HANES
James Albert, &c.
FE 'm ganwyd yn ninas Bournou; fy
mam oedd ferch henaf brenhin Zaara,
dinas bennaf pa un yw Bournou.
Myfi oedd y ieuangaf o chwech o
blant, ac yn cael fy ngharu yn neilltuol gan fy mam, a fy nhaid oedd
ymron ynfydu o gariad attaf.
Yr oedd gennyf o fy mebyd fath o feddwl ymofyngar; yr oeddwn o dymmer mwy prudd a distaw
nag un o 'm brodyr na 'm chwiorydd. Mi a 'u blinwn hwynt yn fynych â holiadau na's gallent eu
hatteb: am ba achos yr oeddent yn diflasu arnaf,
am eu bod yn tybied fy mod naill ai yn ynfyd neu
allan o 'm pwyll. Diau fy mod ar rai prydiau yn
bur annedwydd ynof fy hun: yr oedd e 'n gwasgu
yn gryf ar fy meddwl fod rhyw Ddyn mawr o allu
yn cyfaneddu uwch yr haul, y lleuad a 'r ser, y rhai
oedd gwrthddrychau ein haddoliad ni. Hi ddioddefai fy mam anwyl dirion gennyf ragor nâ neb
arall o 'm cyfeillion.—Yn fynych mi ddyrchafwn fy
llaw tu a 'r nef, ac a ofynwn iddi pwy oedd yn byw
yno? ac anfoddlon iawn oeddwn pan dywedai hi
wrthyf, yr haul, y lloer a 'r ser, gan fy mod yn
credu yn fy meddwl fy hun fod yn rhaid bod yno
ryw Allu mwy.—Yr oeddwn yn suddo yn fynych
mewn rhyfeddod wrth edrych ar waith y greadigaeth: ofnus ac anesmwyth oeddwn, ac ni's gallaswn
ddywedyd am ba beth. Eisiau oedd arnaf i gael fy
[td. 6]
nghyfarwyddo am bethau ag na's gallasai un dyn
roi gwybod i mi; ac yn wastad yr oeddwn heb
gael dim boddlondeb. Yr argraphiadau rhyfeddol
hyn a ddechreuasant yn fy mebyd, ac a 'm dilynasant I yn wastadol nes gadewais fy rhieni; yr hyn
sydd yn rhoddi i mi achos o ryfeddod a diolchgarwch.— Yn y modd hwn mi dyfais yn fwy fwy anesmwyth bob dydd, fel ar un dydd Sadwrn (yr hwn
yw 'r dydd ar ba un yr y'm ni yn cadw 'n Sabbath)
yr ymdrabaeddais mewn blinderau ac ofnau na's
gellir eu manegu, a 'r hyn sy 'n fwy anghyffredin,
ni's gallaswn roi rheswm amdanynt. Mi gyfodais
ar ol ein harfer ni, o ddautu tri o 'r gloch (fel yr
y'm ni yn rhwym o fod yn ein lle addoliad awr cyn
codi haul) nid ydym yn dweud dim yn ein haddoliad, ond yn para ar ein gliniau gan ddal ein dwylo
i fynu, heb yngan gair nes bo 'r haul ar ryw uchder,
yr hyn wyf yn feddwl allai fod o ddautu 10 neu 11
o 'r gloch yn Lloegr: pan wrth ryw arwydd wnair
gan yr offeiriad yr ydym yn codi i fynu (am fod
ein haddoliad wedi darfod) ac yn ymadael bawb i 'w
le neilltuol ei hun. Lle ein cyfarfod sydd tan bren
palmwydden fawr lydan; yr ydym yn rhannu ein
hunain i amryw gynlleidfaoedd; am fod yn amhosibl
i 'r unrhyw bren i orchguddio trigolion yr holl ddinas, er eu bod hwy yn fawrion iawn, yn uchel a
godidog rhagorol: defnyddioldeb a thegwch pa rai
ni's gellir ei ddisgrifio; mae 'n gwasanaethu trigolion
y wlad o fwyd, diod a dillad;* mae corph y balmwydden yn fawr iawn; ac ar ryw amser o 'r flwyddyn maent yn gollwng ymaith ei sudd ef, ac yn dwyn
llestri i dderbyn ei win ef, o ba un maent yn tynnu
allan gyflawnder mawr, nattur pa un sydd yn hyfryd
* Barn gyffredin pobl Lloegr yw, bod trigolion
Affrica yn myned yn hollol heb ddillad; ond mae 'r farn
hon yn gyfeiliornus iawn: mae ganddynt fath o wisgad ag sydd yn eu gwneud hwy i edrych yn addas, er
ei bod yn ysgafn ac yn denau iawn.
[td. 7]
felus: dail y pren hwn sydd o nattur sidan; maent
yn fawr ac yn dyner; pan b'ont wedi sychu a 'u tynnu yn ddarnau oddi wrth eu gilydd, maent yn ymddangos fel llîn Lloegr, ac y mae dinasyddion Bournou yn ei weithio ef yn ddillad, &c. Y pren hwn
sydd hefyd yn dwyn planhigyn neu sylwedd ag sydd
yn ymddangos fel cabbage, ac yn gyffelyb iawn iddi,
mewn blas bron yr un fath; mae yn tyfu rhwng y
canghennau. Y mae ef hefyd yn dwyn cneuen, yn
agos yn gyffelyb i cocoa, yr hon sy 'n cynnwys cnewyllyn ym mha un y mae llawnder mawr o laeth,
yn hyfryd iawn ei flas: y plisgyn sydd o sylwedd
galed, ac o ymddangosiad têg iawn, ac sydd yn
gwasanaethu yn amrywiol fath o lestri, &c. Ond
i fyned ymlaen; ar ol i addoliad ein Sabbath fyned
heibio (y diwrnod yr oeddwn yn fwy trallodedig a
chystuddiedig nag erioed) yr oeddem bawb ar ein
ffordd adref fel arferol, pan darfu i gwmmwl du
anghyffredin gyfodi a gorchguddio 'r haul; yna canlynodd gwlaw trwm iawn a tharanau mwy dychrynllyd nag a glywais erioed o 'r blaen: y nefoedd a
ruodd, a 'r ddaear a grynodd gan eu swn: hyn a
weithiodd arnaf yn ddwfn ac a 'm taflodd i lawr;
fel yr wylais yn druenus, ac fel na's gallaswn ddilyn
fy nghyfneseifiaid a 'm cyfeillion i dref.—Gorfu arnaf
aros, a theimlo yr oeddwn fel pe buasai fy nghoesau
wedi eu rhwymo, a chrynu yr oeddent tanaf: felly
mi safais yn llonydd, gan fy mod yn ofni yn fawr y
Dyn o allu ag oeddwn I yn gredu ynof fy hun ei fod
yn byw uwch ben. Un o 'm cyfeillion ieuaingc, yr
hwn oedd â chariad neilltuol attaf fi a minnau atto
yntef, a ddaeth yn ol i edrych amdanaf: fe ofynodd i mi paham yr oeddwn yn sefyll yn llonydd yn
y fath wlaw creulon? ni's dywedais wrtho ond yn
unig bod fy nghoesau I yn weinion, ac na's gallaswn
ddyfod yn gynt: fe effeithiodd yn fawr arno wrth
fy ngweled I yn wylo, ac fe 'm cymmerodd I erbyn
fy llaw, ac a ddywedodd y dygai efe fi adref, yr
hyn a wnaeth. Fy mam a gyffrôdd yn fawr am i
[td. 8]
mi aros allan yn y fath dywydd creulon; hi ofynodd i mi amryw gwestiynau paham y gwnaethum
felly, ac a oeddwn I yn iach? Fy anwyl fam, ebe
fi, attolwg pwy yw y Dyn mawr o allu ag sydd
yn gwneuthur y taranau? hi ddywedodd, nad oedd
un gallu ond yr haul, y lloer a 'r ser; ac mai hwy
wnaeth ein gwlad ni oll. Mi ofynais eilwaith o ba
le y daeth ein holl bobl ni? Hi 'm hattebodd, un
o 'r llall; ac felly hi 'm dygodd yn ol dros amryw
genhedlaethau. Yna ebe fi, Pwy wnaeth y dyn
cyntaf? a phwy wnaeth y fuwch gyntaf, a 'r llew
cyntaf, ac o ba le y mae 'r gilionen yn dyfod, am
na's gall un dyn ei gwneud hi? Fy mam a ymddangosodd mewn gofid mawr; hi ofnodd naill ai
bod fy synhwyrau i wedi adfeilio, neu fy mod yn
ynfyd. Fy nhad ddaeth i mewn, a phan welodd
efe hi mewn galar fe ofynnodd iddi yr achos, ond
pan adroddodd hi iddo ef ein hymddiddanion ni,
yr oedd ef yn anfoddlon iawn i mi, ac a ddywedodd
wrthyf y cospai efe fi yn chwerw os byddwn fyth
mor aflonydd ond hynny; fel y bwriadais na ddywedwn ddim rhagor wrtho byth mwyach. Ond
mi dyfais yn annedwydd iawn ynnof fy hun; fy
mherthynasau a 'm cydnabod a gynnygasant trwy
bob moddion ag allent fy nifyrru, trwy fy nghymmeryd I i farchogaeth ar eifr (yr hyn sydd arfer
gyffredin yn ein gwlad ni) ac i saethu â bwa a saeth;
ond ni's cefais ddim boddlonrwydd yn un o 'r pethau
hyn; ac ni's gallaswn fod yn esmwyth trwy un
moddion pa beth bynnag: a 'm rhieni oedd yn bur
anesmwyth fy ngweled mor brudd a melancholi.
O ddautu yr amser hwn fe ddaeth marsiandwr
oddi wrth y Gold Coast (goror aur) y drydedd dinas
yn Guinea, fe fasnachodd â thrigolion ein gwlad ni
mewn ifori, sef dant yr elephant, &c. Fe ddaliodd
sulw mawr ar fy nghyflwr annedwydd I, ac a ofynodd yr achos ohono; fe ddangosodd drueni mawr
drosof, ac a ddywedodd, os byddai i fy rhieni ymadael â mi dros ychydig amser, ac iddo ef i 'm cym[td. 9]meryd adre' gyd ag ef ei hun, fe fyddai hynny yn
fwy o wasanaeth i mi nâ dim ag allent wneud troswyf.— Fe ddywedodd wrthyf os awn gyd ag ef, y
cawn weled teiau ag adenydd ganddynt yn rhodio ar
y dwfr, ac y cawn weled dynion gwynion; a bod
ganddo ef amryw feibion o 'm hoedran I, y rhai
fyddai yn gyfeillion i mi; ac fe ddywedodd hefyd
wrthyf y dygai efe mi yn ol drachefn yn fuan.——
Fe 'm boddlonwyd I yn fawr â hanes y fath le dieithr a hwn, a dymuniad oedd ynwyf i fyned.——
Mi deimlais ryw gynhyrfiad dirgel ar fy meddwl, yr
hwn nas gallaswn ei wrthwynebu, ag oedd fel pe
dywedasai wrthyf fod yn rhaid i mi fyned. Pan
gwelodd fy mam anwyl fy mod yn foddlon i ymadael â hwy, hi chwedleuodd â fy nhad, fy nhaid,
a 'r lleill o 'm perthynasau, y rhai oll a gyttunasant i
mi fyned gyd â 'r marsiandwr i 'r Gold Coast. Yr
oeddwn yn fwy boddlon am fod fy mrodyr a 'm
chwiorydd yn fy niystyru, ac yn edrych arnaf gyd â
dirmyg ar gyfrif fy nhymmer annedwydd; ac hyd
yn oed fy ngweision oeddent yn fy nibrisio, ac yn
diystyru 'r cwbl a ddywedwn. Yr oedd gennyf un
chwaer yr hon oedd bob amser yn dda iawn ganddi
amdanaf, a minnau a 'i cerais hithau yn hollol; ei
henw oedd Logwy, yr oedd hi yn hollol wyn, a
thêg, a gwallt têg golau, er fod fy nhad a mam yn
dduon.—Yr oedd arnaf hiraeth mawr i ymadael a 'm
hanwyl chwaer, a hithau oedd yn llefain yn alaethus i ymadael â mi, yn plethu ei dwylaw, ac yn dangos pob arwydd o alar ag ellid ddychymmygu. Yn
wir pe buaswn I yn gwybod pan ymadewais â 'm cyfeillion ac â 'm gwlad na fuaswn fyth yn dychwelyd
attynt drachefn, fy nhrueni ar yr achos hynny fuasai
yn anrhaethadwy. Trist oedd fy holl berthynasau
i ymadael â mi; daeth fy anwyl fam gyd â mi fwy
nâ thri chant o filltiroedd ar gamel; y rhan gyntaf
o 'n siwrneu ni oedd yn gorwedd trwy goedydd: yr
oeddem yn amddiffyn ein hunain yn y nos oddi wrth
fwystfilod gwylltion trwy gynneu tân gylch cwmpas
[td. 10]
i ni; a ni a 'n camelod oeddem yn cadw o fewn
i 'r cwmpas, neu ddioddef cael ein torri yn ddarnau
gan y llewod a chreaduriaid rheipus eraill, y rhai
oedd yn rhuo yn erchyll mor gynted ag y deuai y
nos, ac a barhaent felly hyd y borau.—Nid oes le
i ganmawl ond ychydig ar y wlad y daethom ni
trwyddi; yn unig dyffryn o farble y daethom trwyddo, yr hwn sydd yn hardd anrhaethadwy. O bob
tu i 'r dyffryn hwn mae mynydd uchel iawn ac agos
yn anhygyrch. Mae rhai darnau o 'r marble hwn
o hyd a lled anferth, ond o amryw faintioli a lliwiau,
mewn amrywiol luniau, ac o ddull rhyfeddol. Y
mae 'r dyffryn hwn gan mwyaf ohono â gwythiennau aur wedi ei gymmysgu â lliwiau bywiol a thêg;
fel pan bo yr haul yn tywynnu arno, mae yn olwg
mor hyfryd ag allo un ddychymmyg. Y marsiandwr a 'm dygodd I o Bournou, oedd yn bartner â
gŵr bonheddig arall yr hwn oedd yn dyfod gyd â
ni; hwn oedd yn anfoddlon iddo fy nghymmeryd
o dre', fel y dywedodd ef, ei fod yn rhagweled llawer o beryglon ddeuai o i mi fyned gyd â hwynt.
Fe gynnygodd berswadio y marsiandwr i 'm taflu I
i bwll dwfn iawn ag oedd yn y dyffryn, ond ni's
gwrandawodd arno, ac a ddywedodd ei fod yn amcanu cymmeryd gofal amdanaf: ond y llall oedd
yn bur anfoddlon; a phan y daethom at afon, yr
hon oeddem yn rhwym i fyned trwyddi, fe bwrpasodd i fy nhaflu i lawr a 'm boddi; ond ni's cydsyniai y marsiandwr ag ef, felly cefais fy achub.
Ni a deithiasom hyd o ddautu pedwar o 'r gloch
bob prydnhawn, ac yna dechreuem barottoi erbyn
y nos, trwy dorri i lawr nifer fawr o goed i gynneu
tân i 'n cadw rhag y bwystfilod rheipus.——Siwrneu
anfoddlon ac annedwydd iawn a gefais, gan fy mod
mewn ofnau gwastadol y byddai i 'r bobl ag oedd
gyd â mi i fy lladd. Mi feddyliwn yn fynych gyd
ag eitha gofid am y cymdeithion hawddgar ag adewais yn ol, a choffadwriaeth o 'm hanwyl fam a dynnodd ddagrau yn fynych o 'm llygaid. Ni's gallaf
[td. 11]
ddim cofio pa cŷd y buom yn myned o Bournou i 'r
Gold Coast; ond fel nad oes dim llongau yn agosach
i Bournou nâ 'r ddinas honno, blinedig oedd i deithio
mor belled ar hyd y tir, gan ei bod yn fwy nâ mil
o filltiroedd. Llawen oeddwn pan ddaethum i ben
fy siwrneu: Mi wag-ddychymmygais fod fy holl
ofidiau a 'm haflonyddwch yspryd yn diweddu yma;
ond pe buaswn yn edrych ar amser i ddyfod mi fuaswn yn canfod fod gennyf lawer rhagor i ddioddef
nag a brofais I etto, ac nad oeddent ond prin ddechrau.
Yr oeddwn yn awr fwy nâ mil o filltiroedd o dre',
heb gennyf gyfaill nag un moddion i bwrcasu yr un.
Yn union ar ol i mi ddyfod i dŷ 'r marsiandwr mi
glywais y drymmau yn curo yn gryf eithus, a 'r utgyrn yn seinio. Y personau sydd arferol o wneud
hyn sydd raid iddynt dderchafu i ryw adeiliad uchel
at y perwyl hynny, fel y bo y swn i gyrraedd ymhell: maent yn uwch nâ 'r clochdyau yn Lloegr.
Yr oeddwn yn pleseru yn rhyfedd mewn swn mor
hollol ddieithr i mi, ac ymholi yr oeddwn yn fawr
i wybod yr achos o 'r fath lawenydd, ac a ofynnais
lawer o gwestiynau yn ei gylch: fe 'm hattebwyd
mai annerchiad i mi ydoedd, am mai ŵyr oeddwn
i frenhin Bournou.
Yr hanes hon a roddodd i mi bleser dirgel; ond
ni's goddefwyd fi yn hir i fwynhau hyn o hyfrydwch,
canys yr un prydnhawn daeth dau o feibion y marsiandwr (bechgyn oddi amgylch fy oedran fy hun)
tan redeg attaf, a dywedyd, fod yn rhaid i mi farw
drannoeth, am fod y brenhin yn meddwl torri fy
mhen I. Mi ddywedais fod yn sicr gennyf mai nid
gwirionedd ydoedd, o ran mai i hynny y daethum
i yno i chwarae â hwy, ac i weled teiau yn rhodio
ar y dwfr ag adenydd ganddynt, a 'r dynion gwynion; ond yn fuan cefais wybod fod y brenhin yn
dychymmygu i mi gael fy nanfon yno gan fy nhad
fel yspiwr, ac y gwnawn y fath ddatguddiadau ar fy
nychweliad yn ol ag a 'u galluogai hwy i wneud rhyfel
gyd â mwy mantais i ni ein hunain; ac am y rhe[td. 12]symmau hyn ei fod ef yn resolfo na's dychwelwn I
byth yn ol i 'm gwlad fy hun. Pan clywais hyn
mi ddioddefais gystudd na's gall neb ei ddesgrifio.
Mi ddymunais fil o weithiau nad ymadawswn fyth
â 'm ffryns ac â 'm gwlad. Ond fyth yr Hollalluog
oedd yn gweled bod yn dda i weithio gwyrthiau
trosof.
Y borau yr oeddwn i farw, fe 'm golchwyd, a 'm
holl addurnau aur a wnaed yn loyw ddisglair, ac yno
y 'm dygwyd i 'r palas, lle yr oedd y brenhin i dorri
fy mhen ei hun, ar ol arfer y lle hwnnw. Yr oedd
ef yn eistedd ar orsedd ym mhen uchaf cyntedd mawr
ehang iawn, yr hwn sydd raid myned trwyddo i fyned i mewn i 'r palas, y mae ef mor ehang â chae
mawr yn Lloegr. Yr oeddwn yn myned rhwng
dwy res o life-guard. Yr wyf yn meddwl ei bod
o ddautu pedwar cant o latheidiau. Fe 'm harweiniwyd gan fy nghyfaill, y marsiandwr o ddautu hanner y ffordd i fynu; yno ni's gallasai efe ddyfod dim
ymhellach: mi aethum i fynu at y brenhin fy hunan. Mi a aethum gyd ag yspryd calonnog, ac fe
welodd Duw fod yn dda i doddi calon y brenhin,
yr hwn oedd yn eistedd â 'i scymitar neu gleddyf cam
yn ei law yn barod i dorri ymaith fy mhen; etto fe
effeithiodd y peth gymmaint arno ei hun fel y gollyngodd ef i lawr o 'i law, ac a 'm cymmerodd I ar ei
lin, ac a wylodd drosof. Minnau a osodais fy neheulaw o ddautu ei wddf ef ac a 'i gwesgais wrth fy
mynwes. Fe 'm rhoddodd i eistedd i lawr ac a 'm
bendithiodd; ac a ddywedodd na laddai mohonof,
ac na's cawn fyned adref, ond cawn fy ngwerthu yn
gaeth-was, ac yna y 'm harweiniwyd yn ol drachefn
i dŷ 'r marsiandwr.
Y dydd nesaf fe 'm cymmerodd i long o Ffraingc;
ond ni fynnai 'r capten ddim fy mhrynu, fe ddywedodd fy mod yn rhy fychan; ac yna cymmerodd y
marsiandwr fi yn ol i 'w dŷ drachefn.
Y partner yr hwn a ddywedais amdano fod yn
elyn i mi, oedd yn anfoddlon iawn i 'm gweled I yn
[td. 13]
dychwelyd, ac a bwrpasodd eilwaith wneud diben
ar fy mywyd; canys fe osododd allan i 'r llall y
byddai i mi eu dwyn hwynt i lawer o drallod a chyfyngderau, a 'm bod i mor lleied nad oedd neb a 'm
prynai.
Bwriad y marsiandwr a ddechreuodd chwarae, ac
ofn yn wir oedd arnaf y rhoid fi i farwolaeth: ond
p'odd bynnag fe ddywedodd y gwnai brawf ohonof
un waith yn rhagor.
Ymhen ychydig ddyddiau daeth un o longau 'r
Dutch i 'r abar, a hwy a 'm dygasant i 'w bwrdd tan
obaith y pwrcasai y capten fi. Fel yr oeddent yn
myned, mi clywais hwynt yn cyttuno, os na's gallent fy ngwerthu, yna y taflent fi i 'r môr. Yr
oeddwn mewn cystudd dirfawr pan clywais hyn;
ac mor gynted ag y gwelais gapten y Dutch, mi
redais atto, ac a roddais fy mreichiau amdano, ac
a ddywedais, Dad, cadw fi: (canys gwyddwn os na
phrynasai efe fi, yr ymddygid attaf yn greulon iawn,
ac o bosibl y 'm lladdasid). Ac er nad oedd ef yn
deall fy iaith I, etto gwelodd yr Hollalluog fod yn
dda iddo dueddu o 'm hochr, ac fe 'm prynodd I am
ddwy lathen o check, yr hyn sy o fwy pris yno nag
yn Lloegr.
Pan gadewais fy anwyl fam yr oedd gennyf lawer
iawn o aur o ddautu i mi, fel y mae arfer ein gwlad
ni, yr oedd wedi ei wneud yn fodrwyau, a rhai'n
wedi eu cysylltu un wrth y llall, a 'u gwneud yn
fath o wryd, ac felly wedi ei dodi o ddautu fy
ngwddf, fy mreichiau a 'm coesau, a darn fawr yn
hongian wrth un clust ymron yr un ddull â pheren.
Yr oeddwn yn teimlo hyn oll yn flinderus i mi ei
ddwyn, a da oedd gennyf i fy meistr newydd ei
gymmeryd oddi wrthyf. Yn awr fe 'm golchwyd,
ac a 'm gwisgwyd ar ol dull y Dutch neu 'r Saeson.
Fe dyfodd fy meistr mewn cariad mawr attaf, ac yr
oeddwn i yn ei garu yntef yn anghyffredin. Yr
oeddwn yn gwilied pob amnaid, a phob pryd yn
barod pan byddai arno fy eisiau, ac yn gwneud fy
[td. 14]
ngorau i wneud iddo wybod, trwy bob gweithred,
mai fy unig bleser oedd ei wasanaethu ef yn dda.
Mi feddyliais wedi hynny mai dyn da ydoedd ef:
yr oedd ei weithredoedd yn cyttuno o 'r gorau â 'r
fath garacter. Yr oedd arferol o ddarllain gweddiau
i wŷr y llong bob dydd Sabbath; a phan gyntaf y
gwelais i ef yn darllain, ni ryfeddais I gymmaint
erioed yn fy holl fywyd a phan gwelais y llyfr yn
chwedleua â fy meistr; canys mi feddyliais ei fod e'
felly, fel yr oeddwn I yn dal sulw arno ef yn edrych
ar y llyfr, ac yn chwarae ei wefusau. Mi ddymunais iddo wneud felly â mi. Mor gynted ag y
darfu i fy meistr ddarfod darllain, mi a 'i canlynais
ef i 'r man y dodasai y llyfr, ac wedi ymbleseru yn
anrhaethol ynddo, a phan nad oedd neb yn fy
nghanfod, mi a 'i hagorais ac a roddais fy nghlust i
lawr arno, mewn mawr obaith y dywedai ryw beth
wrthyf fi; ond gofidus oeddwn, ac nid bychan y 'm
siommwyd pan deallais na's llafarai ddim; y meddwl
hyn a redodd i 'm cof yn uniawn, fod pob dyn a
phob peth yn fy niystyru I am fy mod yn ddu.
Yr oeddwn yn glaf iawn ar y cyntaf o glefyd y
môr; ond pan daethum i ymarfer â 'r môr, fe
dreuliodd ymaith. Llong fy meistr oedd yn rhwym
i Barbadoes. Pan daethom ni yno, fe dybiodd yn
orau i chwedleua amdanaf wrth amryw o bendefigion o 'i gydnabyddiaeth, ac un ohonynt a ddangosodd fawr ddymuniad i gael fy ngweled. Yr oedd
ganddo lawer o feddwl i 'm prynu; ond ni's gellsid
perswadio y Capten yn uniongyrch i ymadael â mi;
ond p'odd bynnag, gan fod y gwr bonheddig yn
awyddus ohonof, o 'r diwedd fe 'm gadawodd i fyned, ac fe 'm gwerthwyd am hanner cant dollar,
hynny yw, un bunt ar ddeg a choron o arian Lloegr.
Enw fy meistr newydd oedd Fanhorn, gŵr bonheddig ieuangc, a 'i artref yn Lloegr-newydd yn ninas
Iorc-newydd; i ba le y cymmerodd efe fi gyd ag ef.
Fe 'm gwisgodd I yn ei lifrau, ac a fu dda iawn
wrthyf. Fy ngwaith mwyaf oedd disgwyl ar y ford,
[td. 15]
a 'r tea, a glanhau cyllill, ac yr oedd gennyf le esmwyth; ond y gwasanaethddynion oeddent arferol
o dyngu a rhegu yn ofnadwy; yr hyn a ddysgais I
yn gynt nâ dim arall, a thyma 'r Saesoneg cyntaf a
ddysgais agos. Os un ohonynt a 'm hanfoddlonai
I, sicr yw y byddwn i alw ar Dduw i 'w damnio hwy
yn union; ond fe 'm torrwyd oddi wrtho ar un waith,
trwy gerydd hen was du ag oedd yn byw yn yr un
teulu a mi. Un diwrnod yr oeddwn yn glanhau y
cyllill erbyn ciniaw, pan darfu i un o 'r morwynion
gymmeryd un ohonynt i dorri bara a 'menyn â hi;
mi ddigiais yn aruthr wrthi, ac a elwais ar Dduw
i 'w damnio hi; pan dywedodd y dyn du yma wrthyf na ddylaswn lafaru felly. Mi ofynnais iddo p'am?
Fe 'm hattebodd fod dyn drwg ag elwid y diafol, ag
oedd yn byw yn uffern, yn cymmeryd pawb ag oedd
yn dweud y geiriau hyn, ac yn eu rhoi hwy yn y
tân ac yn eu llosgi hwynt. Hyn a 'm dychrynodd I
yn ofnadwy, ac fe 'm torrodd I yn hollol oddi wrth
dyngu. Ymhen ychydig ar ol hyn, fel yr oeddwn
yn gosod y llestri china at yfed tea, daeth fy meistres
i 'r ystafell ar yr amser yr oedd y forwyn yn ei glanhau hi; darfu i 'r ferch trwy anhap daenellu dwfr ar
wainstcot y ffenestr; ar ba achos fy meistres a anfoddlonodd; y ferch yn ynfyd iawn a 'i hattebodd
hi drachefn, yr hyn a 'i gwnaeth hi yn ddiccach, ac
a alwodd ar Dduw i 'w damnio hi. Mi ofidiais yn
fawr i glywaid hyn, fel ag yr oedd hi yn wraig fonheddig ieuangc lân, ac yn dda iawn wrthyf fi, yn
gymmaint ag na allwn lai nâ dywedyd wrthi, Madam, ebe fi, ni ddylech ddywedyd felly, Paham, ebe
hi? o ran fod dyn du, ebe fi, ag enwir diafol yn
cyfaneddu yn uffern, ac fe 'ch dyd chwi yn y tân,
ac fe 'ch llysg chwi, ac fe fydd ddrwg iawn gennyf fi
hynny. Pwy a ddywedodd hyn wrthych chwi, ebe
fy meistres? hen Ned, ebe finnau. Ni attebodd hi
ddim ond o 'r gorau; ond hi ddywedodd wrth fy
meistr am hyn; ac efe a barodd gylymmu hen Ned
i fynu a 'i chwippo, ac ni oddefwyd iddo byth mwy
[td. 16]
ddyfod i 'r gegin gyd â 'r lleill o 'r gwasanaethddynion.
Ni's digiodd fy meistres wrthyf fi, ond yn hytrach
a ymddigrifodd ar fy symlrwydd, ac mewn dull o
ddifyrru 'r amser, hi ail-adroddodd yr hyn a ddywedais i amryw o 'i chyfneseifiaid ag a ddeuai i ymweled a hi; ymhlith eraill Mr. Freelandhouse, gweinidog yr Efengyl da iawn a graslawn a glywodd, ac
fe ddaliodd lawer o sulw arnaf, ac a ddymunodd ar
fy meistr i ymadael â mi iddo ef. Ni's mynnai
wrando ar hynny ar y cyntaf, ond yn ol gwasgu
llawer arno, fe 'm gadawodd i fyned, a rhoddodd
Mr. Freelandhouse hanner cant punt amdanaf. Fe
'm cymmerodd i dref gyd ag ef, ac a wnaeth i mi
benlinio lawr, a phlethu fy nwylo ynghyd, ac a
weddiodd trosof, a gwnaeth yr un peth bob nos a
borau. Yr oeddwn yn meddwl mai peth digrif
oedd hyn, ond yr oeddwn yn ei leico o 'r gorau.
Ar ol i mi aros ychydig amser gyd â fy meistr newydd, mi ddaethum yn fwy cyfeillgar, ac a ofynais
iddo pa beth oedd ystyr gweddi: (prin y gallaswn
chwedleua Saesoneg fel y 'm deallid) fe gymmerodd
boen mawr gyd â mi, ac a wnaeth i mi ddeall ei
fod ef yn gweddio ar Dduw ag sydd yn byw yn y
nefoedd; ac mai efe oedd fy Nhad a fy Nghyfaill
gorau. Mi ddywedais wrtho mai camsynied oedd
hynny; fod fy nhad I yn byw yn Bournou, a chwant
mawr oedd arnaf ei weled ef, a hefyd fy anwyl fam
a fy chwaer, ac yr oeddwn yn dymuno arno fod
mor dda a 'm danfon I adref attynt hwy, ac mi ddywedais y cwbl ag allwn feddwl amdano i 'w berswadio ef i 'm danfon yn ol. Yr oeddwn yn ymddangos mewn blinder mawr, a hyn a weithiodd
mor ddwfn ar fy meistr anwyl fel yr oedd y dagrau
yn rhedeg i lawr tros ei ruddiau. Fe ddywedodd
wrthyf mai Yspryd mawr a da oedd Duw, mai efe
a greodd yr holl fyd, a dyn a phob peth ag oedd
ynddo, yn Ethiopia, Affrica ac America, a phob
man. Da iawn oedd gennyf glywed hyn: Wele,
ebe fi, yr oeddwn yn wastadol yn meddwl felly pan
[td. 17]
oeddwn yn byw gartref! yn awr pe bai gennyf adenydd megis eryr mi ehedwn i fanegu i fy anwyl
fam fod Duw yn fwy nâ 'r haul, y lloer, a 'r ser; ac
iddynt hwy gael eu gwneuthur ganddo ef.
Yr oedd yn hyfryd iawn gennyf gael y fath wybodaeth a hon gan fy meistr, o ran ei bod hi yn
cyttuno cystal â 'm barn I: meddyliais yn awr pe
buaswn yn dychwelyd adre, fy mod yn gallach nâ 'm
holl gydwladwyr, fy nhaid, fy nhad, a mam, neu
pwy bynnag ohonynt: ond er fy mod wedi cael fy
ngoleuo ronyn trwy gyfarwyddiad fy meistr, etto
nid oedd gennyf un wybodaeth arall o Dduw, ond
mai Yspryd da ydoedd, ac iddo greu pob dyn, a
phob peth. Ni's teimlais I erioed ynof fy hun, ac
ni ddywedodd neb wrthyf, y byddai iddo gospi 'r
dynion drwg, a charu y cyfiawnion. Da oedd gennyf yn unig i glywed fod Duw, am fy mod I yn
meddwl felly, yn wastadol.
Fy meistr anwyl caruaidd a wnaeth yn fawr iawn
ohonof, fel y gwnaeth ei Ladi ef hefyd; hi a 'm
dododd I yn yr ysgol, ond nid oedd hynny wrth fy
modd, ac ni fynnwn fyned; ond fy meistr a fy
meistres a ddymunodd arnaf yn y dull mwya addfwyn i ddysgu, ac a 'm perswadiasant i ddilyn fy ysgol heb anfoddlonrwydd; fel o 'r diwedd y daethum
i 'w charu yn well, ac a ddysgais ddarllain yn ganolig
dda. Dyn da oedd fy ysgol-feistr, a 'i enw ef oedd
Fanosdore, ac yr oedd yn dirion iawn i mi. Yr
oeddwn yn y cyflwr hwn, pan ar un dydd Sabbath
y clywais fy meistr yn pregethu ar y Dat. i. 7. Wele
y mae efe yn dyfod gyd a 'r cymmylau; a phob llygad
a 'i gwel ef, ie, y rhai a 'i gwanasant ef. Y geiriau
gafodd effaith ryfeddol arnaf; yr oeddwn mewn
mawr gyfyngder am fy mod yn meddwl bod fy
meistr yn eu cyfarwyddo attaf fi yn unig; ac yr
oeddwn I yn dychymmygu ei fod ef yn dal sulw
arnaf fi gyd â difrifwch anghyffredin. Ac fe 'm cadarnhawyd ragor yn y gred hyn wrth edrych o gylch
yr eglwys, a methu gweled un dyn heblaw fy hun
[td. 18]
yn y fath gystudd a thrwbwl meddwl ag oeddwn I
ynddo: mi ddechreuais feddwl fod fy meistr yn fy
nghasàu, a dymuno yr oeddwn i fyned adref i fy
ngwlad fy hun; canys mi feddyliais os Duw a
ddeuai, fel y dywedodd ef, diau y buasai yn fwya
digofus wrthyf fi, gan nas gwyddwn I pa beth oedd
efe, ac na's clywswn amdano o 'r blaen.
Mi aethum adref mewn mawr drallod, ond ni's
dywedais air wrth neb: yr oedd arnaf ryw faint o
ofn fy meistr; mi feddyliais ei fod yn fy nghasàu I.
Y tecst nesaf y clywais ef yn pregethu oddi wrtho
oedd Heb. xii. 14. Dilynwch heddwch â phawb, a
sancteiddrwydd, heb yr hwn ni chaiff neb weled yr
Arglwydd. Fe bregethodd y gyfraith mor greulon
ag y gwnaeth i mi grynu. Fe ddywedodd y barnai
Duw yr holl fyd, Ethiopia, Asia, Affrica, a phob
man. Fe 'm blinwyd yn awr hyd yr eithaf, heb
allu dirnad pa beth i wneuthur; fel yr oedd gennyf
yn awr achos i gredu fod fy sefyllfa I cynddrwg i
fyned ag i aros. Mi gedwais y meddyliau hyn i mi
fy hun, ac ni's manegais hwy i un dyn pwy bynnag.
Mi fuaswn yn achwyn wrth fy meistres dda am y
trwbl meddwl mawr yma, ond hi fuasai yn go [sic] ddieithr i mi amryw ddyddiau cyn i hyn ddigwydd, o
ran celwydd a ddywedpwyd arnaf gan un o 'r morwynion. Yr holl wasanaeth-ddynion oedd yn
eiddigeddu ohonof, ac a genfigenasant y parch a 'r
cariad a ddangosid i mi gan fy meistr a meistres; a 'r
diafol yr hwn sydd bob pryd yn barod ac yn ddyfal
mewn drygioni, a annogodd y ferch hon i ddywedyd celwydd arnaf. Hyn a ddigwyddodd yn y
cynhauaf gwair, canys ar ddiwrnod pan oeddwn yn
dadlwytho 'r waggen i ddodi 'r gwair yn yr ysgubor,
hi wiliodd am odfa yn fy absennoldeb i gymmeryd
pig y bigfforch o 'r côs, a 'i chuddio hi: pan y
daethum i drachefn at fy ngwaith, a methu ei chael
hi, fe 'm blinwyd yn ddirfawr, ond mi benderfynais
iddi gwympo yn rhyw le ymhlith y gwair; felly mi
aethum ac a brynais un arall a 'm harian fy hun:
[td. 19]
pan gwelodd y ferch fod gennyf un arall, hi fu mor
faleisus a dywedyd wrth fy meistres fy mod I yn anffyddlon iawn, ac nid y fath un ag oedd hi yn fy
nghymmeryd I; a 'i bod hi yn gwybod i mi heb
gydseiniad fy meistr i fynnu llawer o bethau yn ei
enw ef ag oedd raid iddo ef dalu amdanynt; ac fel
prawf o 'm hesgeulusdra hi ddangosodd y pig ag a
gymmerodd hi allan o 'r côs, ac a ddywedodd iddi
ei chael hi tu allan i 'r drysau. Fy meistres heb wybod y gwirionedd o 'r pethau hyn oedd ronyn yn oer
attaf fi hyd onis dywedodd wrthyf, ac yna yn union
mi lanheais fy hun, ac a 'i perswadiais hithau fod y
cyhuddiadau hyn yn anwireddus.
Mi barheais mewn cyflwr annedwydd iawn amryw ddyddiau. Fy meistres dda a haerodd ar fynnu
gwybod pa beth oedd yr achos. Pan rhoddais iddi
wybod sefyllfa fy yspryd, hi roddodd i mi John Bunian
ar y Rhyfel ysprydol i 'w ddarllen; mi ffeindiais ei
brofiadau ef yn gyffelyb i fy rhai fy hun, yr hyn a
wnaeth i mi feddwl mai dyn drwg ydoedd ef; fel
yr oeddwn I wedi cael fy argyhoeddi o fy nattur
lygredig fy hun, a thruenusrwydd fy nghalon; ac
fel yr oedd ynte yn cyfaddef ei fod ef ei hun yn yr
un cyflwr, ni's profais un cysur oll wrth ddarllen ei
waith, ond yn y gwrthwyneb. Mi aethum â 'r llyfr
at fy meistres, ac a fanegais iddi nad oeddwn yn
leico oll mohono, ei fod yn perthyn i ddyn drwg
fel fy hun; ac nad oeddwn yn dewis ei ddarllen ef,
ac a ddymunais arni roddi i mi un arall, wedi ei
'sgrifennu gan well dyn, sef un ag oedd yn sanctaidd
heb bechod. Hi dystiodd i mi fod John Bunian yn
ddyn da, ond ni's gallai hi fy mherswadio I; mi
feddyliais ei fod ef yn rhy gyffelyb i mi fy hun i fod
yn ddyn cyfiawn, fel yr oedd ei brofiadau ef yn
ymddangos i atteb i fy rhai innau.
Yr wyf yn hollol wybodus na's gallasai dim ond
mawr allu ac anrhaethol drugareddau yr Arglwydd
i gysuro fy enaid tan y fath faich trwm ag oeddwn
y pryd hynny yn ei ddioddef. Rai [sic] diwrnodau wedi
[td. 20]
hyn rhoddodd fy meistr i mi Alwad yr annychweledig.
Nid oedd hwn un gronyn o gysur i mi drachefn;
ond ar y llaw arall fe barodd gymmaint o derfysg ag
a wnaeth y llall o 'r blaen, fel yr oedd yn galw pawb
at Grist; a minnau yn cael fy hun cynddrwg ac
mor druenus ag na's gallaswn ddyfod. Yr ystyriaethau hyn a 'm taflodd i gystudd yspryd mawr na's
gellir ei ddisgrifio; gymmaint ag y darfu i mi gynnyg gwneud diben arnaf fy hun. Mi gymmerais
gyllell fawr, ac a aethum i 'r stabal gyd â bwriad i
ddinystrio fy hun; ac fel yr oeddwn yn cynnyg â fy
holl allu i wthio y gyllell i mewn i 'm hochr, hi
blygodd yn ddau. Fe 'm tarawyd mewn mynydyn
â dychryn wrth feddwl am fy myrbwylldra, a 'm
cydwybod a lafarodd wrthyf pe buaswn yn llwyddo
yn y cynnyg hwn y buaswn yn llwyr debygol o fyned i uffern.
Ni's gallaswn ffeindio un esmwythâd, na 'r cysgod
lleiaf o gysur; cystudd dwfn fy yspryd a effeithiodd
gymmaint ar fy iechyd fel y parheais yn bur sael dri
diwrnod a thair nos, ac ni fynnwn arferyd dim
moddion at fy iachâd, er bod fy meistres yn bur
hawddgar, ac yn danfon amrywiol bethau i mi; ond
yr oeddwn yn gwrthod pob peth at adferu iechyd, a
dymuno yr oeddwn gael marw. Ni fynnwn fyned
i 'm gwely fy hun, ond mi orweddais yn y stabal ar
wellt. Mi deimlais holl ddychrynfàu cydwybod
derfysglyd, mor galed i 'w dioddef, ac a welais holl
lid Duw yn barod i syrthio arnaf. Mi deimlais nad
oedd un ffordd i mi i gael fy ngwared heb ddyfod at
Grist, ac ni's gallwn ddyfod atto; meddyliais
fod yn amhosibl iddo dderbyn y fath bechadur a mi.
Y nos ddiweddaf yr arosais yn y lle hwn, ynghanol fy nghyfyngder y geiriau hyn a ddygwyd adre
ar fy meddwl, Wele Oen Duw. Fe 'm cysurwyd
ronyn ar hyn, ac a ddechreuais esmwythàu a dymuno gweled y dydd fel y gallwn ffeindio 'r geiriau
hyn yn fy Mibl. Mi godais yn foreu iawn y boreu
drannoeth, ac a aethum at fy ysgolfeistr Mr. Fanos[td. 21]dore, ac a gyfrennais amgylchiadau fy meddwl iddo;
a llawen iawn oedd ganddo glywed fy mod yn gofyn
y ffordd i Seion, ac a fendithiodd yr Arglwydd a
wnaeth mor rhyfeddol trosof fi ddyn gwael o 'r cenhedloedd. Yr oeddwn yn fwy eon ar y pendefig da
hwn nâ fy meistr, nag un dyn arall, ac yn fwy
rhydd i chwedleua ag ef: fe 'm cefnogodd yn fawr,
ac a weddiodd gyd â mi yn fynych, ac yr oeddwn
bob amser yn cael adeiladaeth oddi wrth ei eiriau ef.
O ddautu cwarter milltir oddi wrth dŷ fy meistr
yr oedd derwen fawr anghyffredin hyfryd ynghanol
coedwig; yno yn fynych yr oeddwn I yn cael fy
ngosod i dorri lawr goed, (gwaith ag yr oeddwn yn
ymhyfrydu yn fawr ynddo) prin y methwn fyned
i 'r lle hwn bob dydd; rai prydiau ddwy waith yn y
dydd os gellid fy arbed. Y pleser mwya ag a feddwn I oedd eistedd tan y dderwen hon; canys yma
yr arferwn dywallt fy holl achwynion o flaen yr Arglwydd: ac mi arferwn pan byddai gofid neilltuol
arnaf i fyned yno, ac i chwedleua â 'r pren, ac i
adrodd fy noluriau, megis pe buasai yn gyfaill
i mi.
Yma yn fynych y galarwn o herwydd fy nghalon
ddrwg, a 'm cyflwr truenus; ac a ffeindiais gysur a
diddanwch mwy nag a gefais erioed o 'r blaen. Pa
bryd bynnag cawn fy nirmygu a fy ngwawdio, arferwn ddyfod yma a chael heddwch. Dechreuais
yn awr i flasu ar y llyfr a roddodd fy meistr imi, sef
Galwad yr annychweledig, o waith Baxter, ac a gymmerais bleser mawr ynddo. Da iawn oedd gennyf
bob amser i gael y gwaith o dorri coed, rhan fawr
o 'm gorchwyl ydoedd, ac mi a 'i dilynais ef gyd â
phleser, fel yr oeddwn I y pryd hynny yn hollol
unig, a 'm calon yn dyrchafu i fynu at Dduw, ac
fe 'm galluogwyd i weddio yn ddibaid; a bendigedig
fyth y fo ei enw mawr ef, fe attebodd fy ngweddiau
i yn ffyddlon. Ni's gallaf fyth fod yn ddigon diolchgar i 'r Hollalluog Dduw am yr amrywiol odfeuon cysurus a brofais I yno.
[td. 22]
F'allai na fydd yr amgylchiad ag wyf yr awr hon
yn myned i 'w adrodd ddim ennill crediniaeth gyd â
llawer: ond hyn a wn I, na's gall y llawenydd a 'r
cysur a roddodd e' i mi ddim cael ei osod allan, ond
yn unig ei amgyffred gan y rhei'ny ag a brofasant
yr unrhyw.
Yr oeddwn un diwrnod mewn tymmer meddwl
mwya hyfryd; fy nghalon oedd yn dilifo o gariad
a diolchgarwch i Awdwr fy holl gysuron. Fe 'm
tynnwyd I gymmaint allan ohonof fy hun, ac fe 'm
llanwyd ac a 'm synnwyd felly o bresennoldeb yr Arglwydd, fel y gwelais, neu y tybiais im' weled goleuni anrhaethadwy yn tywynnu i lawr o 'r nef arnaf,
ac yn disgleirio o ddautu i mi yspaid munud. Mi
arosais ar fy ngliniau, a llawenydd anrhaethadwy a
berchennogodd fy enaid. Yr heddwch a 'r tawelwch
a lanwodd fy enaid yn ganlynol i hyn oedd ryfeddol
ac anrhaethadwy. Ni's cyfnewidiaswn yn awr fy
nghyflwr, neu fod yn rhyw un arall ond fy hun am
yr holl fyd. Yr oeddwn yn bendithio Duw am
fy nhlodi, na feddwn ddim cyfoeth daearol nac
uchder i dynnu fy nghalon oddi wrtho ef. Mi ddymunaswn ar y pryd hynny, pe buasai posibl i mi, i
aros ar y fangre honno fyth. Yr oeddwn yn teimlo
anewyllysgarwch ynof fy hun i gyfathrachu dim
mwy â 'r byd, neu ymgymmysg bellach fyth â dynion. Mi feddyliais fy mod yn perchennogi llawn
sicrwydd fod fy mhechodau wedi eu maddeu i mi.
Mi aethum adref ar hyd y ffordd yn llawen; a 'r
testun hyn o 'r 'Sgrythur a redodd yn gyflawn i fy
meddwl, Ac mi a wnaf â hwynt gyfammod tragywyddol, na throaf oddi wrthynt, heb wneuthur lles
iddynt; ac mi a osodaf fy ofn yn eu calonnau, fel na
chiliont oddi wrthyf, Jer. xxxii. 40. Ar yr odfa
gyntaf ag a gefais, mi aethum at fy hen ysgol-feistr,
ac a fynegais iddo ddedwydd gyflwr fy enaid, ac
yntau a unodd â mi mewn diolchgarwch i Dduw
am ei drugaredd i mi y gwaelaf o bechaduriaid. Yr
oeddwn yr awr hon yn berffaith esmwyth, a phrin
[td. 23]
yr oedd gennyf ddymuniad am ddim tu hwnt i 'r hyn
oeddwn yn ei feddu, pan dihangodd fy holl gysuron
tymhorol oll trwy farwolaeth fy anwyl a fy nheilwng
feistr Mr. Ffreelandhouse, yr hwn a gymmerwyd o 'r
byd hwn yn ddisymmwth; ni's cafodd ond cystudd
byr, ac a fu farw o dwymyn. Mi ddeliais ei law ef yn
fy llaw pan ymadawodd â 'r byd: dywedodd wrthyf iddo roddi i mi fy rhydd-did. Yr oeddwn yn
rhydd i fyned lle mynnwn. Fe ddywedodd wrthyf
iddo weddio trosof, a 'i fod yn gobeithio y parhawn
hyd y diwedd. Fe adawodd i mi yn ei ewyllys
ddeg punt a fy rhydd-did.
Mi ffeindiais pe buasai fy meistr yn byw, mai ei
fwriad ef oedd fy nghymmeryd I gyd ag ef i Holand,
fel yr oedd ef amryw weithiau wedi dweud amdanaf wrth rai o 'i gyfeillion yno ag oedd yn chwennych
fy ngweled; ond gwell oedd gennyf i aros gyd â fy
meistres, yr hon oedd mor dda i mi a phe buasai
yn fam i mi.
Y colled o Mr. Freelandhouse a 'm gwasgodd I yn
enbaid, ond fe 'm gwnawd fyth yn fwy truenus gan
sefyllfa dywyll gystuddiol fy meddwl; gan fod gelyn
mawr fy enaid yn barod i 'm cystuddio, fe osodai fy
nhrueni fy hun o 'm blaen gyd â 'r fath oleuni echrydus, ac a 'm gwasgai i lawr ag amheuon, ofnau,
a chyd â 'r fath deimlad dwfn o 'm hanheilyngdod fy
hun, fel ar ol yr holl gysur a 'r cefnogrwydd a gefais
yn fynych y 'm temtiwyd i gredu mai gwrthodedig
fyddwn yn y diwedd. Pa mwyaf yr oeddwn yn
gweled tegwch a gogoniant Duw, mwyaf yr oeddwn yn cael fy narostwng tan deimlad o 'm gwaelder
fy hun. Mynych yr awn i fy hen le gweddi, ac
anfynych y deuwn oddi yno heb gysur. Un diwrnod yr Ysgrythur hon a gymhwyswyd yn rhyfedd at
fy meddwl, Ac yr ydych chwi wedi eich cyflawni ynddo ef, yr hwn yw Pen pob tywysogaeth ac awdurdod.
Yr Arglwydd welodd fod yn dda i fy nghysuro trwy
gymhwysiad o amryw addewidion graslawn ar brydiau pan byddwn yn barod i suddo tan fy nhrallod.
[td. 24]
Am hynny efe a ddichon hefyd yn gwbl iachau y rhai
trwyddo ef sydd yn dyfod at Dduw, gan ei fod ef yn
byw bob amser i eiriol drostynt hwy, Heb. vii. 25.
Canys ag un offrwm y perffeithiodd efe yn dragywyddol
y rhai sydd wedi eu sancteiddio, Heb. x. 14.
Ni fu fy meistres fwyn, dirion, fyw ond dwy
flynedd ar ol fy meistr. Ei marwolaeth hi fu golled
mawr i mi. Hi adawodd ar ei hol bum mab, oll
yn wŷr ieuaingc grasol, ac yn weinidogion yr Efengyl. Mi arosais gyd â hwynt oll un ar ol y llall,
nes eu meirw: ni's buant byw ond pedair blynedd
ar ol eu rhieni. Pan rhyngodd bodd i Dduw eu
cymmeryd atto ei hun. Fe 'm gadawyd yn hollol
ymddifad, heb gyfaill gennyf yn y byd. Ond am
fy mod mor fynych wedi profi daioni Duw, mi
obeithiais ynddo i wneud fel y mynnai â mi. Yn
y cyflwr digymmorth hwn mi aethum i 'r coed i
weddio fel arferol; ac er fod yr eira o uchder mawr,
nid oeddwn deimladwy o anwyd, nac un diffyg
arall. Ar amserau yn wir pan gwelwn y byd yn
gwgu arnaf o gwmpas, fe 'm temtiwyd i feddwl fod
yr Arglwydd wedi 'm gadael. Mi ffeindiais gysur
mawr oddi wrth fyfyrdodau ar y geiriau hynny yn
Esaia xlix. 16. Wele, ar gledr fy nwylaw y 'th argreffais; dy furiau sydd ger fy mron bob amser. Ac
amrywiol addewidion cysurus a gymhwyswyd attaf
yn hyfryd. Y lxxxix Salm a 'r 34 adn. Ni thorraf
fy nghyfammod: ac ni newidiaf yr hyn a ddaeth allan
o 'm genau. Hefyd Heb. xvi. 17, 18. Phil. i. 6.
ac amryw eraill.
Gan fy mod yn awr wedi colli fy holl gyfeillion
anwyl a gwerthfawr, pob lle yn y byd oedd yr un
fath i mi. Chwant fu arnaf tros amser hir i ddyfod trosodd i Loegr. Mi ddychymmygais fod holl
drigolion yr ynys hon yn sanctaidd; am fod pob
rhai ag oedd yn ymweled â Meistr oddi yno yn
ddynion da, (Mr. Whiteffield oedd ei ffrynd
neilltuol ef) ac Awdwyr y llyfrau a roddwyd i mi
oeddent oll yn Saeson. Ond uchlaw pob lle yn y
[td. 25]
byd dymuno yr oeddwn i weled Kidderminster, canys ni's gallwn lai nâ meddwl nad oedd ar y spot o
ddaear y bu Mr. Baxter byw yr holl bobl yn dduwiol.
Fy amgylchiadau I oedd yn gofyn i mi aros yn
hŵy yn Iorc newydd, fel ag yr oeddwn wedi rhedeg
rhyw faint mewn dyled, ac mewn blinder pa fodd
i 'w talu. Ynghylch yr amser hyn pendefig ieuangc
ag oedd o gydnabyddiaeth neilltuol ag un o fy meistri
ieuaingc, a gymmerodd arno fod yn ffrynd i mi, ac
a addawodd dalu fy nyled, yr hyn oedd dair punt;
ac fe 'm cadarnhaodd na's gofynnai ef byth o 'r arian
drachefn. Ond cyn pen mis, fe gofynnodd hwynt
gennyf; a phan manegais iddo nad oedd gennyf
ddim i dalu, fe fwgythodd fy ngwerthu I. Ac er
y gwyddwn nad oedd ganddo un hawl i wneud hynny, etto gan nad oedd gennyf un ffrynd yn y byd
i fyned atto, fe 'm dychrynodd I yn greulon. O 'r
diwedd fe bwrpasodd i mi fyned i 'r môr i brifatiro,
fel y gallwn trwy y moddion hynny i 'm galluogi i
dalu iddo, i ba beth y cyttunais. Enw ein capten
oedd——— ——— mi aethum dan enw cogydd iddo.
Yn agos i St. Dominigo ni a ddaethom i fynu at bump
o longau marsiandwyr Ffraingc. Fe ddarfu in' gael
ymladdfa danbaid, yr hon a barhaodd o wyth o 'r
gloch y borau hyd dri brydnhawn, pan darfu i 'r fuddugoliaeth gwympo o 'n hochr ni. Ymhen ychydig
ar ol hyn ni gwrddasom â thair o longau Lloegr, y
rhai a unasant â ni, ac a 'n cefnogodd ni i ymladd â
ffleet o 36 o longau. Ni a ennillasom y tair blaenaf,
ac yna ni a ganlynasom y lleill, ac a ennillasom 12
eilwaith; ond y lleill a ddihangasant arnom. Llawen
o waed a dywalltwyd, ac mi fues agos i angau amryw weithiau, ond yr Arglwydd a 'm cadwodd.
Mi gyfarfum ag amryw elynion, a llawer o erledigaeth ymhlith y morwyr; un ohonynt yn enwedigol oedd yn anfwyn iawn wrthyf, ac yn dyfeisio
ffyrdd i 'm blino a 'm cythryblu. Ni's gallaf lai
nag enwi un digwyddiad a 'm niweidiodd yn fwy nag
un o 'r lleill, yr hyn oedd iddo dynnu llyfr o 'm llaw
[td. 26]
ag oedd yn hoff iawn gennyf amdano, ac yr arferwn yn fynych bleseru fy hunan ag ef, ac a 'i taflodd
ef i 'r môr. Ond yr hyn oedd hynod, efe oedd y
cyntaf a fu farw yn yr ymladdfa. Nid wyf yn anturio dywedyd i hyn ddigwydd iddo am nad oedd yn
ffrynd i mi; ond meddwl yr wyf ei fod yn rhagluniaeth ddychrynllyd iawn i weled fel y mae gelynion yr Arglwydd yn cael eu torri ymaith.
Ein capten ni oedd ddyn creulon calon-galed: ac
yr oeddwn yn ofidus iawn am y carcharorion a gymmerasom; ond cyflwr truenus un gwr ieuangc a 'm
blinodd I i 'm calon. Yr oedd efe yn ymddangos
yn garuaidd iawn; ac yn lân anghyffredin. Fe
gymmerodd ein capten bedair mil o bynnau oddi
wrtho; ond nid oedd hynny yn ei foddloni, fel yr
oedd ef yn tybiaid fod ganddo ragor, a 'i fod wedi
eu cuddio hwy mewn rhyw le, fel darfu i 'r capten
fygwth ei ladd; ar ba achos fe ymddangosodd yn y
cyfyngder mwyaf, ac a gymmerodd y buclau oddi
wrth ei esgidiau, ac a ddatg'lymmodd ei wallt, yr
hwn oedd yn hardd iawn, ac yn llaes, ymha un yr
oedd amryw fodrwyau gwerthfawr wedi eu cylymmu
i fynu. Fe ddaeth i 'r cabin attaf fi, ac yn y dull
mwya gostyngedig ag ellid amgyffred, fe ofynnodd i
mi am ryw beth i fwytta ac i yfed; yr hyn pan
roddais iddo, yr oedd ef mor ddiolchgar ac mor
hyfryd yn ei ymddygiad fel yr oedd fy nghalon yn
gwaedu drosto; ac mi ewyllysiais o 'm calon i allu
llafaru mewn rhyw iaith wrtho na's gallasai pobl y
llong fy neall; fel y gallwn ei ddodi ef i ddeall ei
berygl; canys mi glywais y capten yn dywedyd ei
fod yn resolfo ei ladd ef; ac fe ddygodd i ben ei
fwriad barbaraidd, canys efe a 'i cymmerodd ef i 'r
traeth gyd ag un o 'r morwyr, ac yno y saethasant ef.
Yr amgylchiad hyn a 'm dychrynodd I yn ofnadwy, ac ni's gallaswn ei yrru ef allan o fy meddwl
amser hir. Pan ddychwelasom i Iorc newydd, y
capten a rannodd arian yr yspail rhyngom. Pan
galwyd arnaf fi i dderbyn fy rhan, mi elwais y pen[td. 27]defig ag a dalodd fy nyled, a 'r hwn oedd achos o i
mi fyned i brifatiro, i wybod pa un a ewyllysiai efe
fyned gyd â mi i dderbyn fy arian, neu myfi a ddygai
iddo ef yr hyn oedd ddyledus arnaf. Efe a ddewisodd fyned gyd â mi; a phan osododd y capten fy
arian I ar y bwrdd, yr oeddent yn un cant a phymtheg punt ar hugain; mi ddymunais arno gymmeryd yr hyn oedd ddyledus iddo; ac efe a ysgubodd y
cwbl i 'w napcin, ac ni's gwnai neb iddo roi ffyrlling
o 'r arian yn ol i mi, na dim arall yn eu lle hwynt.
Ac fe ddygodd hefyd hogshead o sugar oddi arnaf ag
oedd yn yr un llong. Yr oedd y capten yn anfoddlon iawn iddo am y creulondeb hyn i mi, fel ag yr
oedd pob rhai eraill ag a 'i clywodd. Ond mae gennyf achos i gredu, fel ag yr oedd ef yn un o brif farsiandwyr y ddinas, ei fod ef yn gwneud achosion
dros y capten, ac ar y cyfrif hynny nid oedd efe yn
dewis ymrafaelio ag ef.
Yn y cyfamser pendefig teilwng iawn, a 'i enw
Dunscum, a 'm cymmerodd I tan ei nodded, ac a
fuasai yn cyfodi fy arian trosof pe buaswn yn dewis;
ond mi berais iddo ei adael heibio, mai gwell oedd
gennyf fi fod yn llonydd. Mi gredais na's llwyddent hwy gyd ag ef, ac felly y digwyddodd; canys
trwy amryw golledion a chroes-ragluniaethau fe aeth
yn dlawd, ac ymhen ychydig wedi'n fe foddodd,
fel yr oedd gyd â chyfeillion yn myned i 'r môr o
ran pleser. Y llestr a yrrwyd allan i 'r môr, ac a
darawodd yn erbyn craig, trwy ba foddion pob
enaid a suddodd.
Bu drist iawn gennyf pan glywais, ac fe 'm gofidiwyd yn fawr o ran ei deulu ef, y rhai oedd wedi
cael eu dwyn i amgylchiadau cyfyng. Ni's medrais
I erioed pa fodd i osod pris uniawn ar arian, os
bydd gennyf ychydig o fwyd a diod i atteb angenrheidiau 'r bywyd presennol, ni ddymunais ddim yn
rhagor erioed: a phan y byddai gennyf ond ychydig yn wastad mi a 'i rhoddwn os gwelwn un gwrthddrych o drugaredd. Ac oni bai er mwyn fy anwyl
[td. 28]
wraig a 'm plant ni's rhown fwy o barch i arian yr
awrhon nâ phryd hynny. Mi arosais ryw faint o
amser gyd â Mr. Dunscum fel ei was; ac yr oedd yn
addfwyn iawn wrthyf. Ond yr oedd tueddiad cryf
ynnof i ymweled a Lloegr, a dymuno yr oeddwn
yn wastadol i ragluniaeth weled bod yn dda i wneud
ffordd rydd i mi i ymweled â 'r ynys hon. Mi ymborthais ar feddyliau os gallwn fyned i Loegr na
chawn fyth mwy brofi na chreulondeb nac anniolchgarwch, felly fel yr oeddwn yn ddymunol iawn i
fyned i blith Crist'nogion. Yr oeddwn yn adnabod
Mr. Whitefield yn dda iawn; mi a 'i clywais ef yn
pregethu yn fynych yn Iork newydd. Yn y cyflwr
hwn mi listais yn yr wythfed regiment ar hugain o
wŷr traed, y rhai oedd wedi eu pwrpasu i Martinico
yn y rhyfel diweddaf. Ni aethom yn ffleet admiral
Pocock o Iorc newydd i Barbadoes; ac oddi yno i
Martinico. Pan cymmerwyd honno ni aethom i
Hafanna, ac a gymmerasom y lle hwnnw eilwaith.
Ac yno cefais fy ngollyngdod.
Yr oeddwn y pryd hyn yn talu deg punt ar hugain, ond nid oeddwn yn rhoi fyth barch i arian yn
y rhan leiaf, ac ni fuaswn yn aros i dderbyn fy
nghyflog rhag i mi golli fy siawns o fyned i Loegr.
Mi aethum gyd â charcharorion Spain i Spain; ac
a ddaethum i hen Loegr gyd â charcharorion Lloegr.
Ni's gallaf fanegu fy llawenydd pan daethom i olwg
Portsmouth. Ond synnodd arnaf pan clywais drigolion y dref honno yn tyngu ac yn rhegu. Ni
ddisgwyliais i gael dim ond daioni, tiriondeb, ac
addfwynder yn y tir crist'nogol hwn; yno mi oddefais lawer o feddyliau cythryblus.
Mi ofynnais a oedd neb Crist'nogion prysur yn
cyfaneddu yno, a 'r wraig y gofynnais iddi a 'm hattebodd ei fod; ac a ddywedodd ymhellach ei bod
hi yn un. Da iawn oedd gennyf ei chlywed hi yn
dywedyd hynny. Mi debygswn y gall'swn roddi
iddi fy holl galon: yr oedd hi yn cadw tŷ tafarn.
Mi roddais iddi gadw yr holl arian ag nad oedd
[td. 29]
arnaf eu heisiau yn bresennol, fel yr oeddwn I yn
tybiaid eu bod yn fwy sicr gyd â hi. Pum gini ar
hugain oedd gennyf, ond mi ddymunais arni roddi
chwech ohonynt allan yn y ffordd fwya manteisiol,
i brynu crysau, hat ac angenrheidiau eraill i mi.
Mi wnes iddi anrheg o ddrych (looking glass) mawr
hyfryd ag a ddygais gyd â mi o Martinico, tu ag at
ei gwobrwyo hi am y trwbl a rois arni. Rhaid i mi
wneud cyfiawnder â 'r fenyw hon i addef iddi osod
allan ychydig bach at fy achos, ond y pedwar gini
ar bymtheg a rhan o 'r chwech, ynghyd â fy watch,
ni's rhoddai yn ol, ond a wadodd na's rhoddais I
mohonynt iddi.
Mi ddeallais yn fuan i mi ddyfod i blith pobl
ddrwg, y rhai a 'm twyllasant I o 'm harian a 'm watch;
a bod yr holl happusrwydd ag oeddwn yn addo i mi
fy hun wedi gwywo; ac nad oedd gennyf un cyfaill
ond Duw, ac arno ef yr oeddwn yn taer weddio.
Prin y gallaswn gredu fod yn bosibl bod y lle ag y
bu cynnifer o Grist'nogion rhagorol yn byw ac yn
pregethu mor llawn o ddrygioni a thwyll. Mi feddyliais ei fod yn waeth nâ Sodom, wrth ystyried y
manteision mawrion ag oedd e' wedi ei gael; mi a
lefais fel plentyn a hynny bron o hyd: ac o 'r diwedd
Duw a wrandawodd fy ngweddiau, ac a gyfododd
gyfaill i mi yn wir.
Y dafarn-wraig hon oedd â brawd iddi yn Portsmouth-common, a 'i wraig ef oedd fenyw bur brysur.
Pan clywodd hi am y driniaeth a gyfarfum I ag ef,
hi ddaeth ac a chwiliodd i 'm sefyllfa gywir, ac a flinodd yn fawr am y driniaeth ddrwg a gefais, ac a 'm
cymmerodd i adre i 'w thŷ ei hun. Mi ddechreuais
yn awr â llawenhau, a 'm gweddi a drowyd yn glodforedd. Hi wnaeth ddefnydd o bob rhesymmau yn
ei gallu i berswadio honno ag a wnaeth gam â mi i
roi yn ol y watch a 'r arian, ond nid oedd y cwbl
ond ofer, gan nad oedd hi wedi rhoddi i mi un receit, ac nid oedd gennyf finnau ddim i ddangos am
danynt, felly ni's gallwn eu gofyn. Anfoddlon
[td. 30]
iawn oedd y wraig dda gymmwynasgar yma iddi,
a hi wnaeth iddi roddi yn ol bedwar gini, y rhai
oedd hi yn dywedyd ei bod yn eu rhoi i mi o wir
elusen: er mai fy eiddo fy hun oedd mewn gwirionedd, a llawer rhagor. Hi fuasai yn arferyd rhyw
foddion mwy garw i wneud iddi roi i fynu fy arian,
ond ni's goddefwn iddi. Gadewch iddynt fyned,
meddwn I, mae fy Nuw yn y nef. Trwy 'r holl
amser nid oeddwn yn meddwl un gronyn am fy
ngholled; yr hyn oll oedd yn fy ngofidio oedd, i
mi gael fy siommi wrth geisio ffeindio rhai ffryns
Crist'nogol, gyd â pha rai yr oeddwn yn gobeithio
mwynhau ychydig o gymdeithas gysurus a melus.
Mi feddyliais mai 'r ffordd orau i mi gymmeryd
yn awr oedd myned i Lundain, ac i ffeindio allan
Mr. Whitefield, yr hwn oedd yr unig un ag oeddwn
yn adnabod yn Lloegr, a dymuno arno i 'm cyfarwyddo I i ryw ffordd neu gilydd i ennill fy mywioliaeth heb bwyso ar un dyn byw. Mi genais
ffarwel i 'm ffryns Crist'nogol yn Portsmouth, ac a
aethum yn y stage coach i Lundain. Crefftwr anrhydeddus o 'r ddinas, yr hwn aeth gyd â mi i fynu,
a gynnygodd ddangos y ffordd i mi i dabernacl Mr.
Whitefield. Gan wybod fy mod yn alltud perffaith
mi dybiais hyn yn fwyn iawn ynddo, ac mi dderbyniais ei gynnyg; ond fe wnaeth i mi roddi hanner
coron am fyned gyd â mi, ac eilwaith wnaeth i mi
roddi iddo bum swllt yn rhagor am fy arwain i dŷ
cyfarfod Dr. Gifford.
Mi ddechreuais erbyn hyn i dderbyn meddyliau
pur wahanol am drigolion Lloegr oddi wrth yr hyn
a feddyliais amdanynt cyn dyfod i 'w plith. — Fe
dderbyniodd Mr. Whitefield fi yn garedig, da iawn
oedd ganddo fy ngweled, ac fe 'm cyfarwyddodd i
le addas i lettya yn Petticoat-lane, hyd onis gallai
feddwl am ryw ffordd i 'm settlo I ynddi, ac a dalodd
am fy lletty a phob traul. Y borau ar ol i mi ddyfod i 'm lletty newydd, fel yr oeddwn yn brecffasta
gyd â gwraig y tŷ, mi glywn drwst gwŷdd uwch fy
[td. 31]
mhen: mi ofynnais pa beth ydoedd; hi 'm hattebodd mai un oedd yn gwau sidan ydoedd. Mi ddangosais chwant mawr arnaf ei gweled, ac a ofynnais
os gallwn wneud hynny: hi ddywedodd y deuai hi
i fynu gyd â mi, a 'i bod hi yn sicr y cawn groesaw.
Hi fu cystal â 'i gair, ac mor gynted ag yr aethom i
mewn i 'r gwŷdd-dŷ, y ferch ag oedd yn gwau a
edrychodd o ddautu, ac a wenodd arnom, ac mi a 'i
cerais hi o 'r funud honno allan. Hi ofynnodd i mi
amryw gwestiynau, a minnau yn fy nhro a chwedleuais lawer â hithau. Mi ffeindiais ei bod hi yn aelod o gynnulleidfa Mr Allen, ac mi ddechreuais fagu
barn dda amdani, er bod arnaf bron ofn maethrin y farn dda hon, rhag iddi droi allan fel y lleill o
rhai a gyfarfum I yn Portsmouth, &c. a 'r hyn a fu
bron fy nodi i gasàu pob menyw wen. Ond ar ol
ychydig gyfeillgarwch mi ffeindiais er fy hapusrwydd
ei bod hi yn wahanol iawn, ac yn bur syml; ac
nid oeddwn heb obaith ei bod hi yn llettua rhyw
faint o barch i mi. Ni a aethom yn fynych gyd â
eu gilydd i wrando Dr. Gifford; ac fel yr oedd gennyf fi yn wastadol dueddiad i gynnorthwyo pob
gwrthddrych o drueni, mor belled ag oedd yn fy
ngallu, arfer yr oeddwn i roi i bob un ag fyddai yn
achwyn wrthyf, weithiau hanner gini ar unwaith,
fel nad oeddwn yn cwbl ddeall y gwerth ohono.
Y ferch rasol dda hon a gymmerodd boen mawr i 'm
diwygio a 'm cynghori yn y peth hyn, ac amryw
bethau eraill.
Ar ol i mi aros yn Llundain o ddautu chwech
wythnos, fe 'm dygwyd i ŵydd rhai o gydnabyddiaeth Mr. Ffreelandhouse, y rhai a 'i clywodd ef yn
fynych yn llafaru amdanaf fi. Hwy fynnent fy
nghymmell i fyned i Holand. Fy meistr oedd yn
byw yno cyn iddo fy mhwrcasu I, ac arfer ydoedd o
chwedleua amdanaf mor barchedig rhwng ei gyfeillion yno, fel yr ennynnodd efe chwant ynddynt
i fy ngweled; yn enwedigol gweinidogion yr efengyl, y rhai oedd yn datguddio chwant i glywed fy
[td. 32]
mhrofiadau a fy holi. Mi ddeallais mai bwriad fy
hen feistr da oedd i mi fyned gyd ag ef yno pe buasai efe yn byw; ar ba reswm mi resolfais fyned
i Holand; a hynny a fanegais i 'm parchedig gyfaill
Mr. Whitefield; croes iawn oedd ef i mi fyned ar y
cyntaf, ond ar ol i mi fanegu iddo fy rhesymmau,
fe ymddangosodd yn bur foddlon. Mi fanegais i 'm
Betti (y ferch dda a enwais uchod) o 'm penderfyniad i fyned i Holand, ac mi ddywedais wrthi fy mod
yn credu mai hi fyddai fy ngwraig I: ac os ewyllys
yr Arglwydd a fyddai, mai hynny oedd fy nymuniad, ac nid heblaw hynny. Ni's gwnaeth hi nemawr
o attebion i mi, ond hi ddywedodd wedi hynny na's
meddyliodd hi ddim felly y pryd hynny.
Mi aethum i long yn Tower-wharff am bedwar
o 'r gloch y borau, ac a ddaethum i mewn i Amsterdam drannoeth am dri o 'r gloch brydnhawn. Yr
oedd gennyf lawer o lythyrau canmoliaeth at gyfeillion fy hen feistr, y rhai a 'm derbyniasant I yn
roesawus. Yn wir un o 'r gweinidogion pennaf fu
yn neilltuol dda i mi; fe 'm cadwodd I yn ei dŷ tros
hir amser, ac a gymmerodd bleser mawr i ofyn
cwestiynau i mi, y rhai a attebais innau gyd â phleser, gan fy mod yn wastadol yn barod i ddweud,
Deuwch attaf fi y rhai oll a ofnwch Dduw, a mynegaf yr hyn a wnaeth ef i 'm henaid. Ni's gallaf lai
nâ rhyfeddu camrau rhagluniaeth, a synnu i mi gael
fy ngwared mor rhyfeddol! Er fy mod yn ŵyr i
frenhin, bu arnaf eisiau bara, a buasai dda gennyf
gael y grofen galettaf ag a welais I erioed. Myfi
yr hwn oeddwn gartref wedi fy amgylchu â chaethweision, fel na's gallai neb dynion o isel-radd ddyfod
yn agos attaf, ac wedi 'm gwisgo ag aur, yn cael
yn anrhugarog fy mygwth â marwolaeth; ac yn fynych mewn eisiau dillad i 'm amddiffyn rhag creulondeb y tywydd; etto erioed ni's tychanais, ac ni
bues anfoddlon. Boddlon wyf, a chwant sydd arnaf
i gael fy nghyfrif fel dim, yn alltud yn y byd, ac
yn bererin yma; Canys mi wn fod fy Mhrynwr yn
[td. 33]
fyw, a diolchgar wyf am bob treial a thrallod ag a
gyfarfum â hwynt, am nad wyf ddim heb obaith
nad y'nt oll wedi eu sancteiddio i mi.
Y gweinidogion Calfinistiaidd a ddymunasant
glywed fy mhrofiadau gennyf fy hun, yr hyn oeddwn i yn foddlon iawn i 'w wneuthur; felly mi safais
ger bron deunaw ar hugain o weinidogion bob dydd
Iau tros saith wythnos gyd â 'u gilydd, a hwy oll a
gawsant eu boddloni yn fawr, a hwy a gredasant fy
mod yr hyn ag oeddwn yn gymmeryd arnaf fy
mod. Hwy a 'sgrifenasant i lawr fy mhrofiadau I
fel yr oeddwn yn eu llafaru; a Duw Hollalluog
oedd gyd â mi y pryd hynny mewn modd hynod,
ac a roddodd i mi eiriau i 'w hatteb hwynt; mor
fawr oedd ei drugaredd ef i 'm cymmeryd I genedl
ddyn tlawd a dall yn ei law.
Y pryd hyn marsiandwr cyfoethog o Amsterdam
a gynnygodd i 'm cymmeryd I i 'w deulu mewn dull
o fwtler, a minnau yn ewyllysgar a dderbyniais y
cynnyg. Gwr bonheddig teilwng a grasol ydoedd,
a da iawn fu wrthyf fi. Fe 'm cymmerodd yn fwy
fel cyfaill nag fel gwas. Mi arosais yno flwyddyn,
ond nid oeddwn yn hollol foddlon, eisiau oedd arnaf
gael gweled fy ngwraig (yr hon sydd felly yn awr)
ac am y rheswm hynny mi chwennychais ddychwelyd i Loegr: mi 'sgrifenais atti un waith yn fy absennoldeb, ond ni's attebodd hi mo 'm llythyr, a
rhaid i mi addef pe buasai, fe fuasai gennyf waeth
barn amdani. Fy meistr a fy meistres a fynnent fy
mherswadio I i beidio a 'u gadael hwy, a 'u dau fab
hefyd, y rhai oedd â meddyliau da amdanaf fi; a
phe buaswn yn ffeindio fod fy Metti wedi priodi ar
fy nyfodiad i Loegr, mi fuaswn yn dychwelyd attynt
yn fuan drachefn.
Fy meistres a gynnygodd i mi briodi ei morwyn
hi; merch ieuangc hyfryd ydoedd hi, ac wedi troi
heibio swm fawr o arian, ond ni's gallwn I ei charu
er ei bod hi yn foddlon i 'm cymmeryd; mi ddywedais bod fy nhueddiad wedi ymrwymo yn Lloegr,
[td. 34]
ac na's gallwn feddwl am neb arall. Ar fy nychweliad adre, mi gefais fy Metti heb ymrwymo i neb.
Hi wrthododd amryw gynnygion yn fy absennoldeb,
ac a ddywedodd wrth ei chwaer ei bod yn meddwl
os priodai hi fyth, mai fi fyddai ei gwr hi.
Yn fuan ar ol dyfod adre, mi aethum at Dr.
Gifford, yr hwn a 'm cymmerodd I i 'w deulu, ac a
fu dda iawn wrthyf. Caracter y pendefig teilwng
duwiol hwn sydd hyspys; ni fydd fy nghlod I iddo
o ddim defnydd. Yr wyf yn gobeithio y caf byth
gofio yn ddiolchgar am yr holl gymmwynason a
dderbyniais ar ei law ef. Yn fuan ar ol i mi ddyfod
at Dr. Gifford mi fanegais bod gennyf ddymuniad
i 'm derbyn i 'w eglwys ef, ac eistedd i lawr gyd â
hwynt; hwy ddywedasant bod yn rhaid i mi gael
fy medyddio yn gyntaf; felly mi roddais i mewn
fy mhrofiadau o flaen yr eglwys, â pha rai yr oeddent yn hollol foddlon; ac fe 'm bedyddiwyd gan Dr.
Gifford gyd â rhai eraill. Mi wnes y pryd hynny
yn gydnabyddus iddynt fy mwriad o briodi; ond
mi ffeindiais fod amryw wrthddadleuon yn ei erbyn,
am fod yr un y rhoddais fy serch arni yn dlawd.
Gwraig weddw ydoedd hi, a 'i gwr a 'i gadawodd hi
mewn dyled, ac yn feichiog, felly yr oeddent yn
fy mherswadio I i beidio a 'i phriodi, o wir barch i
mi. Ond yr oeddwn wedi addo, ac mi resolfais ei
chymmeryd hi; fel yr oeddwn I yn gwybod mai
menyw rasol ydoedd hi, nid oedd ei thlodi yn un
gwrthddadl i mi, gan nad oedd ganddynt un peth
arall i ddywedyd yn ei herbyn. Pan darfu i 'm cyfeillion ddeall na's gallent newid fy marn ym mherthynas iddi, hwy 'sgrifenasant at Mr. Allen, y gweinidog ag yr oedd hi yn ei gynnulleidfa, i 'w pherswadio hi i 'm gadael I; ond fe attebodd na wnai ef
ddim yn yr achos, gwnaem ni y peth a fynnem.
Mi resolfais i ychydig ddyled fy ngwraig gael eu talu
cyn i ni briodi; fel darfu im' werthu bron pob peth
ag a feddwn, a chyd â 'r holl arian ellais godi a gliriais y cyfan o 'i gofynion; ac ni wnes ddim gyd â
[td. 35]
mwy o foddlondeb yn fy holl fywyd, canys mi a
gredais yn gadarn y byddem yn ddedwydd iawn gyd
â 'n gilydd, ac felly y bu, canys hi a roddwyd i mi
gan yr Arglwydd: ac mi a 'i ffeindiais hi yn gymmar fendigedig, ac nid edifarhausom ni byth, er ini
fyned trwy lawer o drallodion mawrion ac anhawsderau.
Fy ngwraig oedd yn ennill llawer o 'i bywioliaeth
wrth wau, ac yn dyfod i ben yn rhagorol dda; ond
yn yr amser hynny yr oedd terfysg mawr ymhlith y
gwehyddion; fel yr oedd ofn arnaf i adael fy ngwraig
i weithio, rhag ofn iddynt wasgu arnaf i gynnorthwyo y terfysgwyr, yr hyn na's gallaswn feddwl am
dano, ac f'allai, pe na's gwnaethaswn y buasent yn
fy nharo I yn fy mhen. Felly fel trwy hyn ni's
gallasai fy ngwraig gael dim gwaith, ac nid oedd
gennyf finnau ddigon i gynnal fy nheulu. Ni buom flwyddyn etto yn briod cyn i 'r holl aflwyddiant
hyn i 'n cyfarfod.
Yn gymmwys ar yr amser hwn, gwr bonheddig
ag oedd yn ymddangos ei fod yn gofidio drosom,
a 'm cynghorodd I i fyned gyd ag ef i Essex, ac a
addawodd i mi gael gwaith. Mi dderbyniais ei
gynnyg caruaidd ef, ac fe ddywedodd wrth gyfaill
iddo o Gwacer, gwr o feddiannau mawr, ag oedd
yn cyfaneddu ychydig ffordd oddi wrth dref Colchester; ei enw ef oedd Handbarar; fe barodd i 'w
oruchwiliwr i roi gwaith i mi. Yr oedd amrywiol
wedi cael gwasanaeth yn yr un gwaith a minnau.
Yr oeddwn I yn ddiolchgar iawn, ac yn foddlon er
nad oedd fy nghyflog ond bychan. Nid oeddid yn
rhoi i mi ond wyth ceiniog y dydd ar fy mwyd fy
hun. Ond ar ol im' fod yn y sefyllfa hon tros bythefnos, fy meistr gafodd glywed fod dyn du yn ei
waith ef, chwant ddaeth arno fy ngweled. Fe
welodd fod yn dda i chwedleua â mi tros ychydig,
ac yna fe ofynnodd pa gyflog oedd i mi; pan dywedais, fe ddywedodd ei bod yn rhy fach, ac yn
uniawn fe barodd i 'w oruchwiliwr roddi i mi ddeu[td. 36]naw ceiniog y dydd, yr hyn a roddwyd i mi wedi
hyn o hyd; ac yna mi ddes i ben yn rhagorol.
Ni's daethum â 'm gwraig gyd â mi; mi ddaethum ar y cyntaf fy hunan, a 'm hamcan I oedd os
troi pethau allan yn ol fy ewyllys i ddanfon am
dani. Yr oeddwn yn awr yn meddwl dymuno arni
ddyfod attaf, pan dderbyniais lythyr i 'm gwneud yn
gydnabyddus ei bod wedi ei dwyn i 'w gwely, a 'i bod
mewn eisiau o amryw angenrheidiau. Y newydd
hyn oedd dreial trwm i mi ac yn gystudd newydd;
ond fy Nuw, yr hwn sy 'n ffyddlon ac yn gyflawn
o drugaredd, ni wrthododd mohonof yn y cystudd
hwn. Fel na's gallaswn ddarllain Saesoneg, gorfu
arnaf ddymuno ar ryw un i ddarllain y llythyr a
dderbyniais am fy ngwraig. Fe 'm cyfarwyddwyd
gan ragluniaeth dda yr Arglwydd i fyned at wr
bonheddig teilwng o Gwacer, a ffrynd i fy meistr.
Mi ddymunais arno gymmeryd y poen o ddarllain
fy llythyr i mi, yr hyn a wnaeth efe yn union, yr
hwn a 'i cynhyrfodd ef cymmaint, fel ag y dywedodd
y gwnai gasgliad i mi, yr hyn a wnaeth, ag fu un
o 'r rhai cyntaf a daflodd atto. Yr arian a ddanfonwyd y prydnhawn hwnnw i Lundain gyd ag un a
ddigwyddodd fod yn myned yno. Nid hyn yn unig
oedd y cymmwynason a brofais ar ddwylo y gwyr
caredig hwn, canys, mor gynted ag y daeth fy
ngwraig i godi, ac i allael trafeulu, hwy a ddanfonasant amdani attaf fi, ac a fuant yn yr holl draul
o 'r dyfodiad: mor eglur oedd cariad a thrugaredd
Duw yn ymddangos trwy bob trallod ag a ddarfu i
mi erioed ei brofi. Ni dreuliasom yr haf yn gysurus iawn; ni fuom byw mewn bwth bychan yn agos
i dŷ Mr. Handbarar; ond pan daeth y gauaf gorfu
arnaf fyned ymaith am nad oedd ganddo waith i mi
ymhellach. Ac yn awr hi ddechreuodd dywyllu
arnom drachefn. Ni feddyliasom fod yn well i ni
symmud ein hannedd ychydig yn nes i 'r dre, fel yr
oedd y tŷ yr oeddem byw ynddo yn oer iawn, yn
wlyb, ac yn barod i gwympo lawr.
[td. 37]
Anherfynol ddaioni Duw i mi fu mor fawr fel yr
wyf yn dymuno gyd â 'r diolchgarwch mwya gostyngedig i daflu fy hun i lawr o 'i flaen ef; canys mi
gefais fy nal i fynu yn rhyfeddol ymhob cystudd.
Ni adawodd fy Nuw mohonof. Mi gefais weled
goleuni o hyd trwy 'r tywyllwch mwya dudew.
Fy ngwraig anwyl a minnau yn awr oeddem yn
ddiwaith. Nid allem gael dim i wneuthur. Y
gaiaf aeth yn llym iawn; a ninnau aethom i 'r cyfyngderau mwya ellid ddychymmyg. Ni fynnwn
mewn un modd yn y byd geisio dim: ni's gallwn
fegian; ac nid oeddwn yn dewis gwneuthur fy angenrheidiau yn gydnabyddus i un dyn, rhag ofn eu
tramgwyddo, fel yr oeddem ni yn hollol ddieithr:
ond y briwsionyn diweddaf o fara oedd wedi darfod,
a gorfu arnaf finnau feddwl am ryw beth i 'w wneuthur at ein bywioliaeth. Nid oeddwn yn gofalu
dim oll amdanaf fy hunan; ond gweld fy ngwraig
anwyl a 'm plant mewn eisiau oedd yn fy nhrywanu
at fy nghalon. Mi feiais fy hun yn awr am ei
dwyn hi o Lundain, o ran diau pe buasem yn aros
yno ni fuasem yn ffeindio cyfeillion i 'n cadw rhag
newynu. Yr eira oedd y pryd hyn o ryfeddol drwch;
fel nad oeddem yn gweled un tebygoliaeth o i ni
gael ein cynnorthwyo. Yn y sefyllfa druenus hon,
heb wybod pa gamrau i ganlyn, mi resolfais wneud
fy nghyflwr yn adnabyddus i arddwr gwr bonheddig
ag oedd yn byw yn agos attom, ac i ddymuno arno
roddi i mi waith: ond pan daethum atto mi ddigalonnais, a chywilydd oedd arnaf i wneud yn amlwg iddo fy amgylchiad. Mi wnes orau ag allwn
i 'w berswadio ef i roddi i mi waith, ond nid i un
pwrpas: fe 'm sicrhaodd I nad oedd hynny yn ei allu
ef: ond yn gymmwys fel yr oeddwn yn myned
ymaith, fe ofynnodd i mi a gymmerwn ryw faint o
foron cochion (carrots) ganddo? mi a 'u derbyniais
hwy gyd â llawer o ddiolchgarwch, ac a 'u dygais
hwy adre'; fe roddodd i mi bedair, ac yr oeddent
yn fawrion ac yn dda. Nid oedd gyd â ni ddim i
[td. 38]
wneud tân, ac yn ganlynol ni's gallem eu berwi
hwynt, ond da oedd gennym eu cael hwy i 'w bwytta heb eu berwi. Nid oedd ein plentyn ieuangaf
ond baban bychan iawn, fel gorfu ar fy ngwraig eu
cnoi hwy iddo, ac a 'i porthodd ef felly amryw
ddyddiau. Nid oeddem yn rhoi i ni ein hunain
ond un bob diwrnod, rhag iddynt ddarfod cyn i ni
gael rhyw beth arall i 'n cynnal. Anfoddlon oeddwn i fwytta dim ohonynt fy hunan; ac ni's cymmerais I ddim ohonynt y dydd olaf buom yn yr
amgylchiadau hyn, fel na's gallwn ddioddef meddwl
fod fy ngwraig anwyl a 'm plant mewn eisiau o un
moddion at eu cynhaliaeth. Ni fuom byw yn y
dull hyn nes oedd y moron cochion wedi darfod:
yna fy ngwraig a ddechreuodd alaru am y babanod
gwirion: ond yr oeddwn I yn ei chysuro hi hyd
eithaf ag allwn; o hyd yn gobeithio, ac yn credu
na's gadawai Duw i ni farw: ond y gwelai efe fod
yn dda i 'n cynnorthwyo, yr hyn a wnaeth ef bron
trwy wyrthiau.
Ni aethom i 'n gwely fel arferol, cyn ei bod hi
yn hollol dywyll (am nad oedd gennym na thân na
chanhwyllau) ond ni buom yno yn hir nes i ryw
ddyn guro wrth y drws a gofyn a oedd James Albert
yn byw yno? mi attebais ei fod, ac mi godais yn
union; mor gynted ag yr agorais y drws mi ffeindiais mai gwas ydoedd i gyfreithiwr mawr ag oedd yn
byw yn Colchester. Fe ofynnodd i mi pa ddull yr
oedd hi gyd â mi? a oeddwn I ddim ymron newynu? mi dorrais allan mewn wylofain, ac a ddywedais fy mod I yn wir. Fe ddywedodd fod ei
feistr yn tybiaid felly, a bod arno eisiau chwedleua â
mi, a bod yn rhaid i mi fyned gyd ag ef. Enw y
gwr bonheddig hwn oedd Daniel, a Christion cywir
ydoedd efe. Yr oedd efe yn arferol o sefyll a
chwedleua â mi yn fynych pan oeddwn yn gweithio
ar y ffordd dros Mr. Handbarar, ac fe fuasai yn
rhoi gwaith i mi ei hunan pe buasai arnaf eisiau
gwaith. Pan daethum i 'w dŷ ef dywedodd wrthyf
[td. 39]
iddo feddwl llawer iawn amdanaf yn ddiweddar, a 'i
fod yn ofni fy mod mewn eisiau, ac na's gallasai fod
yn esmwyth nes ymofyn am fy helynt. Mi wnes
yn adnabyddus iddo fy nghyfyngder, yr hyn a effeithiodd yn rhyfeddol arno; ac yn ewyllysgar a
roddodd i mi gini; ac a addawodd fod yn drugarog
i mi yr amser oedd yn ol. Ni's gallwn lai nâ llefain
allan O anherfynol drugareddau 'r Arglwydd! mi
waeddais arno ac fe 'm gwrandawodd; mi ymddiriedais ynddo, ac efe a 'm cadwodd I: pa le y dechreuaf
ei glodfori, neu pa fodd y caraf ef yn ddigon?
Mi aethum yn union ac a brynais beth bara a
chaws, a glo, ac a 'u dygais hwynt adref. Llawen
oedd gan fy ngwraig anwyl fy ngweled I yn dychwelyd â rhyw beth gennyf i 'w fwytta. Hi gododd
i fynu 'n union ac a driniodd ein babanod, tra fum i
yn gwneuthur tân, ac ni's gwnaeth pendefigion pennaf y deyrnas erioed wledd mwy cysurus. Ni's
darfu i ni anghofio diolch i Dduw am ei holl ddoniau
i ni. Yn fuan ar ol hyn, pan daeth y gwanwyn
ymlaen, Mr. Peter Daniel a roddodd i mi waith i 'w
gynnorthwyo ef i dynnu tŷ i lawr, a 'i adeiladu ef
drachefn. Yr oedd gennyf y pryd hyn waith da
iawn, a digon ohono: fe ddanfonodd am fy ngwraig
â 'm plant i Colchester, ac a barottodd i ni dŷ lle buom byw yn gysurus iawn. Yr wyf yn gobeithio y
bydd i mi yn ddiolchgar addef ei gymmwynasgarwch
i mi a 'm teulu. Mi weithiais wrth ei dŷ ef fwy nâ
blwyddyn, hyd nes gorphennwyd; ac ar ol hynny
mi gefais waith gan amryw ol yn ol, ac nid oeddwn
fyth mor ddedwydd a phryd yr oedd gennyf ryw
beth i 'w wneuthur; ond wrth weled y gauaf yn
agoshau, a bod gwaith yn hytrach yn brin, mi ofnais y byddem drachefn mewn eisiau, neu fod yn
bwys ar rai o 'n cyfeillion.
Fe roddwyd cynnyg i mi yn awr o fyned i Norwich, a chael gwaith bob amser. Fy ngwraig oedd
foddlon i 'r cynnyg, am ei bod yn meddwl y cai
waith yno yn y wehyddiaeth, am mai dyna 'r alwad
[td. 40]
y dygwyd hi i fynu iddi, ac yn fwy tebygol o lwyddo yno nag un man arall; ac ni feddyliasom fel
yr oedd gennym gyfleustra i symmud i dref lle gallem ein dauoedd gael gwaith, mai 'r ffordd orau oedd
gwneuthur hynny; ac f'allai gallem aros yno tros
ein bywyd. Pan darfu in' resolfo ar hyn, mi aethum yn gyntaf fy hunan i weled pa fodd yr attebai;
yr hyn a edifarheais yn fawr o 'i blegid ar ol llaw;
canys nid oedd yn fy ngallu i ddanfon un cynnorthwy yn union at fy ngwraig, o herwydd i mi
gwympo i ddwylaw meistr nad oedd nac yn fwyn
nac yn ystyriol; a hi a syrthiodd i galedi mawr, fel
gorfu arni werthu 'r ychydig feddiannau oedd gennym, a phan danfonais amdani yr oedd hi tan yr
angenrheidrwydd anghysurus hynny o orfod gwerthu
ein gwely.
Pan y daeth fy ngwraig i Norwich, mi huriais
'stafell â dodrefn ynddi. Mi brofais lawer iawn o
wahaniaeth yn ymddygiad fy meistr oddi wrth yr
hyn oeddwn arferol o gael gan fy meistri eraill. Yr
oedd ef yn anrheolaidd iawn yn ei daliadau i mi.
Fy ngwraig a huriodd wŷdd, ac a wauodd bob amser ag byddai ganddi arfod, ac ni a ddechreuasom
wneud o 'r gorau, hyd onis darfu i ni gael ein gorddiwes gan groes-ragluniaethau newyddion. Fe
gwympodd ein tri phlentyn yn glaf o 'r frech-wen;
hyn oedd dreial mawr i ni; ond fyth yr oeddwn yn
cael fy mherswadio ynnof fy hunan na's caem ein
gwrthod. Ac mi wnaethum y cyfan yn fy ngallu i
ddal i fynu ysprydoedd fy nghymmar anwyl rhag
suddo. Ei holl waith hi oedd yn awr ynghylch y
plant, fel na's gallai hi ofalu am ddim arall, ac nid
oedd y cwbl ag allwn I ennill ond ychydig i gynnal
teulu yn y fath amgylchiad, heblaw talu am hur yr
ystafell, yr hyn oeddwn yn orfod peidio ei wneuthur
tros lawer o wythnosau: ond y wraig i ba un yr
oedd y dyled, ni fynnai ein hesgusodi, er i mi addo
y cai yr arian cyntaf ag allem ennill ar ol i 'r plant
wella, ond ni's digonai hyn hi, ond yr oedd mor
[td. 41]
greulon a 'n bygwth onis talem hi yn union y troi
hi ni allan i 'r heol. Y meddyliau o hyn oedd yn
fy suddo I i lawr i 'r cyfyngder mwyaf, wrth ystyried
sefyllfa fy mabanod truain; pe buasent yn iach ni
buasai ddim cymmaint gofid am y fath fisfortun.
Ond fy Nuw I, yr hwn sydd yn wastad yn ffyddlon
i 'w addewid, a gododd i mi gyfaill. Mr Henry
Gurdney, cwacer, gwr bonheddig grasol a glywodd
am ein cyfyngder, fe ddanfonodd was iddo ei hun
at y wraig y rhentasom ni yr ystafell ganddi, ac efe
a dalodd ein rhent, a brynodd yr holl ddodrefn, gyd
â gwŷdd y wraig, ac a 'u rhoddodd hwynt oll i ni.
Rhai boneddigion eraill wedi clywed ei amcan ef a
welsant fod yn dda i 'w gynnorthwyo ef yn y gweithredoedd hyn o drugaredd, am ba rai ni's gallwn fod
fyth yn ddigon diolchgar: ar ol hyn fy mhlant yn
fuan a godasant; ac yna ni wnaethom o 'r gorau drachefn: fy anwyl wraig a weithiodd yn galed, ac yn
ddyfal pan y gallai hi gael gwaith, ond hyn oedd ar
sylfaen anwadal, fel yr oedd y gwaith mor gyfnewidiol, rai prydiau ni's cai hi ddim i 'w wneuthur,
a phrydiau eraill pan cai gwehyddion Norwich orchymyn o Lundain, fe fyddai y fath frys anghymhedrol arnynt ag y byddai 'r gweithwyr yn gorfod
gweithio ar ddydd Sabbath; ond hyn ni's gwnai fy
ngwraig I fyth, ac yr oedd e 'n achos o ofid i ni na's
gallem gael ein bywioliaeth mewn dull rheolaidd;
er ein bod ein dauoedd yn ddiwyd, yn fanwl, ac
yn foddlon gweithio. Yr oeddwn I ymhell o fod
yn ddedwydd yn fy meistr, nid oedd efe yn delio a
mi yn dda; prin y gallaswn fyth gael fy arian
ganddo: ond mi barheais yn amyneddgar hyd nes
i Dduw weled bod yn dda i gyfnewid fy sefyllfa.
Fy anwyl ffrynd Mr. Gurdney a 'm cynghorodd
i 'r alwad o dorri gwellt, ac a brynodd i mi offeryn
at yr achos hynny. Nid oedd ond ychydig bobl yn
y dref ag oedd yn gwneud hyn yn waith iddynt ond
myfi; felly mi wnes yn rhagorol dda, ac ni ddaethom i fod yn esmwyth ac yn ddedwydd. Ond ni
[td. 42]
buom yn hir yn y cyflwr dedwydd hwn: amrywiol
o 'r bobl o isel radd oedd yn genfigennus ac yn annaturiol, ac a osodasant i fynu yr un gwaith, ac a
weithiasant tan bris, o ddiben i gael fy ngwaith I
oddi wrthyf; ac fe ddarfu iddynt lwyddo cystal fel
mai prin y gallwn I gael dim i 'w wneuthur, ac y
daethum drachefn yn aflwyddiannus: ac ni ddaeth
yr aflwyddiant hyn ei hunan, canys y pryd hyn ni
gollasom un o 'n merched bychain, yr hon fu farw
o dwymyn; yr amgylchiad hyn a barodd in' gystuddiau newyddion, canys gweinidog y bedydd a
ommeddodd ei chladdu o ran nad oeddem ni yn
aelodau o 'u cynnulleidfa. Offeiriad y plwyf a ommeddodd am na fedyddiwyd mohoni erioed. Mi
ddymunais ar y cwaceriaid, ond ni lwyddais; a
thyma un o 'r treialon mwyaf a gyfarfum â hwy erioed, fel na's gwyddwn I pa beth i 'w wneuthur a 'n
baban tlawd. O 'r diwedd mi resolfais dorri bedd
yn yr ardd tu cefn i 'r tŷ, a 'i chladdu yno; pan
danfonodd offeiriad y plwyf amdanaf i ddywedyd
wrthyf y claddai efe fy mhlentyn, ond nad oedd efe
yn dewis darllain gwasanaeth y gladdedigaeth drosto.
Mi ddywedais wrtho nad oedd e' ddim gennyf fi pa
un ai gwnai ai peidio, gan nad oedd y plentyn yn
ei glywed.
Fe ddarfu i ni gyfarfod â llawer o ddrwg-driniaeth
gwedi hyn, ac a gawsom wybod ei bod hi yn anhawdd iawn byw. Prin y caem waith i wneuthur,
a gorfu arnom wystlo ein dillad. Yr oeddem bron
a suddo tan ein cystuddiau. Pan gosodais I o flaen
fy ngwraig am fyned i Kidderminster i edrych a allem
fyw yno. Yr oedd ynof bob amser dueddiad at y
lle hwnnw, ac yn awr fwy nag erioed, am i mi
glywed Mr. Fawset yn cael ei enwi yn y dull mwya
parchedig, fel gwr bonheddig duwiol a theilwng, ac
mi welais ei enw ef mewn llyfr ag oedd anwyl gennyf, sef Gorphwysfa dragwyddol y Seintiau, o waith
Mr. Baxter; ac fel yr oedd gweithiau yn Kidderminster yn tebygu addo i fy ngwraig ryw faint o
[td. 43]
waith, hi gwympodd yn union i 'r un meddyliau
a mi.
Mi gadewais hi un waith yn rhagor, ac a osodais
allan i Kidderminster, i edrych a oedd y lle yn gyfleus i ni. Mor gynted ag y daethum yno, mi
aethum yn union at Mr. Fawset, yr hwn a welodd
fod yn dda i 'm derbyn gyd â charedigrwydd, ac a 'm
danfonodd I at Mr. Watson, yr hwn a 'm rhoddodd
i gyhudo sidan ac wysted ynghyd. Mi arosais yma
o ddautu pythefnos, a phan y tybiais yr attebai ein
disgwyliad, mi aethum yn ol i Norwich, i ymofyn
fy ngwraig; yr oedd hi y pryd hyn yn agos i 'w
hamser i esgor, ac yn rhy anhwylus. Felly fe orfu
arnom aros hyd onis dygwyd hi i 'w gwely, ac mor
gynted ag y gallai hi drafaelu ni a ddaethom i Kidderminster, ond ni ddygasom ni ddim gyd â ni, o
ran i ni orfod gwerthu 'r cwbl ag oedd gennym i dalu
ein dyled, a thraul fy ngwraig tra fu yn gorwedd i
mewn.
Y fath hyn yw ein hamgylchiad yn bresennol.
Mae fy ngwraig trwy weithio yn galed wrth y gwŷdd
yn gwneuthur pob peth ag ellir ddisgwyl oddi wrthi
tu ag at ein cynnal; ac y mae Duw yn gweled bod
yn dda i dueddu calonnau ei bobl ar rai amserau i
roi i ni gynnorthwy; am nad wyf fi fy hunan trwy
oedran a gwendid yn abl gwneuthur ond ychydig at
ein cynhaliaeth.
Fel pererinion, a phererinion tlodion iawn, yr
ydym yn trafaelu trwy lawer o anhawsderau tu a 'n
nefol artre, ac yn disgwyl yn amyneddgar am
ei alwad grasusol ef, pan bydd i 'r Arglwydd ein
gwared allan o ddrygau y byd presennol hwn, a 'n
dwyn i ogoniant tragywyddol y byd a ddaw.
Iddo EF bo gogoniant byth bythoedd, AMEN.
DIWEDD.