Wynne, Ellis. Gweledigaetheu y Bardd Cwsc (Llundain: E. Powell, 1703), 5-49, 54-77.

Cynnwys
Contents

I. Gweledigaeth y BYD. 5
II. Gweledigaeth Angeu yn ei Frenhinllys isa. 54

[td. 5]

I. Gweledigaeth y BYD.

   
AR ryw brydnhawngwaith têg o hâ hir felyn tesog, cymmerais hynt i ben un o Fynyddoedd Cymru, a chyda mi Spienddrych i helpu 'ngolwg egwan, i weled pell yn agos, a phetheu bychain yn fawr; trwy 'r awyr deneu eglur a 'r tês ysplenydd tawel canfyddwn ymhell bell tros Fôr y Werddon, lawer golygiad hyfryd. O 'r diwedd wedi porthi fy Llygaid ar bôb rhyw hyfrydwch o 'm hamgylch, onid oedd yr Haul ar gyrraedd ei gaereu 'n y Gorllewin; gorweddais ar y gwelltglas, tan syn-fyfyrio decced a hawddgared (wrth fy ngwlâd fy hun) oedd y Gwledydd pell y gwelswn gip o olwg ar eu gwastadedd tirion; a gwyched oedd gael arnynt lawn olwg, a dedwydded y rhai a welseint gwrs y byd wrthifi a 'm bâth: Felly o hir drafaelio [td. 6] â 'm Llygad, ac wedi â 'm Meddwl daeth blinder, ac ynghyscod Blinder daeth fy Meistr Cwsc yn lledradaidd i 'm rhwymo; ac â 'i goriadeu plwm fe gloes ffenestri fy Llygaid a 'm holl Synhwyreu eraill yn dynn ddiogel. Etto gwaith ofer oedd iddo geisio cloi 'r Enaid a fedr fyw a thrafaelio heb y Corph: Canys diangodd fy Yspryd ar escill Phansi allan o 'r corpws cloiedig: A chynta peth a welwn i, yn f' ymyl dwmpath chwareu, â 'r fàth gâd-gamlan mewn Peisieu gleision a Chapieu cochion, yn dawnsio 'n hoew-brysur. Sefais ennyd ar fy nghyfyng gyngor awn i attynt ai peidio, oblegid ofnais yn fy ffwdan mai haid oeddynt o Sipsiwn newynllyd, ac na wnaent âs lai na 'm lladd i i 'w swpper, a 'm llyncu yn ddihalen: Ond o hir graffu, mi a 'u gwelwn hwy 'n well a theccach eu gwedd na 'r giwed felynddu gelwyddog honno. Felly anturiais nesau attynt, yn ara' dêg fel iâr yn sengi ar farwor, i gael gwybod beth oeddynt; ac o 'r diwedd gofynnais eu cennad fel hyn o hyd y nhîn; Attolwg lan gyn'lleidfa, 'r wy 'n deall mai rhai o bell ydych, a gymmerech i Fardd i 'ch plith sy 'n chwennych trafaelio? ar y gair distawodd y trŵst, a phawb a 'i lygad arnai, a than wichian, Bardd, ebr un, trafaelio eb un arall, i 'n plith ni ebr y trydydd; erbyn hyn mi adwaenwn rai oedd yn edrych [td. 7] arnai ffyrnicca o 'r cwbl: Yna dechreuasant sibrwd o glust i glust ryw ddirgel swynion ac edrych arnai, a chyda hynny torrodd yr hwndrwd, a phawb a 'i afel yno' i, codasant fi ar eu 'scwyddeu, fel codi Marchog Sîr; ac yna ymaith â ni fel y Gwynt tros Dai a Thiroedd, Dinasoedd a Thyrnasoedd, a Moroedd a Mynyddoedd, heb allu dal sulw ar ddim gan gyflymed yr oeddynt yn hedeg. A phe' sy waeth, dechreuais ammeu nghymdeithion wrth eu gwaith yn gwrthuno ac yn cuchio arnai eisieu canu dychan i 'm Brenin fy hun. Wel', ebr fi wrthi fy hun, yn iâch weithian i 'm hoedl; f' â 'r carn-witsiaid melltigedig hyn â mi i fwytty neu seler rhyw Bendefig, ac yno i 'm gadawant i dalu iawn gerfydd fy nghêg am eu lledrad hwy: Neu gadawant fi yn noeth lumman i fferri ar Forfa Caer neu ryw Oerle anghysbell arall. Ond wrth feddwl fod y wynebeu a adwaenwn i wedi eu claddu, â rheini 'n fy mwrw ac eraill yn fy nghadw uwchben pob Ceunant, deellais nad Witsiaid oeddynt, ond mai rhai a elwir y Tylwyth têg. Ni chawn i attreg nad dyma fi 'n ymyl yr anferth Gastell tecca 'r a welais i 'rioed, a Lynn [sic] tro mawr o 'i amgylch: yma dechreuasant roi barn arnai; awn âg e 'n anrheg i 'r Castell, ebr un; nage crogyn ystyfnig taflwn ef i 'r Llynn, ni thâl mo 'i ddangos i 'n Twysog [td. 8] mawr ni, meddei 'r llall; a ddywed e' ei Weddi cyn cyscu? ebr y trydydd. Wrth iddynt sôn am Weddi, mi a riddfenais ryw ochenaid tuac i fynu am faddeuant a help; a chynted y meddyliais, gwelwn ryw Oleuni o hirbell yn torri allan, oh mor brydferth! fel yr oedd hwn yn nesau 'r oedd fy nghymdeithion i 'n tywyllu ac yn diflannu; a chwippyn dyma 'r Disclair yn cyfeirio tros y Castell attom yn union, ar hyn gollyngasant eu gafel, ac ar eu hymadawiad troesant attai guwch uffernol; ac oni basei i 'r Angel fy nghynnal, baswn digon mân er gwneud pastai cyn cael daiar. Beth, eb yr Angel, yw dy neges di yma? Yn wîr, f' arglwydd ebr finneu, nis gwn i p'le yw yma, na pheth yw fy neges, na pheth wy fy hun, na pheth aeth a 'm rhan arall i, yr oedd genni bedwar aelod a phen, a pha un ai gartre y gadewais, ai i ryw geubwll, canys cô 'genni dramwy tros lawer o geunentydd geirwon, y bwriodd y Tylwyth-têg fi, ys têg eu gwaith, nis gwn i Syr, pe crogid fi. Têg eb ef y gwnaethent â thi oni bai 'nyfod i mewn pryd i 'th achub o gigweinieu Plant Annwfn. Gan fod cymmaint dy awydd i weled cwrs y Byd bach, cês orchymyn i roi i ti olwg arno, fel y gwelit dy wallco 'n anfodloni i 'th stâd a 'th wlâd dy hunan. Tyrd gyda mi, neu dro, eb ef, a chyda 'r [td. 9] gair, a hi 'n dechreu torri 'r wawr, f' a 'm cippiodd i 'mhell bell tu ucha 'r Castell, ac ar scafell o gwmmwl gwyn gorphwysasom yn yr entrych, i edrych ar yr Haul yn codi, ac ar fy nghydymaith nefol oedd lawer discleiriach na 'r Haul, ond bod ei lewyrch ef ar i fynu gan y llen-gêl oedd rhyngddo ac i wared. Pan gryfhaodd yr Haul rhwng y ddau ddisclair, gwelwn y Ddaiar fawr gwmpasog megis pellen fechan gron ymhell odditanom. Edrych yrwan, eb yr Angel, ac a roes i mi ddrychyspio amgen nac oedd genni fi ar y mynydd. Pan yspiais trwy hwn, gwelwn betheu mewn modd arall, eglurach nac erioed o 'r blaen. Gwelwn un Ddinas anferthol o faintioli, a miloedd o Ddinasoedd a Theyrnasoedd ynddi; a 'r Eigion mawr fel Llynntro o 'i chwmpas, a moroedd eraill fel afonydd yn ei gwahanu hi 'n rhanneu. O hir graffu, gwelwn Hi yn dair Stryd fawr tros ben; a Phorth mawr discleirwych ymhen isa pob Stryd, a Thwr teg ar bob Porth, ac ar bob Tŵr yr oedd Merch landeg aruthr yn sefyll yngolwg yr holl Stryd; a 'r tri Thwr o 'r tu cefn i 'r Caereu 'n cyrraedd at odre 'r Castell mawr hwnnw. Ar ohyd i 'r tair anferthol hyn, gwelwn Stryd groes arall, a honno nid oedd ond bechan a gwael wrth y lleill, ond ei bod hi 'n lanwaith, ac ar godiad uwch-law 'r Strydoedd [td. 10] eraill, yn mynd rhagddi uwch uwch tu a 'r Dwyrein, a 'r tair eraill ar i wared tu a 'r Gogledd at y Pyrth mawr. Ni fedrais i ymattal ddim hwy heb ofyn i 'm cyfell a gawn gennad i siarad. Beth ynteu, eb yr Angel, ond siarad ti gwrando 'n ystyriol, na orffo dywedyd yr un peth i ti ond unwaith. Gwna' f' arglwydd, ac ertolwg, ebr fi, ple yw 'r Castell draw yn y Gogledd? Y Castell frŷ yn yr awyr, ebr ef, a pieu Belial, Tywysog llywodraeth yr Awyr, a Llywodraethwr yr holl Ddinas fawr obry, fe 'i gelwir Castell Hudol, canys hudol mawr yw Belial, a thrwy hudoliaeth y mae e 'n cadw tan ei faner y cwbl oll a weli; oddieithr y Stryd fechan groes accw. Twysog mawr yw hwn, a miloedd o dwysogion dano; Beth oedd Cæsar neu Alecsander fawr wrth hwn? beth yw 'r Twrc a 'r hên Lewis o Frainc ond gweision i hwn? Mawr, a mawr tros ben yw gallu, a chyfrwysdra, a diwydrwydd y t'wysog Belial a 'i luoedd hefyd sy ganddo heb rifedi 'n y Wlâd isa. I ba beth y mae 'r Merched yna 'n sefyll, ebr fi, a phwy ydynt? Yn ara, eb yr Angel, un cwestiwn ar unwaith; i 'w caru a 'u haddoli y maent yna. Nid rhyfedd yn wir ebr fi, a hawddgared ydynt, pettwn perchen traed a dwylo fel y bûm, minneu awn i garu neu addoli y rhain. Taw, taw, ebr ynte, os hynny a wneit â 'th aelodeu, da dy fôd [td. 11] hebddynt: gwybydd ditheu yspryd angall, nad yw 'r tair Twysoges hyn ond tair hudoles ddinistriol. Merched y Twysog Belial, a 'u holl degwch a 'u mwynder sy 'n serenni 'r Strydoedd, nid yw ond wynebiad ar wrthuni a chreulonder; mae 'r Tair oddimewn fel eu Tâd, yn llawn o wenwyn marwol. Och fi, ai possibl ebr fi 'n athrist iawn, ar glwyfo o 'u cariad? Rhy wir ysywaeth, ebr ef. Gwŷch gennit y pelydru y mae 'r tair ar eu haddolwyr; wel', ebr ef, mae yn y Pelydr accw lawer swyn ryfeddol, mae e 'n eu dallu rhag gweled bâch, mae e 'n eu synnu rhag ymwrando a 'u perygl, ac yn eu llosci â thrachwant diwala am ychwaneg o hono, ac ynte 'n wenwyn marwol, yn magu ynddynt glefydon anescorol, na ddichon un meddyg, iè, nac angeu byth bythoedd ei hiachâu, na dim oni cheir physygwriaeth nefol a elwir edifeirwch, i gyfog y drwg mewn pryd cyn y greddfo 'n rhybell, wrth dremio gormod arnynt. Pam, ebr fi, na fynn Belial yr addoliant iddo 'i hunan? Ond yr un peth yw, eb ef: mae 'r hên Gadno yn cael ei addoli yn eu ferched, oblegid tra bo dyn ynglŷn wrth y rhain neu wrth un o 'r tair, mae e 'n siccr tan nôd Belial, ac yn gwisco 'i lifrai ef. Beth, ebr fi, y gelwch i 'r tair Hudoles yna? Y bella draw, eb ef, a elwir Balchder, Merch hyna Belial; yr ail yw [td. 12] Pleser; ac Elw ydy 'r nesa yma; y Tair hyn yw 'r Drindod y mae 'r Byd yn ei addoli. Atlygaf henw 'r Ddinas fawr wallwfus hon, ebr fi, os oes arni well henw na Bedlam fawr? Oes ebr ef, he a elwir y Ddinas ddihenydd. Och fi, ai Dynion dihenydd, ebr fi, yw 'r cwbl sy ynddi? Y cwbl oll, ebr ynte, oddieithr ymbell un a ddiango allan i 'r Ddinas ucha frŷ, sy tan y Brenin IMMANUEL. Gwae finneu a 'm heiddo, pa fodd y diangant, a hwythe 'n llygadrythu fyth ar y peth sy 'n eu dallu fwyfwy, ac yn eu hanreithio yn eu dallineb? Llwyr amhossibl, ebr ynte, fyddei i undyn ddianc oddiyma, oni bai fod IMMANUEL oddifrŷ yn danfon ei Gennadon hwyr a boreu i 'w perswadio i droi atto Ef ei hunion Frenhin oddiwrth y Gwrthryfelwr, ac yn gyrru hefyd i ymbell un anrheg o ennaint gwerthfawr a elwir ffydd, i iro 'u llygaid; a 'r sawl a gaffo 'r gwir ennaint hwnnw, canys mae rhîth o hwn fel o bob peth arall yn y Ddinas ddihenydd, ond pwy bynnac a ymiro â 'r iawn ennaint, fe wêl ei friwieu a 'i wallco, ac nid erys yma funud hwy pe rhoe Belial iddo 'i dair Merch, iè, neu 'r bedwaredd, sy fwya oll, am aros. Beth y gelwir y Strydoedd mawr hyn, ebr fi? Gelwir, ebr ynte, bob un wrth henw 'r Dwysoges sy 'n rheoli ynddi; Stryd Balchder yw 'r bella, y ganol Stryd Pleser, y nesa [td. 13] Stryd yr Elw. Pwy ertolwg, ebr fi, sy 'n aros yn y Strydoedd yma? pa Iaith? pa Ffordd? pa Genedl? Llawer, ebr ef, o bob Iaith, a Crefydd [sic], a Chenedl tan yr Haul hwn, sy 'n byw ymhôb un o 'r Strydoedd mawr obry; a llawer un yn byw ymhôb un o 'r tair Stryd ar gyrsieu, a phawb nesa 'r y gallo at y Porth: a mynych iawn y mudant heb fedru fawr aros yn y naill, gan ddäed ganddynt Dwysoges Stryd arall: A 'r hên Gadno tan ei scafell yn gado i bawb garu ei ddewis, neu 'r tair os mynn, siccra' oll yw ef o hono. Tyrd yn nês attynt, eb yr Angel, ac a 'm cippiodd i wared yn y llen-gêl, trwy lawer o fwrllwch diffaith oedd yn codi o 'r Ddinas, ac yn Stryd Balchder descynnasom ar ben 'hangle o Blasdy penegored mawr, wedi i 'r Cŵn a 'r Brain dynnu ei Lygaid, a 'i berchenogion wedi mynd i Loegr, neu Frainc, i chwilio yno am beth a fasei can haws ei gael gartre, felly yn lle 'r hên Dylwyth lusengar daionus gwladaidd gynt, nid oes rwan yn cadw meddiant ond y modryb Dylluan hurt, neu Frain rheibus, neu Biod brithfeilchion, neu 'r cyffelyb i ddadcan campeu y perchenogion presennol. Yr oedd yno fyrdd o 'r fâth blasau gwrthodedig, a allasei oni bai Falchder, fod fel cynt yn gyrchfa goreugwyr, yn Noddfa i 'r gweiniaid, yn Yscol Heddwch a phob Daioni, ac yn fendith i fil o Dai [td. 14] bâch o 'u hamgylch. O ben y Murddyn yma 'r oeddem yn cael digon o le, a llonydd i weled yr holl Stryd o 'n deu-ty. Tai têg iawn, rhyfeddol o uchder, ac o wychder, ac achos da, o ran bod yno Ymerodron, Brenhinoedd a Thwysogion 'gantoedd, Gwŷr mawr a Bonheddigion fyrdd, a llawer iawn o Ferched o bob gradd; Gwelwn aml Goegen gorniog fel Llong ar lawn hŵyl, yn rhodio megis mewn Ffrâm, a chryn Siop Pedler o 'i chwmpas, ac wrth eu chlustiau werth Tyddyn da o berlau: a rhai oedd yn canu i gael canmol eu llais, rhai 'n dawnsio i ddangos eu llun, eraill oedd yn paentio i wellau eu lliw; eraill wrth y Drŷch er's teir-awr yn ymbincio, yn dyscu gwenu, yn symmud pinneu, yn gwneud munudie' ac ystumieu. Llawer mursen oedd yno, na wyddei pa sutt i agor ei gwefuseu i siarad, chwaethach i fwytta, na pha fodd o Wir ddyfosiwn i edrych tan ei thraed; a llawer Yscowl garpiog a fynnei daeru ei bod hi cystal Merch fonheddig a 'r oreu 'n y Strŷd; a llawer yscogyn rhygyngog a allei ridyllio Ffâ wrth wynt ei gynffon. A mi 'n edrych o bell ar y rhain a chant o 'r fâth, dyma 'n dyfod heibio i ni globen o baunes fraith ucheldrem ac o 'i lledol gant yn spio, rhain 'n ymgrymmu megis i 'w haddoli, ymbell un a roe beth yn ei llaw hi. Pan [td. 15] fethodd genni ddyfeisio beth oedd hi, gofynnais; O ebr 'ynghyfaill, un yw hon sy â 'i chynnyscaeth oll yn y golwg, etto gweli faint sy o rai ffolion yn ei cheisio, a 'r gwaela 'n abl, er sy arni hi o gaffaeliad; hitheu ni fynn a gaffo ni cheiff a ddymuno, ac ni sieryd ond a 'i gwell am ddywedyd o 'i Mamm wrthi nad oes un gamp waeth ar Ferch ieuanc na bod yn ddifalch wrth garu. Ar hyn dyma baladr o ŵr a fasei 'n Alderman ac mewn llawer o swyddeu yn dyfod allan odditanom, yn lledu ei escill, megis i hedeg, ac ynteu prin y gallei ymlwybran o glun i glun fel ceffyl a phwn, o achos y gêst a 'r Gowt ac amryw glefydon bonheddigaidd eraill; er hynny ni cheiti ganddo ond trwy ffafr fawr un cibedrychiad, a chofio er dim ei alw wrth ei holl ditlau a 'i swyddau. Oddi ar hwn trois yngolwg tu arall i 'r Stryd lle gwelwn glamp o bendefig ieuanc a lliaws o 'i ôl yn dêg ei wên, a llaes ei foes i bawb a 'i cyrfyddei. Rhyfedd, ebr fi, fod hwn a hwn accw 'n perthyn i 'r un Stryd. O, yr un Dwysoges Balchder sy 'n rheoli 'r ddau, ebr ynteu: Nid yw hwn ond dywedyd yn dêg am ei neges, hèl clôd y mae e 'r awron, ac ar fedr wrth hynny ymgodi i 'r Swydd ucha 'n y Deyrnas; hawdd ganddo wylo wrth y bobl faint yw eu cam gan ddrwg swyddogion yn eu gorthrymmu; etto ei fawrhâd ei hun, nid [td. 16] llesâd y Deyrnas yw corph y gainc. O hir dremio canfûm wrth Borth y Balchder, Ddinas dêg ar saith fryn, ac ar ben y Llys tra ardderchog 'r oedd y Goron driphlyg a 'r Cleddyfeu a 'r Goriadeu 'n groesion: wel'dyma Rufain, ebr fi, ac yn hon y mae 'r Pâp yn byw? ie fynycha' eb yr Angel, ond mae ganddo Lŷs ymhob un o 'r Strydoedd eraill. Gyfeiryd â Rhufain, gwelwn Ddinas a Llys teg iawn, ac arno wedi derchafu 'n uchel hanner lleuad ar Faner aur, wrth hyn gwybûm mai 'r Twrc oedd yno. Nesa at y Porth ond y rhain, oedd lŷs Lewis XIV. o Ffrainc, fel y deellais wrth ei arfau ef, y tair Flour-de-lis ar Faner arian ynghrôg uchel. Wrth selu ar uchder a mawredd y Llysoedd hyn, gwelwn lawer o dramwy o 'r naill Lŷs i 'r llall, a gofynnais beth oedd yr achos; oh! llawer achos tywyll, eb yr Angel, sy rhwng y tri Phen cyfrwysgry hyn a 'u gilydd: Ond er eu bod hwy 'n eu tybio 'u hunain yn addas ddyweddi i 'r tair Twysoges frŷ, etto nid yw eu gallu a 'u dichell ddim wrth y rheini. Ie ni thybia Belial fawr mo 'r holl Ddinas (er amled ei Brenhinoedd) yn addas i 'w Ferched ef. Er ei fod e 'n eu cynnyg hwy 'n briod i bawb, etto ni roes e 'r un yn hollawl i neb erioed. Bu ymorchestu rhwng y Tri hyn am danynt; y Twrc a 'i geilw ei hun Duw 'r ddaiar, a fynnei 'r hyna 'n briod sef Balch[td. 17]der: Nagè, meddei Frenin Ffrainc, myfi pieu honno sy 'n cadw fy holl ddeiliaid yn ei Stryd hi, ac hefyd yn dwyn atti lawer o Loegr a Theyrnasoedd eraill. Mynnei 'r Spaen y Dwysoges Elw heb waetha i Holland, a 'r holl Iddewon; Mynnei Loegr y Dwysoges Pleser, heb waetha i 'r Paganiaid. Ond mynnei 'r Pâp y Tair, ar well rhesymmeu na 'r lleill i gŷd: ac mae Belial yn ei gynnws e 'n nesa attynt yn y tair Stryd. Ai am hynny y mae 'r tramwy rwan, ebr fi? nagè ebr ef, cyttunodd Belial rhyngddynt yn y matter hwnnw er 's talm. Ond yr awron fe roes y tri i wascu i penneu 'nghŷd, pa fodd nesa y gallent ddifa y Stryd groes accw, sef Dinas IMMANUEL, ac yn enwedig un Llys mawr sy yno; o wir wenwyn ei weled e 'n deccach Adeilad nac sy yn y Ddinas ddihenydd oll. Ac mae Belial yn addo i 'r sawl a wnêl hynny, hanner ei Frenhiniaeth tra fo ef byw, a 'r cwbl pan fo marw. Ond er maint ei allu a dyfned ei ddichellion, er maint o Emprwyr Brenhinoedd a Llywiadwyr cyfrwysgall sy tan ei Faner ef yn yr anferth Ddinas ddihenydd, ac er glewed ei fyddinoedd aneirif ef tu draw i 'r Pyrth yn y Wlâd isa, etto, eb yr Angel, cânt weled hynny 'n ormod o dâsc iddynt: Er maint, er cryfed, ac er dichlined yw 'r Mawr hwn, etto mae yn y Stryd fâch accw Un sy Fwy nac ynteu. Nid oe[td. 18]ddwn i 'n cael gwrando mo 'i resymmau angylaidd ef yn iawn, gan y pendwmpian yr oeddynt hyd y Stryd lithrig yma bob yn awr; a gwelwn rai âg yscolion yn dringo 'r Twr, ac wedi mynd i 'r ffon ucha, syrthient bendramwnwgl i 'r gwaelod: i ba le y mae 'r ynfydion accw 'n ceisio mynd, ebr fi? i rywle digon uchel, eb ef, ceisio y maent dorri trysordy 'r Dwysoges. Mi wrantaf yno le llawn, ebr fi. Oes, eb ef, bob peth a berthyn i 'r Stryd yma, i 'w rhannu rhwng y trigolion: Pob mâth o arfeu rhyfel i orescyn ac ymledu; pob mâth o arfeu bonedd banerau, scwtsiwn, llyfreu acheu, gwersi 'r hynafiaid, cywyddeu; pob mâth o wiscoedd gwychion, storiâu gorchestol, drychau ffeilsion; pob lliwieu a dyfroedd i deccâu 'r wynebpryd; pob uchel-swyddau a thitlau: ac ar fyrr iti, mae yno bob peth a bair i ddyn dybio 'n well o hono 'i hun, ac yn waeth o eraill nac y dylei. Prif Swyddogion y Trysordy hwn yw Meistred y Ceremoniau, Herwyr, Achwyr, Beirdd, Areithwyr, Gwenieithwyr, Dawnswyr, Taelwriaid Pelwyr, Gwniadyddesau a 'r cyffelyb. O 'r Stryd fawr hon, ni aethom i 'r nesa lle mae 'r dwysoges Elw yn rheoli, Stryd lawn a chyfoethog aruthr oedd hon, etto nid hanner mor wŷch a glanwaith a Stryd Balchder, na 'i phobl hanner mor ehud wyneb-uchel, canys [td. 19] dynion llechwrus iselgraff oedd yma gan mwyaf. Yr oedd yn y Stryd hon fyrdd o Hispaenwyr, Hollandwyr, Venetiaid, ac Iddewon yma a thraw; a llawer iawn o hên bobl oedrannus. Attolwg Syr, ebr fi, pa ryw o ddynion yw y rhain? Rhyw Siôn lygad y geiniog, eb ynte, yw 'r cwbl. Yn y pen isa, cei weled y Pâp etto, Gorescynnwyr Teyrnasoedd a 'i Sawdwyr, Gorthrymwyr Fforestwyr, Cauwyr y Drosfa gyffredin, Ustusiaid a 'u Breibwyr, a 'u holl Sîl o 'r cyfarthwyr hyd at y ceisbwl: O 'r tu arall, ebr ef, mae 'r Physygwyr, Potecariaid, Meddygon; Cybyddion, Marsiandwyr, Ceibddeilwyr Llogwyr; Attalwyr degymeu, neu gyflogeu, neu renti, neu lusenau a adawsid at Yscolion, Lusendai a 'r cyfryw: Porthmyn, Maelwyr a fydd yn cadw ac yn codi 'r Farchnad at eu llaw eu hunain: Siopwyr (neu Siarpwyr) a elwant ar angen, neu anwybodaeth y prynwr, Stiwardiaid bob gradd, Clipwyr, Tafarnwyr sy 'n yspeilio Teuluoedd yr oferwyr o 'u , a 'r Wlâd o 'i Haidd at fara i 'r tlodion. Hyn oll o Garnlladron, ebr ef; a mân-ladron yw 'r lleill, gan mwya sy ymhen ucha 'r Stryd, sef Yspeilwyr-ffyrdd, Taelwriaid, Gwehyddion, Melinyddion, Mesurwyr gwlŷb a sŷch a 'r cyffelyb. Ynghanol hyn, clywn ryw anfad rydwst tu a phen isa 'r Stryd, a thyrfa fawr o bobl yn ymdyrru tu a 'r Porth, a 'r [td. 20] fath ymwthio ac ymdaeru, a wnaeth i mi feddwl fod rhyw ffrae gyffredin ar droed, nes gofyn i 'm cyfaill beth oedd y matter; Trysor mawr tros ben sy 'n y Tŵr yna, eb yr Angel, a 'r holl ymgyrch sy i ddewis Trysorwr i 'r Dwysoges yn lle 'r Pâp a drowyd allan o 'r Swydd. Felly nineu aethom i weled y 'Lecsiwn. Y Gwŷr oedd yn sefyll am y Swydd oedd y Stiwardiad, y Llogwyr, y Cyfreithwyr a 'r Maersiandwyr, a 'r cyfoethocca o 'r cwbl a 'i cai: (oblegid pa mwya sy gennit, mwya gei ac y geisi, rhyw ddolur diwala sy 'n perthyn i 'r Stryd.) Gwrthodwyd y Stiwardiaid y cynnyg cynta, rhag iddynt dlodi 'r holl Stryd, ac fel y codaseint eu Plasau ar furddynnod ei Meistred, felly rhag iddynt o 'r diwedd droi 'r Dwysoges ei hun allan o feddiant. Yna rhwng y tri eraill yr aeth y ddadl; mwy o Sidaneu oedd gan y Marsiandwyr, mwy o Weithredoedd ar Diroedd gan y Cyfreithwyr, a mwy o Godeu llownion, a Bilieu a Bandieu gan y Llogwyr. Hai, ni chyttunir heno, eb yr Angel, tyrd ymaith, cyfoethoccach yw 'r Cyfreithwyr na 'r Marsiandwyr, a chyfoethoccach yw 'r Llogwr na 'r Cyfreithwyr, a 'r Stiwardiaid na 'r Llogwyr, a Belial na 'r cwbl, canys ef a 'u pieu hwy oll a 'u petheu hefyd. I ba beth y mae 'r Dwysoges yn cadw 'r Lladron hyn o 'i chylch, ebr fi? Beth gymmwysach, eb ynte, a hi 'n [td. 21] Ben-lladrones ei hun. Synnais ei glywed e 'n galw 'r Dwysoges felly, a 'r Bon'ddigion mwya yno, yn Garn-lladron; Attolwg f' arglwydd, ebr fi, pa fodd y gelwch y Pendefigion urddasol yna yn fwy Lladron na 'Speilwyr-ffyrdd? Nid wyti ond ehud, ebr ef: Onid yw 'r cnâ êl â 'i gleddy 'n ei law a 'i reibwyr o 'i ôl, hyd y byd tan ladd, a llosci, a lladratta Teyrnasoedd oddi ar eu hiawn berch'nogion, ac a ddisgwyl wedi ei addoli yn Gyncwerwr, yn waeth na Lleidryn a gymer bwrs ar y Ffordd-fawr? Beth yw Taeliwr a ddŵg ddarn o frethyn, wrth Wr mawr a ddŵg allan o 'r Mynydd ddarn o Blwy? Oni haeddei hwn ei alw 'n Garn-lleidr wrth y llall? ni ddûg hwnnw ond cynhinion oddiarno ef, eithr efe a ddûg oddiar y tlawd fywioliaeth ei anifail, ac wrth hyn- ny, ei fywioliaeth ynteu a 'i weiniaid. Beth yw dwyn dyrneid o flawd yn y Felin, wrth ddwyn cant o hobeidieu i bydru, i gael gwedi werthi un ymhrîs pedwar? Beth yw Sawdwr lledlwm a ddycco dy ddillad wrth ei gleddyf, wrth y Cyfreithwyr a ddwg dy holl stât oddiarnat, â chwil gwydd, heb nac iawn na rhwymedi i gael arno? A pheth yw Pigwr-pocced, a ddygo bumpynt, wrth gogiwr dîs, a 'th yspeilia o gantpunt mewn traean nôs? A pheth yw Hwndliwr ath siommei mewn rhyw hên geffyl, methiant, wrth y Potecari a 'th dwylla o 'th [td. 22] arian a 'th hoedl hefyd am ryw hên physygwriaeth fethedig? Ac etto, beth yw 'r holl Ladron hyn wrth y Pen-lladrones fawr yna sy 'n dwyn oddiar y cwbl yr holl betheu hyn, a 'u calonneu, a 'u heneidieu yn niwedd y ffair. O 'r Strd fawaidd anrhefnus hon, ni aethom i Stryd y Dwysoges Pleser, yn hon gwelwn lawer o Fritaniaid, Ffrancod, Italiaid, Paganiaid, &c. Twysoges lân iawn yr olwg oedd hon, â gwîn cymmysc yn y naill law, a chrŵth a thelyn yn y llall: ac yn ei Thrysorfa aneirif o blesereu a theganeu i gael cwsmeriaeth pawb, a 'u cadw yn gwasanaeth ei Thâd, Iè, 'r oedd llawer yn dianc i 'r Stryd fwyn hon, i fwrw tristwch eu colledion a 'u dyledion yn y Strydoedd eraill. Stryd lawn aruthr oedd hon, o bobl ieuanc yn enwedig; a 'r Dwysoges yn ofalus am foddio pawb a chadw saeth i bôb nôd. Os sychedig wyt, mae i ti yma dy ddewis ddiod: Os ceri ganu a dawnsio, cei yma dy wala. Os denodd glendid hon, di i chwantio corph Merch, nid rhaid iddi ond codi bŷs ar un o Swyddogion ei Thâd (sy o 'i hamgylch bôb amser er nas gwelir) a hwy a drosglwyddant iti fenyw yn ddiattreg; neu gorph putten newydd gladdu, a hwytheu ânt i mewn iddo yn lle enaid, rhag i ti golli pwrpas mor ddaionus. Yma mae tai têg a gerddi tra hyfryd, perllannau llownion, [td. 23] llwyni cyscodol, cymmwys i bob dirgel ymgyfarfod i ddal adar, ac ymbell gwnningen wen: afonydd gloew tirion i 'w pyscotta, meusydd maith cwmpasog, hawddgar i erlid ceunach a chadno. Hyd y Strŷd allan gwelit chwareuon Interlud, siwglaeth a phob castieu hûg, pob rhyw gerdd faswedd dafod a thant, canu baledeu, a phôb digrifwch; a phob rhyw lendid o Feibion a Merched yn canu ac yn dawnsio, a llawer o Stryd Balchder yn dyfod yma i gael eu moli a 'u haddoli. Yn y tai, gwelem rai ar welâu sidanblu yn ymdrobaeddu mewn trythyllwch: rhai 'n tyngu ac yn rhegu uwchben y Dabler, eraill yn siffrwd y Disieu a 'r Cardieu. Rhai o Stryd Elw a chanddynt ystafell yn hon, a redeint yma a 'u harian iw cyfry, ond ni arhoent fawr rhag i rai o 'r aneirif deganeu sy yma eu hudo i ymadel â pheth o 'u harian yn ddi-lôg. Gwelwn eraill yn fyrddeidieu yn gwledda, a pheth o bob creadur o 'u blaen; a chwedi i bob un o saig i saig folera cymmaint o 'r dainteithion, ac a wnaethei wledd i ddŷn cymmedrol tros wythnos, na bytheirio oedd y grâs bwyd, yna moeswch iechyd y brenin, yna iechyd pob cydymaith da, ac felly ymlaen i foddi archfa 'r bwydydd, a gofalon hefyd: yna Tobacco, yna pawb a 'i Stori ar ei gymydog, os gwir, os celwydd, nis gwaeth, am y bo hi 'n ddigrif, neu 'n ddi[td. 24]weddar, neu 'n siccr, os bydd hi rhywbeth gwradwyddus. O 'r diwedd rhwng ymbell fytheiriad trwm, a bod pawb â 'i bistol pridd yn chwythu mŵg a thân, ac absen iw gymydog, a 'r llawr yn fudr eusys rhwng colli diod a phoeri, mi ofnais y gallei gastie' butrach na rheini fod yn agos, ac a ddeisyfiais gael symmud. Oddi yno ni aethom lle clywem drŵst mawr, a churo a dwndrio, a chrio a chwerthin, a bloeddio a chanu. Wel'dyma Fedlam yn ddiddadl, ebr fi. Erbyn i ni fyned i mewn, darfasei 'r ymddugwd, ac un ar y llawr yn glwtt, un arall yn bwrw i fynu, un arall yn pendwmpian uwchben aelwyded o fflagenni tolciog, a darneu pibelli a godardeu; a pheth erbyn ymorol, ydoedd ond cyfeddach rhwng saith o gymdogion sychedig, Eurych, a Lliwydd, a Gof, Mwyngloddiwr, 'Scubwr-simneiau, a Phrydydd, ac Offeiriad a ddaethei i bregethu sobrwydd, ac i ddangos ynddo 'i hun wrthuned o beth yw meddwdod; a dechreu 'r ffrwgwd diweddar oedd dadleu ac ymdaeru fasei rhyngddynt, p'run oreu o 'r seithryw a garei bot a phibell; a 'r Prydydd aethei â 'r maes ar bawb ond yr Offeiriad, a hwnnw, o barch i 'w siacced, a gawsei 'r gair trecha, o fod yn ben y cymdeithion dâ, ac felly cloes y Bardd y cwbl ar gân:
[td. 25]

O 'r dynion p'le 'r adwaenych,
A 'r ddaiar faith saith mor sych,
A 'r goreu o 'r rhain am gwrw rhudd,
Offeiriedyn a Phrydydd.
   
Wedi llwyrflino ar y môch abrwysc hyn, ni aethom yn nês i 'r Porth i spio gwallieu i ardderchog Lŷs Cariad y Brenhin cibddall, lle hawdd mynd i mewn, ac anhawdd mynd allan, ac ynddo aneirif o Stafelloedd. Yn y Neuadd gyfeiryd a 'r drŵs, yr oedd Cuwpid bensyfrdan â 'i ddwy saeth ar ei fŵa, yn ergydio gwenwyn nychlyd a elwir blys. Hyd y llawr gwelwn lawer o Ferched glân trwsiadus yn rhodio wrth yscwîr, ac o 'u lledol drueiniaid o Lancieu yn tremio ar eu tegwch, ac yn erfyn bob un am gael gan ei baunes un cil-edrychiad, gan ofni Cuwch yn waeth nac Angeu; ymbell un tan blygu at lawr, a roe Lythyr yn llaw ei Dduwies, un arall Gerdd, a disgwyl yn ofnus fel 'Scolheigion yn dangos eu Tâsc i 'w Meistr; a hwytheu a roent ymbell gip o Wên gynffonnog i gadw eu haddolwyr mewn awch, ond nid dim ychwaneg, rhag iddynt dorri eu blŷs, a mynd yn iâch o 'r Clwy ac ymadel. Mynd ymlaen i 'r Parlwr, gwelwn ddyscu dawnsio, a chanu, â llais ac â llaw i yrru eu Cariadeu yn saith ynfyttach nac oeddynt eusys: Mynd [td. 26] i 'r Bwytty, dyscu 'r oeddid yno wersi o gymhendod mindlws wrth fwytta: Mynd i 'r Seler, yno cymyscu Diodydd cryfion o swyn-serch o greifion ewinedd a 'r cyffelyb: Mynd i fyny i 'r Llofftydd, gwelem un mewn 'stafell ddirgel yn gwneud pob ystumieu arno 'i hun i ddyscu moes boneddigaidd iw Gariad; un arall mewn Drŷch yn dyscu chwerthin yn gymmwys heb ddangos iw Gariad ormod o 'i ddannedd; un arall yn taccluso 'i chwedl erbyn mynd atti hi, ac yn dywedyd yr un wers ganwaith trosti. Blino ar y ffloreg ddiflas honno, a myned i gell arall, yno 'r oedd Pendefig wedi cyrchu Bardd o Strŷd Balchder, i wneud Cerdd fawl i 'w angyles, a chywydd moliant iddo 'i hun; â 'r Bardd yn dadcan ei gelfyddyd, mi fedraf, ebr ef, ei chyffelybu hi i bob côch a gwyn tan yr Haul, a 'i gwâllt hi i gan peth melynach na 'r aur; ac am eich Cywydd chwitheu, medraf ddwyn eich Acheu trwy berfedd llawer o Farchogion, a Thywysogion, a thrwy 'r dw'r Diluw, a 'r cwbl yn glîr hyd at Adda. Wel' dyma Fardd, ebr fi, sy well olrheiniwr na mi: Tyrd, tyrd, eb yr Angel, mae rhain ar fedr twyllo 'r fenyw, ond pan elont atti, bid siccr y cânt atteb cast am gast. Wrth ymadel â rhain, gwelsom gip ar gelloedd lle 'r oeddid yn gwneud castieu bryntach nac y gâd gwylder eu henwi, a wnaeth i 'm Cy[td. 27]dymaith fy nghippio i 'n ddigllon o 'r Llŷs penchwiban yma, i Drysordy 'r Dwysoges (oblegid ni aem lle chwenychem er na doreu na chloieu.) Yno gwelem fyrdd o Ferched glân, pôb diodydd, ffrwythydd, dainteithion, pob rhyw offer a llyfreu cerdd dafod a thant, telyneu, pibeu, cywyddeu, caroleu, &c. pôb mâth o chwareuon tawlbwrdd ffristial, disieu, cardieu, &c. pôb llunieu gwledydd, a threfi, a dynion, a dyfeisieu, a chastieu digrif: pôb dyfroedd, pêr-arogleu, a lliwieu, a smottieu i wneud yr wrthun yn lân, a 'r hên i edrych yn ieuanc, ac i sawyr y buttain a 'i hescyrn pwdr fod yn beraidd tros y tro. Ar fyrr, yr oedd yno bôb mâth o gysgodion pleser, a rhîth hyfrydwch: ac o ddywedyd y gwir, ni choelia 'i na walliasei 'r fan yma finneu, oni basei i 'm Cyfeill yn ddiymannerch, fy nghipio i ymhell oddiwrth y tri Thŵr hudol i ben ucha 'r Strydoedd, am descyn i wrth gastell o Lys anferthol o faint, a thirion iawn yr olwg cynta, ond gwael a gwrthun arswydus o 'r tu pella, etto ni welid ond yn anhawdd iawn mor tu gwrthun; a myrdd o ddryseu oedd arno a 'r holl ddoreu 'n wŷch y tu allan, ond yn bwdr y tu mewn. Attolwg, f' Arglwydd, ebr fi, os rhyngai 'ch bodd p'le yw 'r fan ryfeddol hon? Hwn, ebr ef, yw Llŷs ail Ferch Belial, a elwir Rhagrith: Yma mae hi 'n cadw [td. 28] ei Hyscol, ac nid oes na Mâb na Merch o fewn yr holl Ddinas, na fu 'n 'Scolheigion iddi hi, a rhan fwya 'n yfed eu Dysc yn odiaeth, fel y gwelir ei gwersi hi wedi mynd yn ail natur yn gyfrodedd trwy eu holl feddylieu, geirieu a gweithredoedd agos er ein blant. Wedi i mi spio ennyd ar ffalsder pob cwrr o 'r Adeilad, dyma Ganhebrwng yn mynd heibio, a myrdd o wylo ac ochain, a llawer o ddynion a cheffyleu wedi eu hulio mewn galarwiscoedd duon; ymhen ennyd, dyma 'r druan Weddw, wedi ei mwgydu rhag edrych mwy ar y byd brwnt yma, yn dyfod tan leisio 'n wann, ac och'neidio 'n llêsc rhwng llesmeirieu: Yn wîr, ni fedrais inneu nad wylais beth o dosturi: Iè, iè, eb yr Angel, cedwch eich dagreu at rywbeth rheitiach: Nid yw 'r lleisieu hyn ond dŷsc Rhagrith, ac yn ei Hyscol fawr hi, y lluniwyd y gwiscoedd duon yna. Nid oes un o rhain yn wylo o ddifri: Mae 'r Widw, cyn mynd corph hwn o 'i thŷ, wedi gollwng Gwr arall eusys at ei chalon; pe cai hi ymadel â 'r gôst sy wrth y corph, ni waeth ganddi o frwynen pettei ei enaid ef yn ngwaelod Uffern, na 'i geraint ef mwy na hitheu; oblegid pan oedd gletta arno, yn lle ei gynghori 'n ofalus, a gweddio 'n daerddwys am drugaredd iddo, sôn yr oeddid am ei Betheu, ac am ei Lythyr-cymmun, neu am ei Acheu, neu laned, gryfed Gŵr [td. 29] ydoedd ef, a 'r cyffelyb: Ac felly rwan nid yw 'r wylo yma, ond rhai o ran defod ac arfer, eraill o gwmnhi, eraill am eu cyflog. Prin yr aethei rhai'n heibio, dyma Dyrfa arall yn dyfod i 'r golwg, rhyw Arglwydd gwŷch aruthr, a 'i Arglwyddes wrth ei glun, yn mynd yn araf mewn stât, a llawer o Wyr cyfrifol yn eu gapio a myrdd hefyd ar eu traed yn dangos iddo bôb ufudd-dod a pharch; ac wrth y Ffafreu, deellais mai Priodas ydoedd. Dyma Arglwydd ardderchog, ebr fi, sy 'n haeddu cymmaint parch gan y rhai'n oll. Ped ystyrid y cwbl, ti a ddywedit rywbeth arall, eb ef: Un o Stryd Pleser yw 'r Arglwydd yma, a Merch yw hitheu o Strŷd Balchder; a 'r henddyn accw sy 'n siarad âg ef, un ydyw o Stryd yr Elw, sy ganddo arian ar hôll dîr yr Arglwydd agos, a heddyw 'n dyfod i orphen taledigaeth: ni aethom i glywed yr ymddiddan. Yn wîr, Syr, meddei 'r Codog, ni fynnaswn i er a feddai, fod arnoch eisieu dim a 'r a allwn i at ymddangos heddyw 'n debyg i chwi 'ch hunan, ac yn siccr gan ddarfod i chwi daro wrth Arglwyddes mor hawddgar odidog a hon; (a 'r Cottyn hên-graff yn gwybod o 'r goreu beth oedd hi.) Myn, myn, myn, eb yr Arglwydd, nesa pleser at edrych ar degwch hon, oedd wrando 'ch mwynion resymmeu chwi; gwell genni dalu i chwi lôg, na chael arian yn rhâd gan [td. 30] neb arall. Yn ddiau, f' Arglwydd, ebr un o 'r pen-cymdeithion a elwid Gwenieithiwr, nid yw f' ewythr yn dangos dim ond a haeddechi o barch, ond trwy 'ch cennad, ni roes ef hanner a haeddei f' Arglwyddes o glôd. Ni cheisiai, ebr ef, ond gwaetha ungwr ddangos ei glanach hi 'n hôll Stryd Balchder, na 'ch gwychach chwithe 'n hôll Stryd Pleser, na 'ch mwynach witheu f' ewythr yn Stryd yr Elw. O 'ch tŷb dda chwi, eb yr Arglwydd, yw hynny, ond ni choeliai fynd o ddau ynghŷd erioed trwy fwy o gariad na ninneu. Fel yr oeddynt yn mynd ymlaen, yr oedd y dyrfa 'n cynnyddu, a phawb yn deg ei wên, ac yn llaes ei foes i 'r llall, ac yn rhedeg i ymgyfwrdd a 'u trwyneu gan lawr, fel dau Geiliog a fyddei 'n mynd i daro. Gwybydd weithian, eb yr Angel, na welaisti etto foes, ac na chlywaist yma air, ond o wersi Rhagrith. Nid oes yma un wedi 'r holl fwynder, a chanddo ffyrlingwerth o gariad i 'r llall, iè, gelynion yw llawer o honynt i 'w gilydd. Nid yw 'r Arglwydd yma, ond megis cyffclêr rhyngthynt, a phawb a 'i grab arno. Mae 'r Feinir a 'i bryd ar ei fawredd a 'i fonedd ef, modd y caffo hi 'r blaen ar lawer o 'i chymdogesau. Y Cott sy a 'i olwg ar ei Dîr ef i 'w Fab ei hun, y lleill i gyd ar Arian ei gynnyscaeth ef, oblegid ei ddeiliaid ef ydynt oll, sef ei [td. 31] Farsiandwyr, ei Daelwriaid, ei Gryddion, a 'i Grefftwyr eraill ef, au huliodd ac a 'i maentumiodd e 'n yr holl wychder mawr hwn, ac heb gael ffyrling etto, nac yn debyg i gael, ond geirieu têg, ac weithieu fygythion ondodid. Bellach, pa sawl tô, pa sawl plŷg a roes Rhagrith yma ar wyneb y Gwirionedd! Hwn yn addo mawredd iw Gariad, ac ynteu ar werthu ei Dir; hithe 'n addo cynnyscaeth a glendid heb feddu, ond glendid gosod, a 'r hên gancr yn ei Chynnyscaeth ai Chorph hefyd. Wel'dyma arwydd, ebr fi, na ddylid fyth farnu wrth y golwg. Iè, tyrd ymlaen, ebr ef, a dangosaf i ti beth ychwaneg; ar y air f' a 'm trosglwyddodd i fynu, lle 'r oedd Eglwysi 'r Ddinas ddihenydd, canys yr oedd rhîth o Grefydd gan bawb ynddi hyd yn oed y digrêd. Ac i Deml yr anghred yr aethom gynta, gwelwn yno rai yn addoli llun Dyn, eraill yr Haul, eraill y Lleuad, felly aneirif o 'r fath Dduwieu eraill, hyd at y Winwyn a 'r Garlleg; a Duwies fawr a elwid Twyll, yn cael addoliant cyffredinol; er hynny gwelit beth ôl y Grefydd Grystianogol ymŷsc y rhann fwya o 'r rhain. Oddi yno ni aethom i gynulleidfa o rai Mudion, lle nid oedd ond ochneidio, a chrynu, a churo 'r ddwyfron. Dyma, eb er [sic] Angel, rith o edifeirwch gostyngeiddrwydd mawr, ond nid oes yma ond 'piniwn, a chyndyn[td. 32]rhwydd, a balchder, a thywyllwch dudew; er maint y soniant am eu Goleuni oddimewn, nid oes ganddynt gymaint a Spectol natur pe sy gan y digrêd y welaist gynneu. Oddiwrth y cŵn mudion digwyddodd i ni droi i Eglwys fawr benegored, a myrdd o escidieu yn y porth, wrth y rhain deellais mai teml y Tyrciaid ydoedd; nid oedd gan y rhain ond Spectol dywyll a chymysclyd iawn a elwid Alcoran; etto trwy hon 'r oeddynt fyth yn spio 'mhen yr Eglwys am eu Prophwyd a addawsei ar ei air celwydd, ddychwel i ymweled â hwynt er's talm, ac etto heb gywiro. Oddiyno 'r aethom i Eglwys yr Iddewon, 'r oedd y rhain hwythe 'n methu cael y ffordd i ddianc o 'r Ddinas ddihenydd, er bod Spectol lwydoleu ganddynt, am fôd rhyw huchen wrth spio 'n dyfod tros eu llygaid eisieu i hiro a 'r gwerthfawr ennaint, ffydd. Yn nesa 'r aethom at y Papistiaid; dyma, eb yr Angel, yr Eglwys sy 'n twyllo 'r Cenhedloedd! Rhagrith a adeiladodd yr Eglwys yma ar ei chôst ei hun. Canys mae 'r Papistiaid yn cynnws, ie 'n gorchymyn na chadwer llw â Heretic, er darfod ei gymmeryd ar y Cymmun: O 'r Ganghell ni aethom trwy dylleu cloieu i ben rhyw gell neilltuol, llawn o ganhwylleu ganol dydd goleu, lle gwelem Offeiriad wedi eillio 'i goryn yn rhodio, ac megis yn disgwil rhai atto; yn [td. 33] y man, dyma globen o Wraig a Llances lân o 'i hôl, yn mynd ar ei glinieu o 'i flaen ef, i gyfadde 'i phechodeu: Fy nhâd ysprydol ebr y Wreigdda, mae arna 'i faich rhydrwm ei oddef, oni châf eich trugaredd iw yscafnhau; mi briodais un o Eglwys Loegr; ac, pa beth, ebr y Corynfoel, priodi Heretic! priodi Gelyn! nid oes fyth faddeuant i 'w gael; ar y gair hwnnw hi a lesmeiriodd, ac ynte 'n bugunad melltithion arni, och a phe sy waeth, ebr hi, pan ddadebrodd, mi a 'i lleddais ef! O, ho! a leddaisti ef, wel'dyma rywbeth at cael cymmod yr Eglwys, 'r wyfi 'n dywedyd itti, oni bai ladd o honot ef, ni chawsit fyth ollyngdod, na phurdan, ond mynd yn union i Ddiawl wrth blwm. Ond p'le mae 'ch Offrwm chwi 'r Faeden, ebr ef, tan 'scyrnygu? Dyma, ebr hi, ac estynnodd gryn-god o arian; wel, 'ebr ynte, 'bellach mi wnâ 'ch cymmod, eich Penyd yw bôd bŷth yn weddw, rhag i chwi wneud drwg- Fargen arall. Pen aeth hi ymaith, dyma 'r Forwyn yn dyfod ymlaen i draethu ei chyffes hitheu: Eich pardwn y Nhâd-cyffeswr ebr hi, mi a feichiogais, ac a leddais fy Mhlentyn. Têg iawn yn wîr, ebr y Cyffeswr, a phwy oedd y Tâd? Yn wîr, un o 'ch Monachod chwi, ebr hi, ist, ist, eb ef, dim anair i Wyr yr Eglwys: Ple mae 'r iawn i 'r Eglwys sy gennych? Dyma, ebr [td. 34] hitheu, ac a estynnodd iddo euryn. Rhaid i chwi edifarhau, a 'ch Penyd yw gwilied wrth fy ngwelu i heno, ebr ef, tan gîlwenu arni hi. Yn hyn, dyma bedwar o rai moelion eraill yn llusco dynan at y cyffeswr, ac ynte 'n dyfod mor 'wllyscar ac at grogpren. Dyma i chwi geneu, ebr un o 'r pedwar, i ddwyn ei benyd am ddadcuddio dirgelion yr Eglwys Gatholic. Pa beth, ebr y Cyffeswr, tan edrych ar ryw siêl ddu oedd yno gerllaw? Ond cyffesa filein beth a ddywedaisti? Yn wîr, eb y truan, cymydog a ofynnodd i mi, a welswn i 'r Eneidieu 'n griddfan tan yr Allor Ddygwyl y Meirw, minneu ddywedais, glywed y llais, ond na welswn i ddim. Aiè, Syre, dywedwch y cwbl, ebr un o 'r lleill. Ond mi attebais, ebr ef, glywed o hono 'i mai gwneud castieu 'r ŷ chwi, â ni 'r anllythrennog, nad oes yn lle Eneidieu ond Crancod y Môr yn 'scyrlwgach tan y carbed. O Fâb y Fall, o Wyneb y Felltith! ebr y Cyffeswr, ond ewch ymlaen Fastiff; ac mai weir oedd yn troi delw St. Pedr, ac mai wrth weir yr oedd yr Yspryd Glân yn descyn o lofft y grôg ar yr Offeiriad. O etifedd Uffernol! eb y Cyffeswr, hai, hai, cymrwch ef Boenwyr, a theflwch ef i 'r Simnei fyglyd yna, am ddywedyd chwedleu. Weldyma i ti 'r Eglwys a fyn Rhagrith ei galw 'n Eglwys Gatholic, ac mai rhain yw 'r [td. 35] unic rai cadwedig, eb yr Angel: Bu gan y rhain yr iawn Spectol, eithr torrasant hyd y gwydr fyrdd o lunieu; a bu ganddynt wir ffydd, ond hwy a gymyscasant yr ennaint hwnnw a 'u defnyddieu newyddion eu hunain, fel na welant mwy na 'r anghred. Oddiyno ni aethom i 'Scubor, lle 'r oedd un yn dynwared Pregethu ar ei dafod leferydd, weithieu 'r un peth deirgwaith olynol. Wel, 'eb yr Angel, mae gan y rhain yr iawn Spectol i weled y petheu a berthyn i 'w heddwch, ond bod yn fyrr yn eu hennaint un o 'r defnyddieu anghenrheitia, a elwir cariad perffaith. Mae amryw achosion yn gyrru rhai yma; rhai o ran parch i 'w hynafiaid, rhai o anwybodaeth, a llawer er manteisieu bydol. Gwnaent iti dybio 'u bôd yn tagu ar wyneb, ond hwy a fedrant lyncu Llyffaint rhag angen: Ac felly mae 'r Dwysoges Rhagrith yn dyscu rhai mewn Scuboriau. Ertolwg, ebr fi, p'le weithian y mae Eglwys Loegr? O, ebr ynteu, mae honno yn y Ddinas ucha 'frŷ yn rhann fawr o 'r Eglwys Gatholic. Ond, ebr ef, mae 'n y Ddinas yma rai Eglwysi Prawf, yn perthyn i Eglwys Loegr, lle mae 'r Cymru a 'r Saeson tan brawf tros dro, i 'w cymmwyso at gael eu henweu 'n Llyfr yr Eglwys Gatholic, a 'r sawl a 'i caffo, gwyn ei fyd fyth! Eithr nid oes sywaeth ond ychydig yn ymgymmwyso i gael braint yn honno. [td. 36] O blegid yn lle edrych tuac yno, mae gormod yn ymddallu wrth y tair Twysoges obry, ac mae Rhagrith yn cadw llawer, ac un llygad ar y Ddinas ucha, a 'r llall a'r yr isa; iè, mae Rhagrith cyn lewed a thwyllo llawer o 'u ffordd, wedi iddynt orfod y tair Hudoles eraill. Tyrd i mewn yma, cei weled ychwaneg, ebr ef, ac a'm cipiodd i lofft y grôg, un o Eglwysi Cymru, a 'r bobl ar ganol y Gwasanaeth, yno gwelem rai 'n sisial siarad, rhai 'n chwerthin rhai 'n tremio ar Ferched glân, eraill yn darllen gwisciad eu Cymydog o 'r coryn i 'r sowdl, rhai 'n ymwthio ac yn ymddanheddu am eu braint, rhai 'n heppian, eraill yn ddyfal ar eu dyfosiwn, a llawer o rheini hefyd yn rhagrithio. Ni welaisti etto, eb yr Angel, na ddo 'mysc yr anghred, ddigywilydd-dra mor oleu-gyhoedd a hwn; ond felly mae sywaeth llygriad y peth goreu yw 'r llygriad gwaetha' oll. Yna hwy a aethant i 'r Cymmun, a phob un yn ymddangos yn syrn barchus i 'r Allor. Er hynny (trwy ddrŷch fy nghyfeill) gwelwn ymbell un gyda 'r bara yn derbyn iw fol megis llun Mastiff, un arall Dwrchdaiar, un arall megis Eryr, un arall Fochyn, un arall megis Sarph hedegog; ac ychydig, o mor ychydig yn derbyn pelydryn o oleuni disclair gyda 'r bara a 'r gwin. Dyna, ebr ef, Rowndiad sy 'n mynd yn Siri ac o ran, [td. 37] bod y Gyfraith yn gofyn cymmuno 'n yr Eglwys cyn cael Swydd, ynte' ddaeth yma rhag ei cholli: ac er bod yma rai 'n llawenu ei weled ef, ni bu etto yn ein plith ni ddim llawenydd o 'i droedigaeth ef; wrth hynny ni throes ef sywaeth ond tros y tro: ac felly ti weli fôd Rhagrith yn dra hŷ ddyfod at yr Allor o flaen IMMANUEL ddisiommedig. Ond er maint yw hi yn y Ddinas ddihenydd, ni all hithe ddim yn Ninas IMMANUEL tu ucha 'r Gaer accw. Ar y gair, ni a droesom ein hwynebeu oddiwrth y Ddinas fawr ddihenydd, ac aethom ar i fynu, tu a 'r Ddinas fach arall; wrth fyned gwelem ymhen ucha 'r Strydoedd lawer wedi lled-troi oddiwrth hudoliaeth y Pyrth dihenydd, ac yn ymorol am Borth y bywyd, ond naill ai methent ei gael, ai blinent ar y ffordd, nid oedd fawr iawn yn mynd trwodd, oddieithr un dyn wynebdrist oedd yn rhedeg oddifri a myrdd o 'i ddeutu 'n ei ffoli, rhai 'n ei watwar, rhai 'n ei fygwth, a 'i geraint yn ei ddàl ac yn ei greu i beidio ai daflu ei hun i golli 'r holl fŷd ar unwaith. Nid wyfi, ebr ynte 'n colli ond rhan fechan o hono, a phe collwn i 'r cwbl; Ertolwg pa'r golled yw? O blegid be' sy yn y Byd mor ddymunol, oni ddymunei ddyn dwyll a thrais, a thrueni, a drygioni, a phendro, a gwallco? Bodlonrhwydd a Llonyddwch, ebr ef, yw happusrwydd dyn, [td. 38] ond nid oes yn eich Dinas chwi ddim o 'r fâth betheu i 'w cael. Oblegid pwy sy yma 'n fodlon i 'w stât? uwch, uwch y cais pawb o Stryd Balchder; moes, moes ychwaneg, medd pawb yn Stryd yr Elw; melus, moes etto yw llais pawb yn Stryd Pleser. Ac am Lonyddwch, p'le mae? a phwy sy 'n ei gael? Os Gŵr mawr, dyna weniaith a chynfigen ar ei ladd; os tlawd, hwdiwch bawb i 'w sathru a 'i ddiystyru. Os mynni godi, dyro dy fryd ar fynd yn Ddyfeisiwr, os mynni barch bydd Ffrostiwr neu Rodreswr. Os byddi Duwiol yn cyrchu i 'r Eglwys a 'r Allor, gelwir di 'n Rhagrithiwr, os peidi, dyna di 'n Anghrist ne' 'n Heretic: Os llawen fyddi, gelwir di 'n wawdiwr: os distaw, gelwir di 'n gostog gwenwynllyd; os dilyni onestrwydd, nid wyti ond ffŵl di-ddeunydd; os trwsiadus, balch; os nadè, mochyn; os llyfn dy leferydd, dyna di 'n ffals, neu ddihiryn anhawdd dy ddirnad; os garw, cythrel trahaus anghydfod. Dyma 'r BYD yr ŷch i 'n ei fawrhau, ebr ef, ac ertolwg cymrwch i chwi fy rhann i o hono, ac ar y gair fe a ymescydwodd oddiwrthynt oll ac ymaith âg e 'n ddihafarch at y Porth cyfyng, ac heb waetha i 'r cwbl tan ymwthio f' aeth drwodd a ninne' o 'i ledol; a llawer o Wŷr duon ar y caereu o ddeutu 'r Porth yn gwadd y Dyn ac yn ei ganmol. Pwy, [td. 39] ebr fi, yw 'r duon frŷ? Gwiliwyr y Brenin IMMANUEL, ebr ynte, sy 'n enw eu Meistr yn gwadd ac yn helpu rhai trwy 'r Porth yma. Erbyn hyn 'roeddym ni wrth y Porth; isel a chyfyng iawn oedd hwn, a gwael wrth y Pyrth isa; O ddeutu 'r drws 'roedd y Deg Gorchymyn, y Llêch gynta o 'r tu deheu; ac uwch ei phen, Ceri DDUW a 'th holl Galon, &c. ac uwch ben, yr ail Lêch; o 'r tu arall, Câr dy Gymydog fel ti dy hun; ac uwch ben y cwbl, Na cherwch y Byd, na 'r petheu sy 'n y byd, &c. Ni edrychaswn i fawr nad dyma 'r Gwilwyr yn dechreu gwaeddi ar y Dynion dihenydd, ffowch, ffowch am eich einioes! ond ychydig a droe unwaith attynt, etto rhai a ofynnent, ffoi rhag pa beth? Rhag Twysog y byd hwn, sy 'n llywodraethu ymhlant yr anufudd-dod meddei 'r gwiliwr; rhag y llygredigaeth sy 'n y byd trwy chwant y cnawd, chwant y llygad a balchder y bywyd; rhag y digofaint sy ar ddyfod arnoch. Beth, ebr gwiliwr arall yw 'ch anwyl Ddinas chwi ond Taflod fawr o boethfel uwch ben Uffern, a phettei chwi yma, caech weled y tân tu draw i 'ch caereu ar ymgymeryd i 'ch llosci hyd Annwfn: Rhai a 'u gwatwarei, rhai a fygythiei oni thawent ai lòl anfoesol, etto ymbell un a ofynnei i ba le y ffown? Yma, meddei 'r Gwilwyr, ffowch yma at eich union Frenin sy etto [td. 40] trwom ni 'n cynnyg i chwi gymmod, os trowch i 'ch ufudd-dod oddiwrth y Gwrthryfelwr Belial a 'i hudol-ferched. Er gwyched yr olwg arnynt nid yw ond ffûg, nid yw Belial ond Tywysog tlawd iawn gartre, nid oes ganddo yno ond chwi 'n gynnud ar y tân, a chwi 'n rhôst ac yn ferw i 'ch cnoi, ac byth nid ewch i 'n ddigon, byth ni ddaw torr ar ei newyn ef na 'ch poen chwitheu. A phwy a wasanaethei 'r fâth Gigydd maleisddrwg mewn gwallco ennyd, ac mewn dirboeneu byth wedi, ac a allei gael byd dâ tan Frenin tosturiol a charedig i 'w ddeiliaid, heb wneud iddynt erioed ond y Daioni bwygilydd, a 'u cadw rhag Belial i roi teyrnas i bob un o 'r diwedd yn ngwlâd y Goleuni! Oh, ynfydion! a gymerwch i 'r Gelyn echryslawn yna sy â 'i gêg yn llosci o syched am eich gwaed, yn lle 'r Twysog trugarog a roes ei waed ei hun i 'ch achub? Etto ni wyddit fod y rhesymmeu hyn a feddalhae graig, yn llesio fawr iddynt hwy, a 'r achos fwya oedd, nad oedd fawr yn cael hamdden i 'w gwrando, gan edrych ar y Pyrth, ac o 'r gwrandawyr nid oedd fawr yn ystyried, ac o 'r rheini nid oedd fawr yn eu cofio chwaith hir, rhai ni choelient mai Belial yr oeddynt yn ei wasanaethu, eraill ni fynnent mai 'r twll bach di-sathr hwnnw oedd Borth y Bywyd, ac ni choelient mai hudoliaeth oedd y Pyrth disclair eraill a 'r [td. 41] Castell i rwystro iddynt weled eu Destryw nes mynd iddo. Yn hyn dyma drwp o bobl o Stryd Balchder yn ddigon hŷ 'n curo wrth y Porth, ond yr oeddynt oll mor warsyth nad aent byth i le mor isel heb ddiwyno 'u perwigeu a 'u cyrn, felly hwy a rodiasant yn eu hol yn o surllyd. Ynghynffon y rhai'n daeth attom ni fagad o Strŷd Elw; ac, ebr un, ai dyma Borth y bywyd? iè, ebr y Gwiliwr oedd uwch ben. Be' sy i 'w wneud, ebr ef, at ddyfod trwodd? darllenwch o ddeutu 'r drws, cewch wybod; darllennodd y Cybydd y Dêg-Gorchymmyn i gyd trostynt; pwy, ebr ef, a ddyweid dorri o honofi un o 'r rhain? ond pan edrychodd e 'n uwch a gweled, Na cherwch y Byd, na 'r petheu sy 'n y Byd, fe synnodd, ac ni fedrei lyncu mo 'r Gair caled hwnnw; 'r oedd yno un piglas cenfigennus a droes yn ôl wrth ddarllen, Câr dy Gymydog fel ti dy hun, yr oedd yno Gwestiwr ac Athrodwr a chwidr-droisant wrth ddarllen, Na ddwg gam Dystioliaeth; pan ddarllenwyd, Na Lâdd, nid yma i ni, eb y Physygwyr. I fod yn fyrr, gwelei bawb rywbeth yn ei flino, ac felly cyd-ddychwelasant oll i 'studio 'r pwynt, ni welais i 'r un etto yn dyfod wedi dyscu ei wers, ond yr oedd ganddynt gymaint o Godeu a Scrif'nadeu 'n dynn o 'u cwmpas nad aethent fyth trwy grau mor gyfyng pe ceisiasent. [td. 42] Yn y fan, dyma yrr o Stryd Pleser yn rhodio tu a 'r Porth. Yn rhodd, ebr un wrth y gwilwyr, i ba le mae 'r ffordd yma 'n mynd? Dyma, ebr gwiliwr, y ffordd sy 'n arwain i lawenydd a hyfrydwch tragywyddol, ar hyn ymegniodd pawb i ddyfod trwodd, ond methasant; canys yr oedd rhai 'n rhŷ foliog i le mor gyfyng, eraill yn rhy egwan i ymwthio wedi i Ferched ei dihoeni, a rheini 'n eu hattal gerfydd eu gwendid afiach. O, ebr gwiliwr oedd yn edrych arnynt, ni wiw i chwi gynnyg mynd trwodd â 'ch teganeu gyda chwi, rhaid i chwi adel eich Pottieu, a 'ch Dyscleu, a 'ch Putteinied, a 'ch hôll Gêr eraill o 'ch ol, ac yna bryssiwch. Ebr Ffidler, a fasei trwodd er's ennyd, oni bai rhagofn torri 'r Ffidil, pa fodd y byddwn ni byw? O, ebr y gwiliwr, rhaid i chwi gymmeryd gair y Brenin am yrru ar eich ol gynnifer o 'r petheu yna a 'r a fo da er eich llês. Rhoes hynny 'r cwbl i ymwrando, Hai, hai, ebr un, gwell aderyn mewn llaw na dau mewn llwyn, ac ar hynny troesant oll yn unfryd y eu hôl. Tyrd trwodd weithian, eb yr Angel, ac a 'm tynnodd i mewn lle gwelwn yn y Porth yn gynta Fedyddfaen mawr, ac yn ei ymyl, Ffynnon o ddw'r hâllt; beth a wnâ hon ar lygad y ffordd, ebr fi? Am fod yn rhaid i bawb ymolchi ynddi cyn cael braint yn Llŷs IMMANUEL, hi a [td. 43] elwir Ffynnon Edifeirwch; uwch ben gwelwn yn scrifennedig, Dyma Borth yr Arglwydd, &c. Yr oedd y Porth a 'r Stryd hefyd yn lledu ac yn yscafnhau fel yr elid ymlaen; pan aethom ronyn uwch i 'r Strŷd, clywn lais ara 'n dywedyd om hôl, Dyna 'r Ffordd, rhodia ynddi. Yr oedd y Stryd ar orufynu, etto 'n bur lân ac union, ac er nad oedd y tai ond îs yma nac yn y Ddinas ddihenydd, etto 'r oeddynt yn dirionach, os oes yma lai o feddianneu mae 'ma hefyd lai o ymryson a gofalon; os oes llai o seigieu, mae llai o ddolurieu; os oes llai o drŵst, mae hefyd lai o dristwch, a mwy 'n siccr o wir lawenydd. Bu ryfedd genni 'r Distawrwydd a 'r Tawelwch hawddgar oedd yma wrth i wared. Yn lle 'r tyngu a 'r rhegu, a 'r gwawdio, a phutteinio, a meddwi; yn lle balchder ac oferedd, y syrthni 'n y naill cwrr, a thrawsni 'n y cwrr arall; iè, 'n lle 'r holl ffrio ffair, a 'r ffrôst, a 'r ffrwst, a 'r ffrwgwd oedd yno 'n pendifadu dynion yn ddibaid, ac yn lle 'r aneirif ddrygeu gwastadol oedd isod; Ni weliti yma ond sobrwydd mwynder a sirioldeb, heddwch a diolchgarwch; Tosturi, diniweidrwydd a bodlonrhwydd yn eglur yn wyneb pôb Dyn; oddieithr ymbell un a wylei 'n ddistaw o frynti fod cŷd yn Ninas y Gelyn. Nid oedd yma na châs, na llid, ond i bechod, ac yn siccr o orchfygu hwnnw, dim ofn ond rhag di[td. 44]gio 'u Brenin, a hwnnw 'n barottach i gymmodi nac i ddigio wrth ei ddeiliaid, na dim sŵn ond Psalmau mawl i 'w ceidwad. Erbyn hyn ni aethem i olwg Adeilad deg tros ben, o mor ogoneddus ydoedd! ni fedd neb yn y Ddinas ddihenydd na 'r Twrc, na 'r Mogul, na 'r un o 'r lleill ddim elfydd i hon. Wel' dyma 'r Eglwys Gatholic, eb yr Angel. Ai yma mae IMMANUEL yn cadw 'i Lys, ebr fi? Iè, ebr ef, dyma 'i unig Frenhinllys daiarol ef. Oes yma nemor tano ef o benneu coronog, ebr fi? ychydig, eb ynte; mae dy Frenhines di a rhai Twysogion Llychlyn a 'r Ellmyn, ac ychydig o fân Dwysogion eraill. Beth yw hynny, ebr finneu, wrth sy dan Belial fawr, wele Ymerodron a Brenhinoedd heb rifedi? Er hynny i gyd eb yr Angel, ni all un o honynt oll symmud bŷs llaw heb gynnwysiad IMMANUEL; na Belial ei hunan chwaith. Oblegid IMMANUEL yw ei union Frenin ynte, ond darfod iddo wrthryfela, a chael ei gadwyno am hynny 'n Garcharor tragwyddol; eithr mae e 'n cael cennad etto tros ennyd fâch i ymweled â 'r Ddinas ddihenyd, ac yn tynnu pawb a 'r a allo i 'r un Gwrthryfel ac i gael rhan o 'r gôsp; er ygŵyr ef na wnâ hynny ond chwanegu ei gôsp ei hun, etto ni âd malis a chynfigen iddo beidio pan gaffo ystlys cennad; A chan ddaed ganddo ddrygioni, fe gais ddi[td. 45]fa 'r ddinas a 'r Adeilad hon, er y gŵyr e 'n hên iawn, fod ei Cheidwad hi 'n anorchfygol. Ertolwg, ebr fi, f' Arglwydd a gawn i nesau i gael manylach golwg ar y Brenhinlle godidog hwn? canys cynnesasei nghalon i wrth y lle (er y golwg cynta,) Cei 'n hawdd, eb yr Angel, oblegid yna mae fy lle a 'm siars a 'm gorchwyl inneu. Pa nesa yr awn atti mwyfwy y rhyfeddwn uched, gryfed a hardded, laned a hawddgared oedd pob rhan o honi, gywreinied y gwaith a chariadused y defnyddieu, Craig ddirfawr, o waith a chadernid anrhaethawl oedd y Sylfaen, a Meini bywiol ar hynny wedi eu gosod a 'u cyssylltu mewn trefn mor odidog nad oedd bossibl i un maen fod cyn hardded mewn unlle arall ac ydoedd e 'n ei le ei hun. Gwelwn un rhan o 'r Eglwys yn tâflu allan yn Groes glandeg a hynod iawn, a chanfu 'r Angel fi 'n spio arno, a adwaenosti y Rhan yna, ebr ef? ni wyddwn i beth i atteb. Dyna Eglwys Loegr, ebr ef, mi gyffrois beth, ac wedi edrych i fynu, mi welwn y Frenhines Ann ar ben yr Eglwys, a Chleddy 'mhôb llaw, un yn yr asswy a elwid Cyfiawnder i gadw ei deiliaid rhag Dynion y Ddinas ddihenydd, a 'r llall yn ei llaw ddeheu i 'w cadw rhag Belial a 'i Ddrygau Ysprydol, hwn a elwid Cleddy 'r Yspryd, neu Air Duw, o tan y Cleddyf asswy 'r oedd Llyfr Statut Loegr, tan y llall 'r [td. 46] oedd Beibl mawr. Cleddy 'r Yspryd oedd danllyd ac anferthol o hŷd, fe laddei 'mhellach nac y cyffyrddei 'r llall. Gwelwn y Twysogion eraill â 'r un rhyw arfeu 'n amddeffyn ei rhan hwytheu o 'r Eglwys: Eithr tecca gwelwn i Rann fy Mrenhines fy hun a gloewa 'i harfeu. Wrth ei deheulaw hi, gwelwn fyrdd o rai duon, Archescobion, Escobion a Dyscawdwyr yn cynnal gydâ hi yn Nghleddy 'r Yspryd: A rhai Sawdwyr, a Swyddogion ond ychydig o 'r Cyfreithwyr oedd yn cyd-gynnal yn y Cleddyf arall. Cês gennad i orphwyso peth wrth un o 'r dryseu gogoneddus, lle 'r oedd rhai 'n dyfod i gael braint yn yr Eglwys Gyffredin, ac Angel tàl yn cadw 'r drws a 'r Eglwys oddi mewn mor oleu dambaid, nad oedd wiw i Ragrith ddangos yno mo 'i hwyneb, etto hi ymddangosei weithiau wrth y drŵs er nad aeth hi 'rioed i mewn. Fel y gwelais i o fewn chwarter awr, dyma Bapist oedd yn tybio mai 'r Pâp a pioedd yr Eglwys Gatholig, yn cleimio fod iddo ynte fraint. Be sy gennych i brofi 'ch braint, ebr y Porthor? Mae genni ddigon, ebr hwnnw o Draddodiadeu 'r Tadau ac Eisteddfodau 'r Eglwys, ond pam y rhaid i mi fwy o siccrwydd, ebr ef na gair y Pâp sy 'n eiste 'n y Gadair ddisiomedig? Yna 'r egorodd y Porthor lwyth o feibl dirfawr o faint; Dyma, ebr ef, ein hunic Lyfr Statut [td. 47] ni yma, profwch eich hawl o hwn, neu ymadewch; ar hyn fe 'madawodd. Yn hyn, dyma yrr o Gwaceriaid a fynei fynd i mewn a 'u hettieu am eu penneu, eithr trowyd hwy ymaith am fod cynddrwg eu moes. Wedi hynny, dechreuodd rhai o dylwyth y 'Scubor a safasei yno er's ennyd, lefaru. Nid oes gennym ni, meddent, ond yr un Statut a chwitheu, am hynny dangoswch i ni 'n braint. Arhowch, ebr y Porthor discleirwyn gan graffu ar eu talcennau hwy, mi a ddangosa i chwi rywbeth; D'accw, ebr ef, a welwch i ôl y rhwyg a wnaethoch i 'n yr Eglwys i fynd allan o honi heb nac achos nac ystyr? ac y rwan a fynnech chwi le yma? Ewch yn ôl i 'r Porth cyfyng ac ymolchwch yno 'n ddwys yn Ffynnon Edifeirwch i edrych a gyfogoch i beth gwaed Brenhinol a lyncasoch gynt, a dygwch beth o 'r dwfr hwnnw i dymmeru 'r clai at ail uno y rhwyg accw, ac yna croeso wrthych. Ond cyn i ni fynd rŵd ymlaen tu a 'r Gorllewin, mi glywn si oddi fynu ymysc y Pennaethiaid, a phawb o fawr i fâch yn hèl ei arfeu, ac yn ymharneisio, megis at Ryfel: a chyn i mi gael ennyd i spio am le i ffoi, dyma 'r Awyr oll wedi duo, a 'r Ddinas wedi tywyllu 'n waeth nac ar Ecclips, a Taraneu [sic] 'n rhuo a 'r Mêllt yn gwau 'n dryfrith, a Chafodydd di-dorr o saetheu marwol yn cyfei[td. 48]rio o 'r Pyrth isa at yr Eglwys Gatholic; ac oni bai fod yn llaw pawb darian i dderbyn y piccellau tanllyd, a bod y Graig sylfaen yn rhygadarn i ddim fannu arni gwnelsid ni oll yn un goelceth. Ond och! nid oedd hyn ond Prolog neu dammeid prawf wrth oedd i galyn: Oblegid ar fyrr, dyma 'r tywyllwch yn mynd yn saith dduach a Belial ei hun yn y cwmmwl tewa, a 'i benmilwyr daiarol ac uffernol o 'i ddeutu, i dderbyn ac i wneud ei wllys ef, bawb o 'r neilltu. Fe roesei ar y Pâp a 'i Fab arall o Ffrainc ddinistrio Eglwys Loegr a 'i Brenhines, ar y Twrc a 'r Moscoviaid daro y rhanneu eraill o 'r Eglwys a lladd y bobl, yn enwedig y Frenhines a 'r Twysogion eraill, a llosci 'r Bibl yn anad dim. Cynta gwaith a wnaeth y Frenhines a 'r Seinctieu eraill oedd droi ar eu glinieu, ac achwyn eu cam wrth Frenin y Brenhinoedd yn y geirieu yma, Mae estyniad ei adenydd ef yn lloneid lled dy dir di oh IMMANUEL! Is. 8. 8. yn ebrwydd dyma lais yn atteb, Gwrth'nebwch Ddiawl ac fe ffy oddi wrthych; ac yna dechreuodd y maes galluocca a chynddeiriocca' fu 'rioed ar y ddaiar, pan ddechreuwyd gwyntio Cleddy 'r Yspryd, dechreuodd Belial a 'i luoedd uffernol wrthgilio, yn y man dechreuodd y Pâp lwfrhau, a Brenin Ffrainc yn dàl allan, ond yr oedd ynte ymron digalonni, wrth weled y Frenhines a 'i dei[td. 49]liaid mor gyttunol, ac wedi colli ei Longeu a 'i Wŷr o 'r naill tu, a llawer oi ddeiliaid yn gwrthryfela o 'r tu arall; a 'r Twrc ynte 'n dechreu llaryeiddio: yn hyn, och! mi welwn f' anwyl gydymaith yn saethu oddiwrthifi i 'r entrych, at fyrdd o Dwysogion gwynion eraill, a dyna 'r pryd y dechreuodd y Pâp a 'r Swyddogion daiarol eraill lechu a llewygu, a 'r Penaethiaid uffernol syrthio o fesur y myrddiwn, a phob un cymaint ei sŵn yn cwympo (i 'm tŷb i) a phe syrthiasei fynydd anferth i eigion y môr. A rhwng y sŵn hwnnw a chyffro goll fy nghyfeill mineu a ddeffrois om cŵsc; a dychwelais o 'm llwyr anfodd i 'm tywarchen drymluog, a gwyched hyfryded oedd gael bod yn Yspryd rhydd, ac yn siccr yn y fath gwmnhi er maint y perygl. Ond erbyn hyn, nid oedd genni nêb i 'm cyssuro ond yr Awen, a honno 'n lled-ffrom, prin y cês ganddi frefu i mi y hyn o Rigymmeu sy 'n canlyn.
[td. 54]

II. Gweledigaeth Angeu yn ei Frenhinllys isa.

   
PAN oedd Phœbus un-llygeidiog ar gyrraedd ei eithaf bennod yn y deheu, ac yn dàl gŵg o hirbell ar Brydain fawr a 'r holl Ogledd-dir; ryw hirnos Gaia dduoer, pan oedd hi 'n llawer twymnach yn nghegin Glynn-cywarch nac ar ben Cadair Idris, ac yn well mewn stafell glŷd gydâ chywely cynnes, nac mewn amdo ymhorth y fonwent; myfyrio 'r oeddwn i ar ryw ymddiddanion a fasei wrth y tân rhyngo'i a Chymydog, am fyrdra hoedl Dyn, a siccred yw i bawb farw, ac ansiccred yr amser; a hyn newydd roi 'mhen i lawr ac yn llêd-effro, mi glywn bwys mawr yn dyfod arnai 'n lledradaidd o 'm coryn i 'm sowdl, fel na allwn symmud bŷs llaw, ond y tafod yn unic, a gwelwn megis Mâb ar fy nwyfron, a Merch [td. 55] ar gefn hynny. Erbyn craffu, mi adwaenwn y Mâb wrth ei arogleu trwm a 'i gudynneu gwlithog a 'i lygaid môl-glafaidd mai fy Meistr Cwsc ydoedd. Ertolwg, Syr, ebr fi, tan wichian, beth a wneuthum i 'ch erbyn pan ddygech y wyddan yna i 'm nychu? Ist, ebr ynte, nid oes yma ond fy chwaer Hunlle, mynd yr ŷm ni 'n dau i 'mweled a 'n brawd Angeu: eisieu trydydd sy arnom, a rhag i ti wyrth'nebu daethom arnat (fel y bydd ynte') 'n ddirybudd. Am hynny dyfod sy raid i ti, un ai oth fodd ai oth anfodd. Och, ebr finneu, ai rhaid i mi farw? Na raid, eb yr Hunlle, ni a 'ch arbedwn hyn o dro. Ond trwy 'ch cennad, ebr fi, nid arbedodd eich braw Angeu nêb erioed etto, a ddygid i 'w ergyd ef, y gwr a aeth i ymaflyd cwymp âg Arglwydd y Bywyd ei hun, ond ychydig a 'nillodd ynte' ar yr orchest honno. Cododd Hunlle ar y gair yma 'n ddigllon ac a 'madawodd. Hai, ebr Cwsc, tyrd ymaith, ni bydd i ti ddim edifeirwch o 'th siwrnai. Wel', ebr fi, na ddêl byth nôs i Lan-gwsc, ac na chaffo 'r Hunlle byth orphws ond ar flaen mynawyd oni ddygwch fi 'n ôl lle i 'm cawsoch. Yna i ffordd yr aeth â mi tros elltydd a thrwy goedydd, tros foroedd a dyffrynoedd tros Gestyll a Thyrau, Afonydd a Chreigiau, a ph'le y descynnem ond wrth un o Byrth Merched Belial, o 'r tu cefn i 'r Ddinas ddi[td. 56]henydd, lle gwelwn fod y tri Phorth dihenydd yn cyfyngu 'n un o 'r tu cefn, ac yn agor i 'r un lle: lle mwrllwch oerddu gwenwynig, llawn niwl afiach a chwmylau cuwchdrwm ofnadwy. Attolwg, Syr, ebr fi, p'le yw 'r fangre hon? Stafelloedd Angeu, ebr Cwsc. Ni chês i ond gofyn, na chlywn i rai 'n crio, rhai 'n griddfan, rhai 'n ochain, rhai 'n ymleferydd, rhai 'n dàl i duchan yn llêsc, eraill mewn llafur mawr, a phôb arwyddion ymadawiad dyn, ac ymbell un ar eu ebwch mawr yn tewi, a chwapp ar hynny, clywn droi agoriad mewn clo, minneu a drois wrth y sŵn i spio am y drŵs, ac o hir graffu, gwelwn fyrdd fyrddiwn o ddrysau 'n edrych ymhell, ac er hynny yn f' ymyl. Yn rhodd, Meistr Cwsc, ebr fi, i ba le mae 'r drysau yna 'n egor? Maent yn agor, ebr ynte, i Dîr Ango, Gwlâd fawr tan lywodraeth fy mrawd yr Angeu, a 'r Gaer fawr yma, yw Terfyn yr anferth Dragwyddoldeb. Erbyn hyn, gwelwn Angeu bâch wrth bôb drŵs, heb un 'r un arfeu, na 'r un henw a 'i gilydd, etto, gwyddid arnynt mai Swyddogion yr un Brenin oeddynt oll: Er y byddei aml ymryson rhyngddynt am y cleifion; mynnei 'r naill gipio 'r clâ 'n anrheg trwy ei ddrŵs ei hun, a 'r llall a 'i mynnei trwy ei ddrŵs ynte. Wrth nesâu canfûm yn scrifennedig uwchben pôb drŵs henw 'r [td. 57] Angeu oedd yn ei gadw, ac hefyd wrth bôb drŵs ryw gant o amryw betheu wedi eu gadel yn llanastr, arwydd fod brŷs ar y rhai a aetheint trwodd. Uwchben un drŵs gwelwn Newyn, ac etto ar lawr yn ei ymyl byrseu a chodeu llownion, a thryncieu wedi eu hoelio. Dyma, ebr ef, borth y Cybyddion. Pwy, ebr fi pioedd y carpieu yna? Cybyddion, eb ef, gan mwyaf: Ond mae yna rai 'n perthyn i Segurwyr a Hwsmyntafod, ac i eraill tlawd ymhôb peth ond yr Yspryd, oedd well ganddynt newynu na gofyn. Yn y drŵs nesa 'r oedd Angeu anwyd, gyfeiryd â hwn clywn lawer hyd- yd-ydyd-eian; wrth y drŵs yma 'r oedd llawer o lyfreu, rhai pottieu a fflagenni, ymbell ffon a phastwn, rhai cwmpaseu, a chyrt, a chêr Llongeu. F' aeth ffordd yma 'Scolheigion, ebr fi, do, ebr ynte, rai unic a dihelp a phell oddiwrth ymgeledd a 'u carei; wedi dwyn hyd yn oed y dillad oddiarnynt. Dyna, ebr ef, (am y pottieu) weddillion y cymdeithion da, a fydd a 'u traed yn fferri tan feincieu, tra bo eu penne 'n berwi gan ddiod a dwndwr: a 'r petheu draw sy 'n perthyn i drafaelwyr mynyddoedd eiryog, ac i Farsiandwyr y Gogleddfor. Y nesa oedd scerbwd teneu a elwid Angeu Ofn, gellid gweled trwy hwn nas medde 'r un Galon; ac wrth ddrŵs hwn hefyd godeu a chistieu, a chloieu, a [td. 58] chestyll. I hwn yr ai 'r Llogwyr, a Drwgwladwyr, a Gorthrymwyr, a rhai o 'r Mwrdrwyr, ond 'r oedd llawer o 'r rheini yn galw heibio i 'r drŵs nesa lle 'r oedd Angeu a elwid Crôg, a 'i gortyn parod am ei wddf. Nesa i hynny oedd Angeu Cariad, ac wrth ei draed fyrdd o bob offer a llyfreu muwsic, a cherdd, a llythyreu mwynion ac ysmottieu a lliwieu i harddu 'r wyneb, a mîl o ryw sciabas deganeu ir pwrpas hwnnw, a rhai cleddyfeu; â rhain, ebr ef, y bu 'r herwyr yn ymladd am y feinwen, a rhai 'n eu lladd eu hunain: mi a welwn nad oedd yr Angeu yma ond cibddall. Y drŵs nesa 'r oedd yr Angeu gwaetha 'i liw o 'r cwbl a 'i afu wedi diflannu, fo 'i gelwid Angeu Cynfigen; hwn, ebr Cwsc, a fydd yn cyrchu colledwyr, athrodwyr, ac ymbell farchoges a fydd yn ymwenwyno wrth y Gyfraith, a barodd i Wraig ymddarostwng i 'w Gŵr. Attolwg Syr, ebr fi, beth yw marchoges? Marchoges, ebr ef, y gelwir yma, y Ferch a fynn farchogaeth ei gwr, a 'i chymdogaeth, a 'i gwlâd os geill, ac o hir farchogaeth, hi a ferchyg ddiawl o 'r diwedd o 'r drŵs yna hyd yn Annw'n. Yn nesa 'r oedd drŵs Angeu Uchel-gais, i 'r sawl sy 'n ffroenio 'n uchel, ac yn torri eu gyddfau eisieu edrych tan eu traed, wrth hwn 'r oedd coronau, teyrnwiail, banerau a phob papureu am [td. 59] swyddeu, pob arfeu bonedd a rhyfel. Ond cyn i mi edrych ychwaneg o 'r aneirif ddryseu hynny, clywn lais yn peri i minneu wrth fy henw ymddattod, ar y gair mi 'm clywn yn dechreu toddi fel caseg-eira yn gwrês yr Haul, yna rhoes fy Meistr i mi ryw ddiod-gŵsc fel yr hunais, ond erbyn i mi ddeffro f' am dygasei i ryw ffordd allan o bellder y tu arall i 'r Gaer; mi 'm gwelwn mewn Dyffryn pygddu anfeidrol o gwmpas ac i 'm tŷb i nid oedd diben arno: ac ymhen ennyd wrth ymbell oleuni glâs fel canwyll ar ddiffodd, mi welwn aneirif oh! aneirif o gyscodion Dynion, rhai ar draed, a rhai ar feirch yn gwau trwy eu gilydd fel y gwynt, yn ddistaw ac yn ddifrifol aruthr. A gwlâd ddiffrwyth lom adwythig, heb na gwêllt na gwair, na choed nac anifail, oddieithr gwylltfilod marwol a phryfed gwenwynig o bôb mâth; seirph, nadroedd, llau, llyffaint, llyngyr, locustiaid, prŷ 'r bendro, a 'r cyffelyb oll sy 'n byw ar lygredigaeth Dyn. Trwy fyrddiwn o gyscodion ac ymlusciaid, a beddi, a Monwentau, a Beddrodau, ni aethom ymlaen i weled y Wlâd yn ddirwystr; tan na welwn i rai 'n troi ac yn edrych arnai; a chwippyn er maint oedd y distawrwydd o 'r blaen, dyma si o 'r naill i 'r llall fod yno Ddyn bydol; Dyn bydol, ebr un, Dyn bydol, eb y llall! tan ymdyrru attai fel y [td. 60] lindys o bob cwrr. Pa fodd y daethoch, Syre, eb rhyw furgyn o Angeu bâch oedd yno? Yn wîr, Syr, ebr fi, nis gwn i mwy na chwitheu. Beth y gelwir chwi, ebr ynte? Gelwch fi yma fel y fynnoch yn eich gwlâd eich hun, ond fe 'm gelwid i gartre, Bardd Cwsc. Ar y gair, gwelwn gnap o henddyn gwargam a 'i ddeupen fel miaren gen lawr, yn ymsythu ac yn edrych arnai 'n waeth na 'r Dieflyn côch, a chyn dywedyd gair, dyma fe 'n taflu penglog fawr heibio i 'm pen i diolch i 'r Garreg fedd a 'm cyscododd. Llonydd, Syr, ertolwg, ebr fi, i Ddyn dieithr na fu yma 'rioed o 'r blaen, ac ni ddaw byth pe cawn unwaith ben y ffordd adre. Mi wnâ 'i chwi gofio 'ch bod yma, eb ef, ac eilwaith âg ascwrn morddwyd gosododd arna 'i 'n gythreulig, a mineu 'n oscoi 'ngoreu. Beth, ebr fi, dyma wlâd anfoesol iawn i ddieithriaid, Oes yma un Ustus o heddwch? Heddwch! ebr ynte, pa heddwch a haedditi na adewit lonydd i rai yn eu beddi? Attolwg, Syr, ebr fi, a gawn ni wybod eich henw chwi, oblegid nis gwn i flino ar neb o 'r Wlâd yma 'rioed. Syre, ebr ynte, gwybyddwch mai Fi, ac nid chwi, yw 'r Bardd Cwsc, ac a gês lonydd yma er's naw cant o flynyddoedd, gan bawb ond chychwi, ac a aeth i 'm cynnyg i drachefn. Peidiwch ymrawd, ebr Merddyn oedd yn agos, na fyddwch ry[td. 61]boeth; diolchwch iddo 'n hytrach am gadw coffadwriaeth parchus o 'ch henw ar y Ddaiar. Yn wir, parch mawr, eb ynte, oddiwrth y fâth bembwl a hwn; A fedrwch wi, Syre, ganu ar y pedwar mesur ar hugain, a fedrwch wi ddwyn acheu Gog a Magog, ac acheu Brutus ap Sylvius hyd ganmlwydd cyn difa Caer-Troia? A fedrwch wi frutio pa bryd, a pheth a fydd diwedd y rhyfeloedd rhwng y Llew a 'r Eryr, ac rhwng y Ddraig a 'r Carw coch? ha! Hai, gadewch i minneu ofyn iddo gwestiwn, ebr un arall, oedd wrth fyddan fawr yn berwi, soc, soc, dy-gloc, dy-gloc. Tyrd yn nês, ebr ef, beth yw meddwl hyn?

Mi fyddaf hyd Ddyddbrawd,
Ar wyneb daiarbrawd,
Ac ni wyddis beth yw nghnawd,
Ai Cîg ai Pyscawd.
   
Dymunaf eich henw, Syr, ebr fi, fel i 'ch attebwy 'n gymwysach. Myfi, ebr ef, yw Taliessin ben-beirdd y gorllewin, a dyna beth a 'm difregwawd i. Nis gwn i, ebr finneu, beth a allei 'ch meddwl fod, onid allei 'r Fâd-felen a ddifethodd Faelgwn Gwynedd, eich lladd chwitheu ar y feisdon a 'ch rhannu rhwng y Brain a 'r Pyscod. Taw ffŵl, ebr ef, brutio 'r oeddwn i am fy nwy alwedigaeth, Gwr o Gyfraith a Phrydydd: A [td. 62] ph'run meddi di rwan debycca ai Cyfreithiwr i Gigfran reibus, ai Prydydd i Forfil? Pa sawl un a ddi-giga un Cyfreithiwr i godi ei grombil ei hun, ac oh! mor ddifatter y gollwng e 'r gwaed, a gadel Dyn yn lledfarw! A 'r Prydydd, ynte, p'le mae 'r Pyscodyn sy 'r un lwnc ag ef, ac mae hi 'n fôr arno bob amser, etto ni thyrr y Môr-heli moi syched ef. Ac erbyn y bai Ddyn yn Brydydd ac yn Gyfreithiwr, pwy a ŵyr p'run ai Cîg ai Pyscod fyddei: ac yn siccr, os byddei 'n un o Wŷr Llŷs fel y bum i, ac yn gorfod iddo newid ei flas at bob geneu. Ond dywed i mi, ebr ef, a oes y rwan nemor o 'r rheiny ar y Ddaiar? Oes, ebr fineu, ddigon, os medr un glyttio rhyw fâth ar ddyri, dyna fe 'n Gadeir-fardd. Ond o 'r lleill, ebr fi, mae 'r fâth blâ yn gyfarthwyr, yn fân-Dwrneiod a Chlarcod nad oedd locustiaid yr Aipht ddim pwys ar y Wlâd wrth y rhain. Nid oedd yn eich amser chwi, Syr, ond bargeinion bol clawdd, a llêd llaw o scrifen am dyddyn canpunt, a chodi carnedd neu goeten Arthur yn goffadwriaeth o 'r pryniant a 'r terfyneu: Nid oes mo 'r nerth i hynny rwan, ond mae chwaneg o ddichell ddyfeisddrwg, a chyfled, a chromlech o femrwn scrifennedig i siccrhau 'r fargen; ac er hynny odid na fydd neu fe fynnir ryw wendid ynddi. Wel', wel', ebr Taliessin, ni thalwn i yno ddraen, [td. 63] ni waeth genni lle 'r wyf: ni cheir byth Wir lle bo llawer o Feirdd, na Thegwch lle bo llawer o Gyfreithwyr, nês y caffer Iechyd lle bo llawer o Physygwyr. Yn hyn, dyma ryw swbach henllwyd bâch a glywsei fod yno Ddyn bydol yn syrthio wrth fy nhraed, ac yn wylo 'n hidl. Och o druan, ebr fi, beth wyti? Un sy 'n cael gormod o gam yn y byd beunydd, ebr ynte, fe gai 'ch enaid chwi fynny i mi uniondeb. Beth, ebr fi, y gelwir di? F' a 'm gelwir i Rhywun, ebr ef, ac nid oes na llatteiaeth nac athrod, na chelwyddeu na chwedleu, i yrru rhai benben, nad arna 'i y bwrir y rhan fwya o honynt. Yn wir, medd un, mae hi 'n Ferch odiaeth, ac hi fu 'n eich canmol chwi wrth rywun, er bod rhywun mawr yn ei cheisio hi. Mi a glywais rywun, medd y llall, yn cyfri naw cant o bunneu o ddlêd ar y stât honno. Gwelais rywun ddoe, medd y Cardottyn, a chadach brith fel moriwr a ddaethei â llong fawr o yd i 'r borth nesa; ac felly pob cerpyn am llurgunia i i 'w ddrŵg ei hun. Rhai a 'm geilw i 'n Ffrind; mi gês wybod gan Ffrind, medd un, nad oes ymryd hwn a hwn adel ffyrling i 'w Wraig, ac nad oes dim di-ddigrwydd rhyngthynt; rhai eraill a 'm diystyrant i mhellach gan 'y ngalw 'n Frân, fe ddywed Brân i mi fod yno gastieu drŵg meddant. Iè, rhai a 'm geilw ar [td. 64] henw parchediccach yn Henwr, etto nid eiddo fi hanner y coelion, a 'r brutieu, a 'r cynghorion a roir ar yr Henwr; ni pherais i erioed ddilyn yr henffordd, os byddei 'r newydd yn well, ac ni feddyliais i erioed warafun cyrchu i 'r Eglwys wrth beri, Na fynych dramwy lle bo mwya dy groeso, na chant o 'r fath. Ond Rhywun yw fy henw cyffredina i, ebr ef, hwnnw a gewchwi glywed fynychaf ymhob mawrddrwg; oblegid gofynnwch i un lle y dywedpwyd y mawr gelwydd gw'radwyddus, pwy a 'i dyweid; yn wir, medd ynte, nis gwn i pwy, ond fo 'i dyweid Rhywun yn y cwmnhi, holi pawb o 'r cwmpeini am y chwedl, fe 'i clybu pawb gan rywun, ond nis gŵyr nêb gan bwy. Onid yw hyn yn gamm cywilyddus, ebr ef? Ertolwg, a hyspyswchwi i bawb a glywoch yn fy henwi, na ddywedais i ddim o 'r petheu hyn, ni ddyfeisiais ac ni adroddais i gelwydd erioed i wradwyddo nêb, nac un chwedl i yrru ceraint bendramwnwgl ai gilydd; nid wy 'n dyfod ar eu cyfyl, nis gwn i ddim o 'u storiâu, na 'u masnach, na 'u cyfrinach felltigedig hwy, na wiw iddynt fwrw mo 'u drygeu arna 'i, ond ar eu 'menyddieu llygredig eu hunain. Ar hyn, dyma Angeu bâch, un o scrifenyddion y Brenhin, yn gofyn i mi fy henw, ac yn peri i Meistr Cwsc fy nwyn i 'n ebrwydd ger bron y Brenin. [td. 65] Gorfod mynd o 'm llwyr anfodd gan y nerth a 'm cippiodd fel corwynt, rhwng uchel ac isel, filoedd o filltiroedd yn ein hôl ar y llaw asswy, oni ddaethom eilwaith i olwg y Wàl derfyn, ac mewn congl gaeth ni welem glogwyn o Lŷs candryll penegored dirfawr, yn cyrraedd hyd at y Wàl lle 'r oedd y drysau aneirif, a rheiny oll yn arwain i 'r anferth Lŷs arswydus hwn: â phenglogeu Dynion y gwnelsid y murieu, a rheini 'n 'scyrnygu dannedd yn erchyll; du oedd y clai wedi ei gyweirio trwy ddagreu a chwŷs, a 'r calch oddi allan yn frith o phlêm a chrawn, ac oddifewn o waed dugoch. Ar ben pôb twr, gwelit Angeu bach â chanddo galon dwymn ar flaen ei saeth. O amgylch y Llŷs 'r oedd rhai coed, ymbell Ywen wenwynig, a Cypres-wydden farwol, ac yn y rheini 'roedd yn nythu ddylluanod, Cigfrain ac Adar y Cyrph a 'r cyfryw, yn creu am Gîg fŷth, er nad oedd y fangre oll ond un Gigfa fawr ddrewedig. O escyrn morddwydydd Dynion y gwnelsid holl bilereu 'r Neuadd, a Philereu 'r Parlwr o escyrn y coeseu, a 'r llorieu 'n un walfa o bôb cigyddiaeth. Ond ni chês i fawr aros nad dyma fi yngolwg Allor fawr arswydus lle gwelwn y Brenin Dychrynadwy yn traflyncu cîg a gwaed Dynion, a mil o fân angheuod o bob twll yn ei borthi fyth, â chîg îr twymn: Dyma, [td. 66] eb yr Angeu, a 'm dygasei i yno walch a gês i ynghanol Tîr Ango, a ddaeth mor yscafn-droed, na phrofodd eich mawrhydi dammeid o hono 'rioed. Pa fodd y gall hynny fod, ebr y Brenin, ac a ledodd ei hopran cyfled daiargryn i 'm llyncu. Ar hyn, mi a drois tan grynu at Gwsc; Myfi, ebr Cwsc, a 'i dygais ef yma. Wel', ebr y Brenin cul ofnadwy er mwyn fy mrawd Cwsc, chwi ellwch fynd i droi 'ch traed am y tro yma; ond gwiliwch fi 'r tro nesa. Wedi iddo fod ennyd yn bwrw celanedd i 'w geubal ddiwala, parodd roi dyfyn iw ddeiliaid, ac a symudodd o 'r Allor i Orseddfainc echryslawn dra-uchel, i fwrw 'r carcharorion newydd ddyfod. Mewn munyd, dyma 'r meirw fwy na rhi o finteioedd yn gwneud eu moes i 'r Brenin, ac yn cymryd eu lle mewn trefn odiaeth. A 'r Brenhin Angeu yn ei frenhinwisc o Scarlad gloewgoch, ac hyd-ddi lunieu Gwragedd a Phlant yn wylo, a Gwŷr yn ochneidio; ac am ei ben gap dugoch trichonglog (a yrrasei ei gâr Lucifer yn anrheg iddo) ar ei gonglau scrif'nasid Galar a griddfan a gwae uwch ei ben 'r oedd myrdd o lunieu rhyfeloedd ar fôr a thîr, trefi 'n llosci, y ddaiar yn ymagor, ar Dw'rdiluw; a than ei draed nid oedd ond coroneu a theyrnwiail yr holl Frenhinoedd a orchfygasei fe 'rioed. Ar ei law ddeheu [td. 67] 'r oedd Tynged yn eiste, ac â golwg ddu ddèl yn darllen anferth Lyfr oedd o 'i flaen: Ac ar y llaw asswy 'r oedd henddyn a elwid Amser, yn dylifo aneirif o edafedd aur, ac edafedd arian, a chopr, a haiarn lawer iawn, ac ymbell edy 'n prifio 'n well at ei diwedd a myrddiwn yn prifio 'n waeth; hyd yr edafedd yr oedd orieu, diwrnodiau, a blynyddoedd; a Thynged wrth ei Lyfr yn torri 'r edafedd einioes, ac yn egor dryseu 'r Wàl derfyn rhwng y ddau Fyd. Ni chawswn i fawr edrych na chlywn alw at y barr bedwar o ffidleriaid oedd newydd farw. Pa fodd, ebr Brenin y Dychryn, a daed gennych lawenydd na ddaliasechwi o 'r tu draw i 'r Agendor, canys ni fu o 'r tu yma i 'r Cyfwng lawenydd erioed? Ni wnaethom ni, ebr un Cerddor, ddrwg i nêb erioed, ond eu gwneud yn llawen, a chymeryd yn distaw a gaem am ein poen. A gadwasoch i nêb, ebr Angeu, i golli eu hamser oddiwrth eu gorchwyl, neu o fynd i 'r Eglwys, ha? Na ddo, ebr un arall, oddieithr bod ymbell Sul wedi gwasanaeth yn y tafarn-dy tan dranoeth, neu amser hâ mewn twmpath chwarae, ac yn wîr, yr oeddym ni 'n gariadusach, ac yn lwccusach am gyn'lleidfa na 'r Person. Ffwrdd, ffwrdd â 'r rhain i Wlâd yr Anobaith, ebr y Brenin ofnadwy, rhwymwch y pedwar gefn-gefn, a theflwch hwy at eu cymeiriaid, i ddawn[td. 68]sio 'n droednoeth hyd aelwydydd gwynias, ac i rygnu fyth heb na chlôd na chlera. Y nesa a ddaeth at y barr, oedd rhyw Frenin agos i Rufein: Cyfod dy law garcharor, ebr un o 'r Swyddogion: gobeithio, ebr hwnnw, fôd gennych beth gwell moes a ffafr i Frenin. Syre, ebr Angeu chwitheu ddylasech ddàl y tu arall i 'r Agendorr lle mae pawb yn Frenhinoedd; ond gwybyddwch nad oes o 'r tu yma 'r un ond fy Hunan, ac un Brenin arall sydd i wared obry, a chewch weled na phrisia hwnnw na minneu yn ngraddeu 'ch mawrhydi eithr yngraddeu 'ch drygioni, i gael cymmwyso 'ch côsp at eich beieu, am hynny attebwch i 'r holion. Syr, ebr ynte, gwybyddwch nad oes gennych ddim awdurdod i 'm dàl, nac i 'm holi: Mae genni faddeuant o 'm hôll bechodeu tan law 'r Pâp ei hun, am i mi ei wasanaethu e 'n ffyddlon, ynte roes i mi gynnwysiad i fynd yn union i Baradwys, heb aros funud yn y purdan: Wrth hyn, dyma 'r Brenin a 'r holl gegeu culion yn rhoi oer-yscyrnygfa i geisio dynwared chwerthin; a 'r llall yn ddigllon wrth y chwerthin yn eu gorchymyn i ddangos iddo 'i ffordd. Taw ffŵl colledig, ebr Angeu, tu draw i 'r Wàl o 'th ôl y mae 'r purdan, canys yn dy fywyd y dylasit ymburo: Ac ar y llaw ddeheu tu hwnt i 'r Agendor yna, y mae Paradwys. Ac nid oes [td. 69] dim ffordd bossibl i ti ddianc weithian, na thros yr Agendor i Baradwys, na thrwy 'r Wàl-derfyn yn d' ôl i 'r Byd: Canys, pe rhoit dy frenhiniaeth (lle ni feddi ddimmeu i roi) ni cheit gan borthor y drysau yna, spio unwaith trwy dwll y clo. Y Walddiadlam y gelwir hon, canys pan ddeler unwaith trwyddi, yn iâch fyth ddychwelyd. Ond gan eich bod cymmaint yn llyfreu 'r Pâp, cewch fynd i gyweirio 'i wely ef at y Pâp oedd o 'i flaen, ac yno cewch gusanu 'i fawd ef byth, ac ynte fawd Lucifer. Ar y gair, dyma bedwar o 'r mân angheuod yn ei godi, ag ynte erbyn hyn yn crynu fel dail yr aethnen, ac ai cippiasant fel y mêllt allan o 'r golwg. Yn nesa at hwn daeth Mâb a Merch: Ef a fasei 'n gydymaith da, a hithe 'n Ferch fwyn, ne 'n rhwydd o 'i chorph: Eithr galwyd hwy yno wrth eu henwau noethion, Meddwyn a Phuttain. Gobeithio, ebr y Meddwyn, y câfi gennych beth ffafr, mi yrrais i chwi lawer ysclyfaeth dew mewn llifeiriant o gwrw da; a phan fethais yn lladd eraill, daethum fy hun yn 'wyllyscar i 'ch porthi. Trwy gennad y Cŵrt, nid hanner a yrrais i iddo, ebr y Butten, wedi eu hoffrwm yn ebyrth llôsc, yn Gîg rhôst parod i 'w fwrdd. Hai, hai, ebr Angeu, er eich trachwanteu melltigedig eich hunain, ac nid i 'm porthi i y gwnaed hyn oll: Rhwymwch y ddau, [td. 70] wyneb yn wyneb, gan eu bod yn hên gyfeillion, a bwriwch hwy i Wlâd y tywyllwch, a chwyded ef i 'w chêg hi, pised hitheu dân i 'w berfedd ynte hyd Ddyddfarn; yna cippiwyd hwytheu allan a 'u penne 'n isa. Yn nesa i 'r rhain, daeth saith Recordor: peri iddynt godi eu dwylo ar y barr, ni chlywid mo hynny, canys 'r oedd y cledreu 'n ireiddlyd; ond dechreuodd un ddadleu 'n hyfach, ni ddylasem gael dyfyn teg i barotoi 'n hatteb, yn lle 'n rhuthro 'n lledradaidd. O nid ŷm ni rwymedig i roi i chwi 'r un dyfyn pennodol, ebr Angeu, am eich bod yn cael ymhôb lle, bôb amser o 'ch einioes rybudd o 'm dyfodiad i. Pa sawl pregeth a glywsoch am farwoldeb dyn? Pa sawl llyfr, pa sawl bedd, pa sawl clul, pa sawl clefyd, pa sawl cennad ac arwydd a welsoch? Beth yw 'ch Cŵsc ond fy mrawd i? Beth yw 'ch penglogeu ond fy llun i? Beth yw 'ch bwyd beunyddiol ond creaduriaid meirwon? Na cheisiwch fwrw mo 'ch aflwydd arna fi, chwi ni fynnech sôn am y dyfyn er ei gael ganwaith. Ertolwg, ebr un Recordor coch, be sy gennych i 'n herbyn? Beth, ebr Angeu? Yfed chwŷs a gwaed y tlodion, a chodi dwbl eich cyflog. Dyma wr gonest, eb ef, gan ddangos Cecryn oedd o 'u hôl, a ŵyr na wnaethum i 'rioed ond tegwch: ac nid têg i chwi 'n dàl ni yma heb gennych [td. 71] un bai pennodol i 'w brofi i 'n herbyn. Hai, hai, ebr Angeu, cewch brofi 'n eich erbyn eich hunain: Gosodwch, ebr ef, y rhain ar fin y Dibyn ger bron Gorsedd Cyfiawnder, hwy a gânt yno uniondeb er nas gwnaethant. Yr oedd yn ôl etto saith o Garcharorion eraill, a rheiny 'n cadw 'r fâth drafferth a thrŵst, rhai 'n gwenieithio, rhai 'n ymrincian, rhai 'n bygwth, rhai 'n cynghori, &c. Prin y galwasid hwy at y barr, nad dyma 'r Llŷs oll wedi duo 'n saith hyllach nac o 'r blaen, a grydwst, a chyffro mawr o gylch yr Orseddfainc a 'r Angeu 'n lasach nac erioed. Erbyn ymorol un o gennadon Lucifer a ddaethei â Llythyr at Angeu, ynghylch y saith garcharor hyn ac ymhen ennyd parodd Tynged ddarllen y Llythyr ar osteg, ac hyd yr wy 'n cofio dyma 'r geirieu: Lucifer Brenin Brenhinoedd y Byd, Twysog Annw'n a Phrif-Reolwr y Dyfnder at Ein naturiol Fâb, y galluoccaf Ddychrynadwy Frenin Angeu, cyfarch a goruchafiaeth ac yspleddach dragwyddol. Yn gymaint a darfod i rai o 'n cennadon cyflym sy 'n wastad allan ar Yspî, yspysu i ni ddyfod gynneu i 'ch Brenhinllys, saith Garcharor o 'r saith rywogaeth ddihira 'n y Byd, a pherycla, a 'ch bod chwi ar fedr eu [td. 72] hyscwyd tros y Geulan i 'm Teyrnas i: Eich cynghori 'r wyfi i brofi pôb ffordd bossibl i 'w gollwng hwy 'n eu hôl i 'r Byd: gwnânt yno fwy o wasanaeth i chwi am ymborth ac i mineu am well cwmnhi: Canys, gwell gennym eu lle na 'u cwmpeini, cawsom ormod o heldrin gyda 'u cymmeiriaid hwy er's talm, a 'm Llywodraeth i 'n cythryblus eusys. Am hynny trowch hwy 'n ei hôl, neu gedwch gyda chwi hwynt. Oblegid myn y Goron Uffernol os bwri hwy yma, mi a faluriaf tan Seiliau dy Deyrnas di hyd oni syrthio 'n un a 'm Teyrnas fawr fy hun. O 'n Brenhinllys ar sugnedd yn y Fall-gyrch eirias yn y Flwyddyn o 'n Teyrnasiad 5425. Safodd y Brenin Angeu a 'i wep yn wyrdd ac yn lâs ennyd ar ei gyfyng-gyngor. Ond tra bu e 'n myfyrio, dyma Dynged yn troi atto 'r fath guwch haiarn-ddu a wnaeth iddo grynu. Syre, ebr ef, edrychwch beth a wneloch: Ni feiddia fi ollwng neb yn ol trwy Derfyn glawdd Tragwyddoldeb y Wàl ddiadlam, na chwitheu eu llochi hwy yma; am hynny, gyrrwch hwynt ymlaen i 'w destryw heb waetha i 'r Fall fawr; Fe fedrodd drefnu llawer dalfa o fil neu ddengmil o eneidieu bôb un i 'w le mewn [td. 73] munud, a pha 'r gledi fydd arno rwan gyda saith er eu perycled? Pa ddelw bynnac, pe troent y llywodraeth uffernol tros ei cholyn, gyrr di hwynt yno 'n sydyn, rhag ofn i mi gael gorchymyn i 'th daro di 'n ddim cyn d' amser. Am ei fygythion ef, nid ŷnt ond celwyddog: Canys er bod dy ddiben di a 'r henddyn draw (gan edrych ar Amser) yn nesau o fewn ychydig ddalenneu 'n fy Llyfr disommiant i; Etto nid rhaid i ti uno'n soddi at Lucifer, er daed fyddei gan bawb yno dy gael di, etto byth nis cânt: Oblegid mae 'r Creigieu dûr a diemwnt tragwyddol sy 'n toi Annwn yn rhy gedyrn o beth i 'w malurio. Ar hynny galwodd Angeu 'n gyffrous am un i sgrifennu 'r atteb fel hyn: Angeu, Frenin y Dychryniadau, Cwncwerwr y Cwncwerwyr at ein Parchediccaf Gâr a 'n Cymydog Lucifer Brenin Hirnos, Penllywodraethwr y Llynclyn Diphwys annerch. Ar ddwfn ystyried eich brenhinol ddymuniant hwn, gwelsom yn fuddiolach nid yn unic i 'n Llywodraeth ni, eithr hefyd i 'ch Teyrnas helaeth chwitheu, yrru 'r carcharorion hyn bella, bai bossibl, oddiwrth ddryseu 'r Wal ddiadlam, rhag i 'w Sawyr drewedig ddychrynu 'r holl Ddinas ddihe[td. 74]nydd, fel na ddêl dyn byth i Dragwyddoldeb o 'r tu yma i 'r Agendor, ac felly ni chawn i fyth oeri ngholyn, na chwitheu ddim cwsmeriaeth rhwng Daiar ac Uffern. Eithr gadawaf i chwi eu barnu a 'u bwrw i 'r celloedd a welochwi gymmwysaf a siccraf iddynt. O 'm Brenhinllys isa yn y Goll-borth fawr ar Ddistryw. Er blwyddyn adnewyddiad fy Nheyrnas, 1670. Erbyn clywed hyn oll, 'r oeddwn inne 'n ysu am gael gwybod pa ryw bobl allei 'r Seithnyn hynny fod, a 'r Diawliaid eu hunain yn eu harswydo cymmaint. Ond cyn pen nemor, dyma Glarc y Goron yn eu galw hwy wrth eu henwau fel y canlyn. Meistr Medleiwr, aliàs Bys ym hôb brywes, 'roedd hwn mor chwidr a phrysur yn fforddio 'r lleill nad oedd e 'n cael mor ennyd i atteb trosto 'i hun nes i Angeu fygwth ei hollti a 'i saeth. Yna Meistr Enllibiwr, aliàs Gelyn y geirda, dim atteb: mae e 'n orchwylus glywed ei ditlau, eb y trydydd, nis gall aros mo 'r llysenwau. Ai tybied, eb yr Enllibiwr, nad oes ditlau i chwitheu? Gelwch, ebr ef, Meistr Rhodreswr mel-dafod, aliàs, Llyfn y llwnc, aliàs, Gwên y gwenwyn. Redi! ebr Merch oedd yno tan ddangos y Rhodreswr. O, ebr ynte, [td. 75] Madam Marchoges! eich gwasanaethwr tlawd, da genni 'ch gweled yn iâch ni weles i 'rioed ferch harddach mewn clôs; ond o'ch feddwl druaned yw 'r Wlâd ar eich ôl am lywodraethwraig odiaeth, etto 'ch cwmnhi hyfryd chwi a wnâ Uffern ei hun yn beth gwell. O Fâb y Fall fawr, ebr hi, nid rhaid i nêb gyda thi 'r un Uffern arall, 'r wyti 'n ddigon. Yna galwodd y Criwr Marchoges, aliâs, Meistres y Clôs! Redi, eb rhywun arall, ond hi ni ddywedodd air, eisieu ei galw hi Madam. Yn nesa, galwyd Bwriadwr Dyfeisieu, aliàs, Siôn o bob Crefft. Ond ni attebei hwnnw chwaith, 'r oedd e 'n prysur ddyfeisio 'r ffordd i ddianc rhag Gwlâd yr Anobaith. Redi, redi, ebr un oi ôl, dyma fo 'n spio lle i dorri 'ch brenhinllys, ac oni wiliwch, mae ganddo gryn ddyfais i 'ch erbyn. Ebr y Bwriadwr, gelwch ynte 'n rhodd, Meistr Cyhuddwr, ei frodyr, aliàs, Gwiliwr y gwallieu, aliàs, Lluniwr Achwynion. Redi, redi, dyma fo, ebr Ceccryn cyfreithgar, canys gwyddei bob un henw 'r llall, ond ni addefei neb mo 'i henw ei hunan. Gelw chwitheu, ebr Cyhuddwr, Meistr Ceccryn cyfreithgar, aliàs, Cwmbrus y cyrtieu: Tystion, tystion o honoch, fel y galwodd y cnâ fi, ebr Cecryn. Hai, hai, ebr Angeu, nid wrth y Bedyddfaen, ond wrth y Beieu 'r henwir pawb yn y Wlad yma, a thrwy 'ch [td. 76] cennad, Meistr Ceccryn, dyna 'ch henweu a sai arnoch o hyn allan byth. Aie, ebr Ceccryn, myn Diawl, mi wnâ 'n hâllt i chwitheu, er y galleich fy lladd, nid oes gennych ddim awdurdod i 'm llysenwi. Mi rôf gydcwyn am hynny, ac am gamgarchariad arnoch wi ach câr Lucifer ynghwrt Cyfiawnder. Erbyn hyn, gwelwn fyddinoedd Angeu wedi ymdrefnu, ac ymarfogi, a 'u golwg ar y Brenin am roi 'r gair. Yna, ebr y Brenin, wedi ymsythu ar ei frenhinfainc, Fy lluoedd ofnadwy anorchfygol na arbedwch ofal a phrysurdeb i hebrwng y Carcharorion hyn allan o 'm Terfyneu i rhag diwyno Ngwlâd; a bwriwch hwy 'n rhwym tros y Dibyn diobaith, au penne 'n isa. Ond yr wythfed y gwr cwmbrus yna sy 'n fy mygwth i, gedwch ef yn rhŷdd uwchben y Geulan tan Gwrt Cyfiawnder, i brofi, gwneud ei gwyn yn ddâ i 'm herbyn i, os geill. A chyda 'i fod e 'n eistedd, dyma 'r holl Fyddinoedd marwol wedi amgylchu a rhwymo 'r Carcharorion, ac yn eu cychwyn tu a 'u lletty. A minneu wedi mynd allan, ac yn lled-spio ar eu hôl, Tyrd yma, ebr Cwsc, ac a 'm cippiodd i ben y Tŵr ucha ar y Llŷs. Oddiyno, gwelwn y Carcharorion yn mynd rhagddynt i 'w dihenydd tragwyddol: A chyn pen nemor, cododd pwff o gorwynt, ac a chwalodd y Niwl pygdew cyffredin [td. 77] oedd ar wyneb Tir Ango, onid aeth hi 'n llwyd oleu, lle gwelwn i fyrdd fyrddiwn o ganhwylleu gleision, ac wrth y rheiny, cês olwg o hirbell ar fin y Geulan ddiwaelod: Ond os golwg dra echryslawn oedd honno, 'roedd yno uwchben olwg erchyllach na hitheu, sef, Cyfiawnder ar ei Gorseddfainc yn cadw drws Uffern, ar Frawdle neilltuol uwchben y safn i roi barn ar y Colledigion fel y delont. Gwelwn daflu 'r lleill bendramwnwgl, a Checcryn ynteu yn rhuthro 'i daflu ei hun tros yr ymyl ofnadwy, rhag edrych unwaith ar Gwrt Cyfiawnder, canys och! 'r oedd yno olwg rydost i wyneb euog. Nid oeddwn i ond yspio o hirbell, etto mi a welais fwy o erchylldod arswydus, nac a fedrai rwan ei draethu, nac a fedrais i 'r pryd hynny ei oddef; canys, ymdrechodd a dychlammodd f' yspryd gan y dirfawr ddychryn, ac ymorchestodd mor egniol, oni thorrodd holl gloieu Cŵsc, a dychwelodd f' enaid iw chynnefin swyddeu: A bu lawen iawn genni 'ngweled fy hun etto yn ymŷsc y rhai byw; a bwriedais fyw well-well, gan fod yn esmwythach genni gan mlynedd o gystudd yn llwybreu sancteiddrwydd, na gorfod gweled cip arall ar erchylldod y Noson honno.
© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: