
   
“Arglwydd, cofia fi—cofia fi—cofia eneth dlawd— Arglwydd, cofia fi——”
   
Ar hyn hi a gyflawn ddeffrôdd; a phan y 'm gwelodd, cyffrodd ychydig, a chododd gwrid yn ei hwyneb, ond darfu yn fuan iawn.
   
“Modryb K——, pa hŷd y cysgais? Y mae yn ddrwg iawn gennyf, Syr——”
   
“Y mae 'n dda iawn gennyf innau eich cael chwi fel hyn—chwi a ellwch ddywedyd gyda Dafydd, 'Mi a orweddais ac a gysgais, ac a ddeffroais; canys yr Arglwydd a 'm cynnaliodd.' Pa beth y buoch yn ei ddarllen?'
   
“Hanes croeshoeliad Iesu Grist.”
   
“Hyd pa le y darllenasoch cyn cysgu?”
   
“Hyd at weddi 'r lleidr ar y groes; canys pan ddarllenais hon, mi a ystyriais y fath drugaredd fyddai, os cofiai Iesu Grist finnau hefyd—ac wrth fyfyrio ar hyn mi a gysgais; ac yr oeddwn yn meddwl [td. 27] yn fy ngwsg fy mod yn gweled Iesu Grist ar y groes, a fy mod yn dywedyd wrtho, 'Arglwydd, cofia fi'— ac, yn wir, nid oedd efe ddim yn edrych yn ddigllon arnaf—ac ar hyn mi a ddeffröais.”
   
Ystyriais hyn fel esponiad ar y testun, ac fel parottoad i 'r gwasanaeth yr oeddym i 'w gyflawni.
   
“Wel, fy anwylyd, yr wyf wedi dyfod yn ol eich dymuniad i roddi i chwi sacrament corph a gwaed Crist ein Hiachawdwr; ac nid wyf yn ammeu na wna modryb K—— ei dderbyn gyda ni.”
   
“Siaradwch â mi ychydig yn gyntaf ynghylch y sacrament, os gwelwch yn dda, Syr.”
   
“Yr ydych yn cofio yr hyn a ddysgasoch yn eich Catecism am dano. Ond ystyriwn—Sacrament, fel y gwyddoch, 'sydd arwydd gweledig oddi allan, o ras ysprydol oddi fewn, a roddir i ni; yr hwn a ordeiniodd Crist ei hun, megis modd i ni i dderbyn y gras hwnnw trwyddo, ac i fod yn wystl i 'n sicrhau ni o 'r gras hwnnw.' Yn awr y mae Iesu Grist wedi ordeinio 'r bara a 'r gwin yn y Swpper sanctaidd fel gwrthddrychau allanol, y rhai a allwn eu gweled â 'n llygaid. Ac y mae 'n arwydd, nôd, a gwystl o 'i gariad, ei ras, a 'i fendith, y rhai y mae efe yn eu haddaw ac yn eu rhoddi i bawb ag sydd yn derbyn y sacrament, gan iawn gredu ac ymddiried ynddo ef, a 'i waith. Yn y modd hwn y mae efe yn cadw yn ein plith ni goffadwriaeth dragywyddol am ei angeu gwerthfawr ef, a 'r lleshad yr ydym ni yn ei dderbyn oddiwrtho.”
   
“Pa beth yr ydych chwi, Jane, yn gredu am farwolaeth Crist?”
   
“Yr wyf yn credu, Syr, mai o herwydd ei farwolaeth ef yr y'm ni yn fyw.”
   
“Pa fywyd yr y'm ni yn fyw trwy ei farwolaeth ef?”
[td. 28]    
“Bywyd o ras a thrugaredd yma, a bywyd o ogoniant a dedwyddwch yn y byd a ddaw. Onide, Syr?”
   
“Ië, siwr; ffrwyth marwolaeth Crist yw hyn: ac fel hyn 'agorodd efe deyrnas nef i bawb a gredant.' Fel y mae bara a gwin yn cryfhau ac adfywio eich corph llesg chwi yn eich afiechyd; felly y mae bendith corph a gwaed Crist yn cryfhau a diddanu eneidiau yr holl rai sydd yn ymddiried, gyda ffydd, gobaith, a chariad, ynddo ef, yr hwn a 'n carodd, ac a 'i rhoddes ei hun drosom.”
   
Yna hi a ddywedodd, ac wrth ddywedyd rhedodd ffrwd o ddagrau lawr ei gruddiau.
   
“O! 'r fath Iachawdwr!—O! 'r fath bechadur!— O! mor hynaws—mor dda—a hyn droswyf fi!”
   
“Nac ofnwch, fy anwylyd, canys y mae yr hwn a barodd i chwi ei garu ef fel hyn, yn eich caru yn ormod i 'ch gadael na 'ch rhoddi i fynu. Ni fwrw efe, mewn un modd, neb allan ag a ddaw atto ef.”
   
“Syr,” ebe hi, “nis gallaf un amser feddwl am Iesu Grist, a 'i gariad tu ag at bechaduriaid, heb ryfeddu wrth hynny. Nid wyf yn haeddu ond llid a digofaint, o herwydd fy mhechod. Paham gan hynny y mae yn fy ngharu? Y mae fy nghalon yn ddrwg. Paham y mae yn fy ngharu? Yr wyf yn barhaus yn anghofio ei holl ddoniau ef. Paham gan hynny y mae yn fy ngharu? Nid wyf nac yn gweddïo, nac yn diolch iddo megis y dylwn. Paham, ynte, y mae 'r fath gariad tu ag attaf fi?”
   
“Y mae 'n eglur oddiwrth hyn, fy mhlentyn anwyl, mai o drugaredd rad y mae 'r cwbl o 'r dechreu i 'r diwedd; ac y mae hyn yn chwanegu melusder i 'r fendith. Ai nid ydych yn foddlon, fy anwylyd, i roddi i Grist holl anrhydedd eich iechydwriaeth, ac i gymmeryd i chwi eich hunan holl waradwydd eich pechodau?”
[td. 29]    
“Ydwyf, yn wir, Syr, yr ydwyf. Fy nghân yw,

Danfonodd Duw ei Fab ei hun,
I gym'ryd arno natur dyn;
Ac i ddwyn heddwch i nyni,
Tywalltodd ef ei waed yn lli'.

I holl gyfreithiau pur ei Dad,
Rhoddodd ogoniant a mawrhad:
Am hyn boed iddo 'r parch a 'r bri,
Trwy 'r nef uwch ben, a 'n daear ni.
   
“Y mae 'n dda gennyf, Jane, eich bod yn cofio eich hymnau cystal.”
   
“O, Syr, ni ellwch feddwl yr hyfrydwch yr wyf yn gael ynddynt. O! mor dda yw gennyf i chwi roddi i mi y Llyfr Hymnau i Blant!”
   
Yma rhwystrwyd hi gan besychu i ddywedyd rhagor. Yr hen wraig a gynnaliodd ei phen. Ac yn wir yr oedd yn ofidus edrych arni yn ymdrechu am anadl, ac hefyd megis am fywyd.
   
“Druan bach!” ebe 'r hen wraig, O na fedrwn dy gynnorthwyo ac esmwythau arnat! Ond ni phery byth.'
   
“Y mae Duw yn fy nghymmorth i,” ebe hi, pan gafodd ychydig hamdden, “y mae Duw yn fy nghynnorthwyo; ac efe a 'm dwyn trwy 'r cwbl—Syr, peidiwch a dychrynu—nid oes arnaf fi ddim ofn—nid yw hyn ddim—yr wyf yn well yn awr. Diolch i chwi, modryb, diolch i chwi. Yr wyf yn rhoddi llawer o drafferth i chwi; ond fe dâl yr Arglwydd i chwi am hyn, ac am eich holl diriondeb tu ag attaf: ïe, Syr, ac fe dâl i chwithau hefyd. Yn awr, Syr, ewch ym mlaen am y Sacrament.'
   
“Pa beth sy raid i 'r rhai a ddêl i Swpper yr Arglwydd ei wneuthur?”
   
“Y mae pum peth, Syr, wedi eu henwi yn y Catecism.”
[td. 30]    
“Pa beth yw 'r cyntaf?”
   
Ystyriodd ychydig, a dywedodd, gyd âg edrychiad difrifol,
   
“Holi eu hunain, a ydynt hwy yn wir edifeiriol am eu pechodau a aethant heibio.”
   
“Yr wyf yn gobeithio ac yn meddwl y gwyddoch chwi beth yw hyn, Jane: rhoddodd yr Arglwydd i chwi yspryd edifeirwch.”
   
“Ni ŵyr neb, Syr, y fath ofid a brofais wrth adgofio 'r pechodau a aeth heibio. Ond fe ŵyr Duw; ac y mae hynny yn ddigon; ac yr wyf yn hyderu ei fod ef wedi eu maddeu er mwyn Crist. Y mae ei waed ef yn glanhau oddiwrth bob pechod. Syr, yr wyf rai prydiau yn crynu gan ofn wrth feddwl am fy mhechodau; ac y mae yn peri i mi lefain ac wylo feddwl i mi bechu yn erbyn Duw mor dda; yna y mae yn fy niddanu â meddyliau hyfryd am Grist.”
   
“Y mae hyn yn dda, fy merch fach i.—Ond beth yw 'r peth nesaf?”
   
“Sicr amcanu dilyn buchedd newydd.”
   
“Pa beth ydych yn feddwl wrth hyn?”
   
“Ni bydd fy mywyd ond byrr; a da fuasai gennyf, pe buasai yn well. Yr wyf o 'm calon yn dymuno bod yr hyn sydd yn ol o 'm bywyd yn fywyd newydd. Yr wyf yn hiraethu am ymadael â phob arferion, meddyliau, geiriau, a chymdeithion drwg; ac am wneuthur pob peth y mae Duw yn ei orchymyn, a 'r pethau yr ydych chwi yn ddywedyd sydd yn iawn, a 'r pethau yr wyf yn ddarllen yn fy Mibl. Ond y mae arnaf ofn nad wyf yn gwneuthur hynny; y mae fy nghalon mor llawn o bechod. Etto, er hyn, yr wyf yn gweddïo Duw am iddo fy ngynnorthwyo. Ni bydd fy nyddiau ond ychydig, a dymunwn eu treulio er gogoniant i Dduw.”
   
“Bendith yr Arglwydd a fo gyda chwi, Jane, fel [td. 31] pa un bynnag ai byw, y byddech fyw iddo ef; ai marw, y byddech marw i 'r Arglwydd; ac felly pa un bynnag ai byw ai marw y byddoch eiddo yr Arglwydd. —Ond pa beth yw 'r trydydd peth?”
   
“A oes ganddynt ffydd fywiol yn nhrugaredd Duw trwy Grist.”
   
“Ydych chwi yn credu bod Duw yn drugarog i chwi, gan ei fod yn maddeu eich pechodau?”
   
“Ydwyf, yn wir, Syr.”
   
“Wel, os yw yn maddeu i chwi, ai er eich mwyn chwi y mae yn gwneuthur hyn?”
   
“Nage, nage, Syr; er mwyn Crist—er mwyn fy Iachawdwr Iesu Grist—ac er ei fwyn ef yn unig— Crist yw 'r cwbl.”
   
“A ellwch chwi ymddiried ynddo ef?”
   
“Syr, ni ddylwn ei anghredu ef; ac ni wnawn pe medrwn.”
   
“Gwir, fy anwylyd; y mae efe yn anfeidrol deilwng o 'n holl ymddiried ni.”
   
“Yn nesaf, Syr, fe ddylai fod ynof ddiolchus gôf am ei angau ef. Ni fedraf un amser feddwl am ei farwolaeth ef, heb ystyried hefyd pa fath adyn tlawd ac annheilwng ydwyf fi—etto y mae efe mor dda i mi —O na fedrwn ddiolch iddo!—Syr, mi fum yn darllen am ei farwolaeth ef. Pa fodd y gallodd yr Iuddewon wneuthur felly iddo ef—ond y cwbl oedd er ein hiechydwriaeth ni. A 'r lleidr ar y groes, O mor felus yw 'r hanes! Yr wyf yn gobeithio y cofia efe finnau hefyd, ac y cofiaf innau am dano ef a 'i farwolaeth byth, gyd â 'r diolchgarwch mwyaf.”
   
“Ond, yn ddiweddaf, Jane, ydych chwi mewn cariad perffaith â phob dyn? Ydych chwi yn maddeu i bawb a wnaethant ddim yn eich erbyn? A oes câs neu ddigasedd yn eich calon i neb?”
   
“Anwyl Syr, nac oes. Pa fodd y gallaf fod felly, [td. 32] a Duw mor dda wrthyf fi? Os yw Duw mor dda wrthyf fi—os yw ef yn maddeu i mi, pa fodd y gallaf finnau lai na maddeu i eraill? Nid oes neb ar wyneb y ddaear nad wyf yn dymuno yn dda iddo, er mwyn Crist, a hyn o eigion fy nghalon.”
   
“Pa fodd yr y'ch yn teimlo tu ag at y merched hŷf, anllad, a drygionus, sy 'n byw yn y tŷ nesaf, y rhai sydd yn eich gwatwor ac yn eich gwawdio o herwydd eich crefydd?”
   
“Syr, y peth gwaethaf yr wyf yn ddymuno iddynt yw, i 'r Arglwydd roddi iddynt edifeirwch, a chyfnewid eu calon, a maddeu eu holl bechodau. Maddeued ef iddynt, fel yr wyf finnau, â 'm holl enaid.”
   
Ar hyn hi a dawodd—a meddyliais nad oedd eisiau gofyn dim yn rhagor; canys yr oedd hyn yn ddigon— yr oedd fy enaid yn foddlon. Dywedais ynof fy hun, “Ai attebion a chrefydd plentyn yw hyn? O na bai yr holl blant fel hon!”
   
“Estynwch i mi 'r Llyfr yna, a 'r phiol a 'r ddysgl. Fy anwyl gyfeillion, gyda bendith Duw, cymmeraf yn awr gyda chwi y cymmun sanctaidd, er côf am farwolaeth ein Hiachawdwr a 'n Hachubwr Iesu Grist.”
   
Yr amser oedd felus a syml. Aethum trwy 'r gwasanaeth—yr oedd ymddangosiad yr eneth yn dangos bod ei henaid yn profi dylanwadau cryfion. Yr oedd dagrau a gwenau yn cydymddangos ar ei gruddiau. Yr oedd i 'w weled ynddi ymroddiad a gobaith—gostyngeiddrwydd a ffydd—gwyldra plentyn a deall yr oedrannus: diolchgarwch, tangnefedd, duwioldeb, ac amynedd—y rhai hyn oll oeddynt i 'w gweled. Meddyliais fy mod yn eu gweled hwynt oll ynddi—ac nid myfi yn unig—ydyw yn ormod dywedyd, bod creaduriaid eraill, uwch radd na myfi, y rhai ni allwn eu gweled â llygaid y corph, yn dystion o 'r pethau hyn. Ac os yw 'r ysprydion gwasanaethgar, sef yr angelion, [td. 33] yn esgyn ac yn disgyn, gan garrio 'r newyddion da rhwng daear a nefoedd, meddyliwn iddynt wneuthur hynny y tro hwn.
   
Ar ol darfod y gwasanaeth, dywedais,
   
“Yn awr, fy anwylyd, yr ydych yn wir yn chwaer yn eglwys Crist. Triged ei Yspryd a 'i fendith gyda chwi—nerthed a lloned chwi!”
   
“Y mae ei drugaredd ef tu ag attaf fi yn fawr, yn fawr iawn—yn fwy nag y gallaf fi ddywedyd am dani —Diolch i chwi am y tro hwn—yr oeddwn yn meddwl fy mod yn rhy ieuangc—yr oedd yn edrych fel peth rhy fawr i mi feddwl yn ei gylch—ond y mae 'n ddiogel gennyf yn awr, fod yr Arglwydd yn dda i mi, ac yr wyf yn gobeithio i minnau wneuthur yr hyn sydd uniawn yn ei olwg.”
   
“Do, Jane; ac yr wyf yn hyderu eich bod wedi eich selio gan yr Yspryd Glân hyd ddydd prynedigaeth.”
   
“Syr, ni anghofiaf hyn byth.”
   
“Ac yr wyf yn meddwl ni wnaf innau.”
   
“Na minnau 'chwaith,” ebe 'r hen wraig, “yn ddiau yr oedd yr Arglwydd yn ein canol ni heddyw, er nad oeddym ond tri wedi ymgynnull yn ei enw ef.”
   
“Syr,” ebe Jane, “fe fyddai yn dda iawn gennyf os gwnewch siarad â mam y tro nesaf. Ond y mae hi yn cadw o 'ch ffordd chwi. Y mae gofid dibaid i mi o 'i herwydd; canys y mae arnaf ofn nad yw hi yn meddwl dim am ei henaid.”
   
“Gobeithio y câf fi gyfleusdra i siarad â hi y tro nesaf. Duw fo gyda chwi, fy anwylyd.”
   
“A chyda chwithau, Syr; a diolch i chwi am eich holl diriondeb tu ag attaf.”
   
Meddyliais, wrth ymadael, yn ddiau fe flodeua y blaguryn hwn yn hardd ym mharadwys. Symmuded yr Arglwydd hi yno yn ei amser da ei hun! Etto, os [td. 34] gwel ef yn dda, bydded iddi fyw ychydig yn hŵy, fel y bo i mi gael ychwaneg o fudd a lles ysprydol trwy ei hymddiddanion a 'i hesampl.

RHAN V.

   
Yr oedd dwy ffordd i fyned o 'm tŷ i at dŷ Jane; un drwy y caeau, a 'r llall ydoedd y brif ffordd. Wrth fyned ar hyd y ffordd yr oeddid yn dyfod i olwg y tŷ lle yr oedd Jane, ym mhell cyn dyfod atto; ac fel hyn fe fyddai mam yr eneth yn fy ngweled yn dyfod ac yn ffoi: ond wrth fyned ar hyd y llwybr trwy 'r caeau, deuech at y tŷ cyn y gallai neb yn tŷ eich gweled. Penderfynais fyned y tro hwn trwy 'r caeau; a daethum at y tŷ ac aethum i mewn, heb i neb o bobl y tŷ fy ngweled na nghlywed. Ar ol fyned i mewn, clywn siarad ac ymddiddan yn llofft. Deallais mai Jane oedd yn siarad â 'i mam; am hynny eisteddais i wrando arnynt. Clywn hi yn dywedyd,
   
“Mam! mam! nid oes gennyf fawr o amser i fyw. Ni bydd fy amser i ond byrr iawn. Etto y mae 'n rhaid i mi, yn wir, y mae 'n rhaid i mi ddywedyd rhyw beth wrthych, cyn fy marw. O, mam! y mae gennych enaid! y mae gennych enaid! A pha beth a ddaw o 'r enaid yna, pan y byddoch farw? O, fy mam! ni fedraf ddywedyd y gofid sydd i mi yn achos eich henaid chwi ——”
   
“O 'r anwyl! mi a gollaf fy mhlentyn—a pha beth a wnaf, Jenny bach, pan bo'ch chwi marw?” a hi a dorrodd allan i wylo.
   
“Mam, meddyliwch am eich henaid. Oni ddarfu chwi esgeuluso hwnnw?”
[td. 35]    
“Do, merch fach i; fe fum i yn ddrwg iawn, ac yn casâu pob peth da. Pa beth a wnaf?”
   
“Mam, rhaid i chwi weddïo Duw am faddeuant, er mwyn Crist. Y mae 'n rhaid i chwi weddïo.”
   
“O, Jenny bach, ni fedraf i weddïo; ni weddïais i ddim erioed. Yr wyf yn rhy ddrwg i weddïo.”
   
“Mam, yr oedd arnaf eisieu siarad â chwi er ystalm am y peth hyn; ond yr oedd arnaf ofn gwneuthur hynny. Nid oeddech yn caru nac yn ewyllysio clywed dim gennyf am grefydd, ac yn wir ni wyddwn innau pa fodd i ddechreu. Ond yn wir, mam, y mae yn rhaid i mi siarad â chwi yn awr; ac onite, yr wyf yn ofni y bydd hi yn rhy ddiweddar. O na buasai Mr. R. yma; canys fe fuasai ef yn medru siarad â chwi yn well nag y medraf i. Ond fe allai y meddyliwch am y pethau yr wyf fi yn eu dywedyd yn o drwsgl, pan y byddwyf farw. Nid wyf ond plentyn, ac am hynny yn anghymmwys i lefaru wrth neb am bethau crefyddol. Ond, mam, yr ydych chwi yn perthyn mor agos i mi, ac ni allaf oddef meddwl y collir chwi am dragywyddoldeb. Dangosodd fy Nuw a 'm Hiachawdwr i mi fy mhechod a 'm llygredd—Efe a 'm carodd, ac a 'i rhoddes ei hun droswyf—Efe a fu farw, ac a gyfododd drachefn. O na allwn ei ganmol ef am hyn byth ac yn dragywydd! Yr wyf yn disgwyl ei weled ef yn y nef. Ond, O mam, y mae arnaf eisieu eich gweled chwithau yno hefyd! Da mam, da mam, gadewch heibio dyngu, ac arferion drwg. Ewch i 'r eglwys, a gwrandewch ar y gweinidog yn llefaru am Iesu Grist, a 'r hyn a wnaeth efe dros bechaduriaid. Y mae efe yn ewyllysio yn dda i eneidiau. Efe a ddysgodd i mi y ffordd, ac efe a 'i dysg i chwithau. Paham yr oeddech yn wastad yn myned allan o 'r tŷ pan y gwyddech ei fod ef yn dyfod? Na ddigiwch, mam; er eich lles yr wyf yn dywedyd y pethau hyn. [td. 36] Chwi a wyddoch fy mod i unwaith mor ddifeddwl am bethau Duw ag yr ydych chwithau; ond gwelais fy nghamsyniad. Yr oeddwn yn rhodio 'r ffordd lydan, yr hon sydd yn arwain i ddistryw, fel llawer eraill o blant y plwyf; ond edrychodd yr Arglwydd arnaf, a thrugarhaodd wrthyf.”
   
“Oeddech, fy mhlentyn, yr oeddech chwi bob amser yn eneth dda, ac yn caru eich llyfr.”
   
“Na, na mam; nid oeddwn felly bob amser: chwi a wyddoch nad oeddwn yn meddwl dim am ddaioni, nac am fy Mibl, hyd ddyfodiad y gweinidog yma i 'n plwyf, yr hwn a 'n gwahoddodd i 'w dŷ ar brydnawn Sadyrnau. Onid y'ch yn cofio eich bod chwi yn anfoddlon ar y cyntaf i mi fyn'd yno, ac i chwi ddywedyd na fynnech y fath dduwioldeb o amgylch eich tŷ; a bod yn well gennych i mi chwarae yn yr heol a 'r caeau, nag i mi gael fy ngwatwar a 'm gwawdio am gymmeryd arnaf fod yn grefyddol? Ond, O mam! ni wyddoch chwi i ba beth yr oeddwn yn myned yno, na pha beth yr oedd Duw yn fwriadu wneuthur i 'm henaid tlawd ac euog. Ond, diolch i Dduw, i mi fyned yno, a dysgu yno ffordd yr iechydwriaeth. O na buasai chwithau, mam, wedi dysgu 'r ffordd hon!”
   
Wrth wrando ar yr ymddiddan pwysfawr hwn, mi a feddyliais, wrth swn a dull y wraig yn llefaru, bod mwy o ofid iddi o achos afiechyd ei merch, nag o herwydd drwg gyflwr ei henaid. Etto, llawenychais wrth glywed y fath gynghorion ffyddlon yn cael eu rhoddi gan un mor ieuangc. Gwelais lawer tro wedi hyn, yr annuwiol a 'r anystyriol, wrth welyau ceraint neu gyfeillion, yn tywallt dagrau yn helaeth, ac yn addunedu diwygio; ond etto, fel y ci yn ymchwelyd at ei chwydiad. Gwelais hefyd amgylchiadau fel hyn yn cael eu bendithio, er ymchweliad eraill at Dduw.
   
Ar hyn agorwyd y drws gan frawd ieuangaf Jane, [td. 37] a gofynodd y wraig o 'r llofft, pwy oedd yno; ac attebodd y bachgen: ac felly ni ddaeth i lawr y grisiau. Gwneuthum amnaid ar y bachgen i eistedd; ac am hynny ni wyddai y rhai oedd yn llofft fy mod i yn tŷ.
   
“Mam,” ebe Jane, “fy mrawd yw hwna; ac efe cyn pen ychydig fydd eich unig blentyn chwi. Da, mam bach, annogwch ef i ddilyn yr hyn sydd dda. Danfonwch ef at Mr, [sic] R——, ac efe a fydd yn dda wrtho, fel y bu wrthyf innau. Y mae efe yn fachgen gwyllt; ond gobeithio y dyger ef i feddwl am ei enaid. Dysgodd y plant annuwiol a drwg yna ef i dyngu ac i ymladd, ac i redeg i bob drwg. Cynnorthwyed yr Arglwydd ef i ffoi rhag y llid a fydd.”
   
Gwnes amnaid ar y bachgen i wrando ar hyn; ac yr oedd yn ymddangos, fel pe buasai yn gwrando yn astud; canys yr oedd y dagrau yn treiglo dros ei ruddiau.
   
“Ië, Jenny bach, gobeithio y bydd iddo ef a minnau ffoi rhag y llid hwnnw.”
   
“Mam, os felly, y mae 'n rhaid i chwi ffoi at Grist. Ni all neb, na dim a 'r a wneloch chwi, heb hyn, eich hachub. Y mae 'n rhaid i chwi edifarhau a throi oddiwrth bechod—heb ras Duw ni ellwch wneuthur hyn—ond ceisiwch a chwi a gewch—gwnewch hyn er eich lles eich hun, er fy mwyn i, ac er mwyn fy mrawd bach.”
   
Torrodd y wraig allan i wylo, ac ni allodd atteb— a meddyliais ei bod yn amser i minnau ymddangos. Aethum at droed y grisiau, a gofynais, “A gaiff cyfaill ddyfod i fynu?”
   
“Trugaredd i mi!” ebe 'r wraig, “dyma Mr. R—.”
   
“Dowch i fynu, Syr,” ebe Jane, “y mae 'n dda iawn gennyf eich bod yma yn awr. Mam, estynwch gadair.”
[td. 38]    
Yr oedd y wraig yn edrych yn euog; ond Jane ydoedd yn gwenu.
   
“Gobeithio,” ebe fi, “y maddeu y fam a 'r ferch i mi, am aros cyhyd i lawr y grisiau i wrando yr ymddiddan pwysfawr a fu rhyngoch. Yr oeddwn yn dyfod heddyw dan obeithio eich cael ynghyd; canys yr oedd arnaf er ys tro eisieu cyfleustra i siarad â chwi, Sarah, am y pethau y bu eich merch yn siarad â chwi yn eu cylch. Esgeulusasoch y pethau hyn dros hir amser bellach; ac yr oedd arnaf eisieu cael rhyw gyfleustra i 'ch rhybuddio ac i ddywedyd wrthych am y perygl yr ydych ynddo—ond dywedodd Jane wrthych yr holl bethau yr oeddwn innau yn meddwl eu dywedyd—yn awr, gan hynny, yr wyf yn gofyn i chwi, yn y modd mwyaf difrif, a yw y pethau pwysfawr a ffyddlon a ddywedodd eich merch wrthych, ddim wedi eich deffroi i feddwl am eich henaid? Chwi a ddylasai fod yn ei hyfforddi hi yn llwybrau cyfiawnder; ond yn lle hynny, wele, hi yn eich dysgu chwi. Gwyn eich byd chwi, pa fodd bynnag, os byddwch ddoeth, ac ystyried eich diwedd, a 'r pethau sydd yn perthyn i 'ch heddwch, cyn y byddont yn guddiedig oddiwrth eich llygaid! Edrychwch ar eich geneth, yr hon sydd yn nyffryn cysgod angeu—a meddyliwch am eich mab hefyd, eich unig blentyn agos, a dywedwch, onid yw hyn yn galw yn uchel arnoch i wrando ac ofni?”
   
Yr oedd llygaid Jane yn llawn o ddagrau tra yr oeddwn yn llefaru; ond daliodd y wraig ei phen i lawr, ond er hynny dangosodd arwyddion o anfoddlonrwydd i 'r dull ffyddlon hwn o ymddiddan â hi.
   
Dywedais wrth Jane, “Fy anwylyd, pa sut yr ydych chwi heddyw?”
   
“Siaradais lawer, Syr; ac am hynny yr wyf yn teimlo fy hun yn o lesg a blinedig: ond fe fu fy [td. 39] meddwl yn bur gysurus er pan welais chwi ddiweddaf. Yr wyf yn hollol ewyllysgar i farw, pan welo Duw yn dda. Nid oes gennyf ond un peth y dymunwn fyw o 'i herwydd, a hynny yw, gweled fy ngheraint a 'm cyfeillion mewn gwell cyflwr cyn fy ymadawiad. Byddai arnaf ofn ymddiddan â hwynt am y pethau hyn; ond heddyw yr wyf wedi cael yspryd arall, ac nid allaf ymattal rhag eu cynghori, a dywedyd wrthynt am yr hyn a wnaeth yr Arglwydd i 'm henaid, a pha fodd yr wyf yn teimlo yn eu hachos hwy.”
   
Yr oedd y fath gadernid a godidawgrwydd yn ei hymadrodd y tro hwn, nes yr oeddwn yn gorfod rhyfeddu. Yr oedd y plentyn megis wedi ei lyngcu i fynu gan y Cristion. Yr oedd ei gwyldra naturiol wedi rhoddi lle i hyfdra sanctaidd, yn tarddu oddi ar ei chysuron ysprydol, a 'i dymuniadau gwresog i wneuthur daioni i 'w mam. Hyn a barodd wrid yn ei hwyneb gwelwlas, yr hyn a wnaeth yr olwg arni yn hynod ddymunol. Yr oedd y Bibl yn agored o 'i blaen, fel yr oedd yn eistedd yn y gwely; a hi a gydiodd yn llaw ei mam â 'i llaw ddehau, ac a ddywedodd wrthi,
   
“Mam, ni fedrwch chwi ddarllen y llyfr hwn; fe ddylech am hynny fyned bob tro i 'r Eglwys i glywed ei eglurhau. Llyfr Duw yw hwn; ac y mae yn mynegu i ni y ffordd i 'r nefoedd—gobeithio y dysgwch ac y cedwch ef, a than fendith Duw efe a geidw eich enaid. Meddyliwch am hyn, mam; da mam, meddyliwch am hyn. Yr wyf fi ym min marwolaeth. Rhowch y Bibl hwn i 'm brawd bach—ac a fyddwch chwithau cystal a 'i addysgu ef, Syr. Mam, cofiwch yr hyn yr wyf yn ei ddywedyd; ac y mae y gwr bonheddig yma yn dyst. Nid oes iechydwriaeth i 'r fath bechaduriaid a chwi a finnau, ond y'ngwaed Crist. Efe a ddichon achub hyd yr eithaf. Efe a achub bob [td. 40] un a ddaw atto. Y mae yn disgwyl i drugarhau. Bwriwch eich hun ar ei drugaredd ef. O! yr wyf yn ewyllysio -- yr wyf yn dymuno -- yr wyf -- yr wyf -- yr—”
   
Methodd a gorphen yr hyn a ddechreuodd; canys llewygodd. Dywedodd ei mam, y byddai hi gryn amser cyn dadebru.
   
Dywedais amryw o bethau wrth Sarah; ac yna aethum i fyned ymaith. Ond fel yr oeddwn yn gadael y llofft, dywedodd Jane, mewn llais distaw,
   
“Dowch toc etto, Syr; nid oes i mi ond ychydig amser yn hŵy.”
   
Aethum adref ar hyd yr un llwybr ag y daethum, dan fyfyrio ar y nodau eglur o dduwioldeb a ffydd a welswn yn yr eneth ieuangc hon.
   
Yn ddiau, ebe fi, plentyn anghyffredin yw 'r eneth hon. Beth ni all gras ei wneuthur? A ellir ammeu, ar ol hyn, pwy yw awdwr a pherffeithydd ein hiechydwriaeth ni? neu oddiwrth bwy y mae pob rhoddiad daionus, a phob rhodd berffaith, yn dyfod? Mor llawn, mor rhad yw trugaredd yr Arglwydd! Oni ddewisodd Duw wan bethau 'r byd, fel y gwaradwyddai y pethau cedyrn? Na orfoledded un cnawd ger ei fron ef; “ond yr hwn sydd yn ymffrostio, ymffrostied yn yr Arglwydd.”

RHAN VI.

   
Yn bur fore dranoeth deffrowyd fi cyn ei dyddhau gan gennad a yrrasid i 'm galw at Jane; canys yr oedd hi yn marw. Pan ddaethum i 'w thŷ, ni chefais neb ar lawr. Arosais ychydig heb fyned i 'r llofft, a chlywn Jane yn gofyn yn ddistaw, mewn llais gwanllyd,
[td. 41]    
“Ydych chwi yn meddwl y daw o? O fe fyddai yn dda iawn gennyf—yn dda iawn gennyf ei weled ef cyn fy marw!”
   
Aethum ar hyn i fynu 'r grisiau, a chefais yno yng nghyd ei thad a 'i mam, ei brawd bach a 'r hen wraig y soniwyd eisoes am dani. Gwelais bod angeu yn bur agos: etto, er mor agos ydoedd angeu, yr oedd rhyw serchawgrwydd rhyfedd i 'w ganfod yn ei hwynebpryd. Pan y gwelodd fi, adfywiodd ychydig; ac ymddangosodd cariad a diolchgarwch yn sirioldeb ei golygon. Buasai yn siarad ychydig cyn i mi ddyfod i 'r llofft, am hynny bu yn ddistaw tros dro; ond ni thynnodd ei golwg oddi arnaf yr holl amser. Yr oedd y fath sirioldeb a bywiogrwydd yn ei hwynebpryd— ïe, yr oedd rhywbeth mwy na hyn—rhywbeth fel blaen-brawf o 'r nefoedd; ac yr oedd hyn yn peri iddi edrych yn angeu yn neillduol brydferth.
   
O 'r diwedd hi a ddywedodd, “O! Syr, y mae hyn yn dirion iawn—yr wyf fi yn myn'd yn gyflym iawn —yr oedd arnaf ofn na chawswn eich gweled mwy yn y byd hwn.”
   
Dywedais, “Fy anwylyd, ydych chwi yn foddlon i farw?”
   
“O! yn hollol.”
   
“Y'mhle y mae eich gobaith chwi?”
   
Hi a gododd ei bys ac a 'i estynodd tu a 'r nefoedd, ac wedi'n hi a 'i gosododd ar ei chalon, gan ddywedyd, “Crist accw, a Christ yma.”
   
Nid ellir cyfleu mewn geiriau yspryd y weithred a 'r ymadrodd hwn.
   
Yna cymmerwyd hi gan ddirdyniad (spasm)—yn edrych ar ei mam yn wylo, dywedodd, “Yr wyf yn bur oer—ond nid yw o fawr bwys—fe fydd y cwbl ar ben yn fuan—”
   
Cauodd ei llygaid dros fynyd, ac, wrth eu hagoryd, [td. 42] dywedodd wrthyf, “Yr wyf yn dymuno arnoch chwi, Syr, ar ol fy marwolaeth, i ddywedyd wrth holl blant y plwyf, mor dda fu 'r Arglwydd i mi, bechadur tlawd—dywedwch wrthynt, y bydd i 'r sawl a 'i ceisiant yn foreu ei gael—dywedwch wrthynt, mai ffyrdd uffern a dinystr yw ffyrdd anwybodaeth a phechod— a da chwi, dywedwch wrthynt, oddiwrthyf fi, mai Crist yw 'r ffordd, a 'r gwirionedd, a 'r bywyd— dywedwch, na fwrw efe allan, mewn un modd, neb a ddel atto—dywedwch wrthynt, fy mod i, eneth dlawd—”
   
Ar hyn hi a aeth megis mewn llesmair; ond daeth atti ei hun yn lled fuan, a dywedodd,
   
“Y'mhle 'rwyf fi? meddyliais fy mod yn myned— Arglwydd, cadw fi!”
   
“Fy anwylyd, chwi a fyddwch cyn pen ychydig, dros byth yn ei freichiau ef, yr hwn sydd yn awr â 'i wïalen a 'i ffon yn eich arwain trwy ddyffryn cysgod angeu.”
   
“Yr wyf yn credu hynny, yn wir, yr wyf,” ebe hi; “yr wyf yn hiraethu am fod gyd âg ef. O, mor dda! O, mor fawr! O, mor drugarog!—Iesu, achub fi!— cymmorth fi trwy y cyfyngder olaf hyn!”
   
Yna hi a roddodd un llaw i 'w thad, a 'r llall i 'w mam, ac a ddywedodd, “Duw a 'ch bendithio chwi— Duw a 'ch bendithio—ceisiwch yr Arglwydd— meddyliwch am danaf ar ol fy marwolaeth—fe allai y bydd er lles i chwi—cofiwch am eich eneidiau—O! er mwyn Crist, cofiwch am eich eneidiau—yna fe fydd pob peth yn dda—ni ellwch feddwl na dirnad faint a oddefais yn eich achos chwi i 'ch dau—O, Arglwydd, maddeu bechodau, ac achub fy nhad a 'm mam!”
   
Yna hi a gydiodd yn llaw ei brawd, ac a ddywedodd, “Thomas bach, yr wyf yn erfyn arnoch adael heibio eich arferion drwg—darllenwch eich Bibl—yr wyf yn rhoddi fy Mibl innau i chwi—cefais ef yn llyfr [td. 43] gwerthfawr—ydych chwi yn cofio ein brawd bach a fu farw er's tro yn ol—yr oedd ef yn gweddïo hyd y mynydau olaf o 'i fywyd—dysgwch weddïo tra yr ydych yn iach, a chwi a gewch brofi ei lles pan ddeloch i farw—ond, yn gyntaf, gweddïwch am galon newydd —heb hyn ni chewch byth weled Duw—y mae eich arferion presennol yn arwain i ddistryw a thrueni— rhodded yr Arglwydd i chwi droedigaeth, i 'w garu a 'i ddilyn ef.”
   
Wrth yr hen wraig, hi a ddywedodd, “Yr wyf yn diolch i chwi, modryb K—— bach, am eich holl diriondeb tu ag attaf, er pan wyf yn sâl—chwi a fuoch yn gyfaill Crist'nogol i mi—ac yr wyf yn gobeithio y cofio 'r Arglwydd chwi am hynny, yn ol cyfoeth ei drugaredd—ymddiddanasom lawer am farw; ac er mai fi yw 'r ieuangaf, etto myfi sydd yn cael ei galw gyntaf—ond, bendigedig fyddo Duw, nid oes arnaf ofn. Meddyliais lawer o weithiau na allwn farw yn ddiofn; ond yn wir yr wyf yn teimlo fy hun yn hollol gysurus, er fy mod yn awr yn safn marwolaeth; ac felly y byddwch chwithau, os ymddiriedwch ynddo ef —y mae efe yn Dduw i 'r hen yn gystal a 'r ieuangc.”
   
“O, fy mhlentyn anwyl! (ebe 'r hen wraig) da fuasai gennyf pe buaswn mor barod a chymmwys i farw ag ydych chwi; ond y mae arnaf ofn na byddaf byth felly—y mae fy mhechodau yn fawrion ac aml iawn.”
   
“Y mae gwaed Iesu Grist ei Fab ef yn glanhau oddiwrth bob pechod,” ebe 'r plentyn.
   
Ar hyn, yn lle gwanhau wrth ymddiddan, ymddangosodd fel pe puasai [sic] yn cryfhau ac adfywio, a hi a drodd tu ag attaf, gan ddywedyd,
   
“Syr, chwi fu 'r cyfaill goreu i mi ar y ddaear— dysgasoch i mi 'r ffordd i 'r nef; yr wyf am hynny yn eich caru, ac yn diolch i chwi—fe ddarfu 'ch gydymddwyn â lawer [sic] o ffaeleddau ac anwybodaeth ynof— [td. 44] a dywedasoch lawer wrthyf am gariad Crist, ac efe a barodd i'm ei brofi yn dywalltedig yn fy nghalon—mi gâf ei weled wyneb yn wyneb—ni wna efe fy ngadael na 'm rhoddi i fynu—y mae efe yr un, ac nid yw yn cyfnewid. Anwyl Syr, Duw a 'ch bendithio.”
   
Ar hyn hi a gododd yn ei eistedd yn y gwely, a chyd âg ymdrechiad annisgwiliadwy, hi a daflodd ei breichiau teneuon o 'm hamgylch fel yr oeddwn yn eistedd ar ochr y gwely, a rhoddodd ei phen ar fy ysgwydd, a dywedodd, yn glywedig a dealladwy,
   
“Duw a 'ch bendithio, ac a 'ch gwobrwyo— diolchwch iddo droswyf—achubwyd fy enaid—Crist sydd bob peth i mi—Syr, ni a gyfarfyddwn etto yn y nef, oni wnawn ni—gwnawn, gwnawn—yna y cwbl fydd heddwch—heddwch—heddwch——”
   
Wedi hyn, syrthiodd yn ol ar y gwely, ac ni ddywedodd air mwy—ucheneidiodd, gwenodd, a diffoddodd.
   
Ar hyn ymddangosodd yr haul uwch ei gaerau, a llewyrchodd i mewn i 'r ystafell lle yr oeddwn, a pharodd hyn i mi feddwl am “diriondeb trugaredd ein Duw, trwy 'r hon yr ymwelodd â ni godiad haul o 'r uchelder, i lewyrchu i 'r rhai sydd yn eistedd ym mro a chysgod angeu, i gyfeirio ein traed i ffordd tangnefedd.” Rhedodd fy meddwl oddiwrth yr amgylchiad hwn ar y cyfnewidiad gogoneddus yr oedd Jane, ar darawiad amrant, wedi ei brofi. Meddyliais hefyd y gallasai y pelyderau hyn arwyddo y gobaith cysurus tywalltedig ar feddyliau tystion ei hymadawiad. Yr oedd yr amgylchiad yn tarddu oddi ar achos naturiol, ond yr oedd yn arwain fy meddyliau yn anwrthwynebol at bethau ysprydol.
   
Bûm am dro yn syllu mewn distawrwydd ar y corph marw, ac o 'r braidd yr oeddwn yn gallu credu nad oedd Jane yma mwy.
[td. 45]    
Wrth fyned adref ni fedrais attal gweithrediadau cryfion fy serchiadau ar yr achos: ac yn wir ni cheisiais. Canys bernais bod crefydd, rheswm, a phrofiad yn cyttuno i 'n hannog, yn hytrach na pheidio, i roddi ufudd-dod i 'r cyfryw dyner gyffroadau ag sydd yn tueddu i gadw y galon yn fyw i 'w deimladau buddiolaf. Gwneuthur yn y gwrthwyneb nid yw ond tueddu i galedu 'r galon, ac i gloi 'r pyrth sydd yn arwain at wreiddyn egwyddorion goreu ein holl weithrediadau.
   
Ein Harglwydd bendigedig ei hun a wylodd wrth rag-weled gofidiau Jerusalem. Tywalltodd ddagrau hefyd wrth fedd ei gyfaill Lazarus. Y mae 'r cyfryw esampl yn cyfiawnhau dagrau cariad, ac yn ein dysgu i “beidio a thristâu fel rhai heb obaith am y rhai a hunasant ynddo ef.”
   
Ond buan yr arweiniwyd fy meddwl i fyfyrio ar y peth dirgelaidd hwnnw, sef ehediad enaid o 'r byd hwn i fyd yr ysprydoedd.
   
“Cyflymach,” meddyliais, “nac ehediad y saeth o 'r bwa, na rhediad y goleuni o 'r haul, fu mynediad enaid yr enethig hon, mewn ufudd-dod i wŷs a gorchymyn ei Harglwydd, o 'r byd hwn i 'w bresennoldeb goleuwych ef. O! wirionedd teilwng o 'n hystyriaethau difrifolaf! Ond, 'wedi ei golchi yng ngwaed yr Oen,' ac wedi profi ei effeithiau glanhaol ef, cafodd dderbyniad croesawus ger bron gorseddfaingc Duw. Nid oedd iddi ddim i 'w ofni oddiwrth ddwyfol gyfiawnder. Yr oedd pechod, angeu, ac uffern wedi eu gorchfygu ganddo Ef yr hwn a 'i gwnaeth hi yn fwy na choncwerwr. Cyflwyna ef hi i 'w Dad fel un o 'r ŵyn a bwrcasodd efe â 'i brïod waed—fel un a seliwyd gan Yspryd Dduw hyd ddydd prynedigaeth.
   
“O, pa fath gyfnewidiad oedd hwn iddi hi! o ystafell wael, dyllog, i baradwys Duw! o wely gwellt i fynwes Abraham! o dlodi, afiechyd, a gofid, i gyf[td. 46]oeth, iechyd, a dedwyddwch tragywyddol! o fod yn bererin llesg a blinedig, i fod yn ddedwydd ar ben y daith, yn yr orphwysfa nefol yr hon sydd etto yn ol i bobl Dduw!
   
“Collais i ddisgybles ieuangc, yr hon yr oeddwn yn ei charu fel fy mhlentyn. Ond pa fodd y gallaf ddywedyd yn achwyngar golli yr hon a gafwyd gan Dduw? Y mae 'n wir nid yw Jane yma mwy yn ceisio nac yn rhoddi hyfforddiad nac addysg; ond y mae hi ynghylch pethau llawer gwell. Y mae 'r angelion, y rhai a lawenychasant ar ei throedigaeth cyntaf at Dduw, y rhai a sylwasant gyda hyfrydwch ar ei chynnyddiad ysprydol yn ysdod ferr ei phererindod, a 'r rhai a 'i dygasant yn orfoleddus i fynwes Abraham, wedi ei dysgu cyn hyn,

Mewn clôd, a mawl, a pheraidd gân,
I uno â 'r ysprydion glân.
Paham gan hynny y galaraf? Ni welaf yn perthyn iddi hi ond llawenydd ac anfarwoldeb. 'Angeu a lyngcwyd mewn buddugoliaeth!'”
   
Ar y pedwerydd dydd ar ol ei marwolaeth, claddwyd Jane. Nid oeddwn erioed o 'r blaen wedi rhoddi neb o 'm plwyfolion i 'r ddaear gyd â 'r cyffelyb serchiadau. Ychydig oedd nifer y bobl yn ei chladdedigaeth; ond da oedd gennyf i weled ym mhlith yr ychydig hyn, rai o 'r plant a arferent gyd-gyrchu â Jane i 'm tŷ prydnawn Sadyrnau. Dymunais am fendith Duw ar y tro, er lles a buddioldeb ysprydol y rhai ieuaingc hyn.
   
Fel yr oeddwn yn sefyll wrth ben ei bedd, daeth llawer o 'r pethau a ddigwyddasant yn y fynwent honno i 'm côf. Cofiais, mai yma y gwelodd Jane gyntaf werth yr efengyl yr hon a achubodd ei henaid. Yn gyfagos i 'w bedd hi yr oedd y llinellau a adroddwyd eisoes, y rhai a fuont offerynol i 'w hargyhoeddi. Yr [td. 47] oedd yn ymddangos y pryd hyn fel tyst hynod o blaid y gwirioneddau yr oedd yn eu cyhoeddi wrth bawb a 'u darllenai.
   
Yr oedd y prydnawn yn deg a thawel—ac ni ddigwyddodd dim a allasai dueddu i rwystro 'r tawelwch a 'r difrifoldeb ag oedd yn gweddu ar y cyfryw achos.
   
“Heddwch” oedd y gair olaf a ddywdasai Jane; a gallesid meddwl bod heddwch yn argraffedig ar y weithred ddiweddaf wrth y bedd lle y rhoddwyd ei chorph hi i orphwys. Y mae diolchus goffadwriaeth am yr heddwch hwnnw yn adfywio yn fy enaid wrth sgrifennu y cofnodau hyn am dani: ac O! am i 'r heddwch a 'r tangnefedd hwnnw yr hwn sydd uwchlaw pob deall, fod yn ei gyflawn weithrediad pan gyfarfyddwn nesaf yn y dydd diweddaf.
   
Serch at y fan lle y dodwyd y Cristion ieuangc hon i orphwys, a 'm cymhellodd i blannu ywen wrth ben ei bedd, yn agos i fur dwyreiniol yr eglwys. Fy amcan ydoedd cadw coffadwriaeth parhaus am un deilwng ei chofio. Ymddangosodd y planhigyn ieuangc hwn dros dro yn iach a gwyrddlas, ac fel pe buasai yn addaw hir barhad: Ond gwywodd yn fuan a diflannodd; yn lled debyg i 'r eneth er coffadwriaeth am yr hon y planwyd hi.—Er na bu yr ywen ond coffadwriaeth wael a byr-barhad am Jane, etto y mae iddi goffadwriaeth well a hir-oedlog wedi ei argraffu ar lechau fy nghalon. Ac hwyrach y caniatteir i 'r hanes hwn ddywedyd am Jane wrth genhedlaethau etto i ddyfod, pan y byddo llaw a chalon yr ysgrifenydd yn llonydd yn y llwch.
   
Y mae 'r hanes hwn yn eglur ddangos rhadlondeb gweithrediadau gras Duw ar galonnau dynion; yr anwahanol undeb sydd rhwng gwir ffydd a thueddrwydd sanctaidd; a 'r symlrwydd y mae gwir gariad at Grist yn ei argraffu ar yr enaid.
   
Pa nifer o deulu 'r ffydd a deithiasant ym mhob oes, [td. 48] ac sydd yn awr yn teithio, trwy 'r byd anial hwn i “ddinas gyfanneddol,” mewn distawrwydd, heb sylw na choffa am danynt! Gwaith tra buddiol a melus yw i weinidog Crist chwilio ym mhlith y drain am y blodau tyner hyn, harddwch ac arogl pa rai sydd agos yn guddiedig yn y cysgod. I fagu a meithrin y blodau hyn, i arddangos eu rhagoriaethau, ac i ddwyn allan eu ffrwyth mewn amser dyled<us,> sydd orchwyl a wobrwya yn hyfryd holl lafur y gweithiwr.
   
Ond, fe allai, tra y mae efe fel hyn yn llafurio yn diwyd yng ngwinllan ei Arglwydd, fe ddaw rhyw falldod, rhyw gafod, neu ryw dymhestl, ac a gymmer ymaith flodeuyn ieuangc, anwyl a hawddgar, cyn iddo aeddfedu. Os felly, hwyrach y gwna efe, fel y gwneuthum innau lawer tro, pan yn sefyll yn feddylgar alarus uwch ben bedd Jane bach, wneuthur cymmwysiad o 'r llinellau hyn, y rhai sydd argraffedig ar garreg-fedd yn yr un fynwent lle y llecha ei llwch hi hyd fore yr adgyfodiad,

Ni ddaeth y teg flodeuyn hyn,
A ga'dd mor synn ei symmud,
Ond prin i ddangos pa mor hardd,
Yw blodau gardd y bywyd.

DIWEDD

© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: