Williams, Mathew. Hanes holl grefyddau'r byd, yn enwedig y grefydd Grist'nogol: ymha un y gosodir allan ddarluniad cywir o'r holl wahanol sectau, opiniynau, a daliadau proffeswyr yr oes bresennol, ag sydd adnabyddus wrth yr enwau canlynol, sef, atheistiaid, deistiaid, Iuddewon ... (Caerfyrddin, Aberhonddu: I. Daniel, Messrs. North, 1799), 11-58.

Cynnwys
Contents

Am y Grefydd Iuddewig. 11
Am Eilun-Addoliaeth yn gyffredinol. 22
Dechreuad Paganiaeth ac Eilun-Addoliaeth wedi'r Diluw. 25
Ychydig mewn perthynas i 'Stad bresennol EilunAddoliaeth ymhlith y Paganiaid, yn enwedig y Chinese. 27
Am Grefydd y Paganiaid yn y Carnatic, Colconda, Bisnagar, Decan, &c. 29
Crefydd y Bobl sy'n trigfannu yn Japan. 30
Crefydd y Bobl sy'n trigfannu yn Pegu. 31
Crefydd Pobl Siam. 32
Crefydd y Gaurs neu'r Gueres yn Persia. 34
Crefydd yr Indiad o fewn i'r Ganges. 35
Crefydd y Tartariaid, Suberiaid, a'r Tibetiaid. 37
Hanes y Grefydd Baganaidd yn America. 38
Hanes y Grefydd Baganaidd yng Ngogleddol Barthau Ewrop. 42
Am y Grefydd Baganaidd yn Affrica. 45
Ynghylch y Rhan oreu o'r Grefydd Baganaidd. 47
Am y Grefydd Grist'nogol. 50
Am y Grefydd Fahometanaidd. 52
Amryw Opiniynau, mewn perthynas i Berson IESU GRIST. 56

[td. 11]

Am y Grefydd Iuddewig.

   
YR Iuddewon o ran eu dechreuad sy 'n deilliaw o hiliogaeth yr hen batriarc, sef Abraham; dyn ag oedd yn fawr ei anrhydedd, a chwedi ei ddewis gan Dduw amser byr ar ol y diluw, i gynnal adnabyddiaeth o 'r dwyfol undeb ymhlith cenhedloedd eilun-addolgar y byd. Y grefydd Iuddewig a welir yn ei llawn berffeithrwydd yn mhum llyfr Moses, sylfaenwr eu cyfreithiau gwladol ac eglwysig; yr hwn hefyd oedd eu harweinydd [td. 12] o dir y caethiwed yng wlad yr Aipht, i 'w dwyn i feddiannu 'r addawedig wlad (ag oedd i fod yn gysgod o 'u tragywyddol ddedwyddwch) sef gwlad Canaan.
   
Barn y bobl hynny ag oedd yn byw yn yr oesoedd cyntaf wedi 'r diluw, ymddengys fod yn syml, yn barchus, ac yn ddidwyll; yr oeddynt hwy yn edrych ar Dduw fel eu Creawdwr, ac yn hollol gredu yn ei ragluniaethau, trwy gyfeirio eu golwg ymlaen at y Person hwnnw ag oedd i fod yn offrwm dros bechod, neu yn gyfryngwr drostynt at Dduw. Ni welwn hefyd, mai mewn ychydig amser ar ol gwasgariad plant Noa, rhannu 'r teuluoedd, a chymmysgu 'r ieithoedd, i lawer iawn o ddynol ddychymygiadau newyddion gymmeryd lle mewn crefydd, yr hyn fu 'n achos o alw Abraham o Ur y Caldeaid, fel y byddai iddo ef a 'i dylwyth gadw addoliad ac adnabyddiaeth o 'r gwir Dduw.
   
Mewn trefn i ddangos gwreiddiol egwyddorion y grefydd Iuddewig, ni a gawn yn y lle nesaf osod i lawr o flaen y darllenydd swm eu ffydd, yr hon a gynhwysir mewn tair ar ddeg o erthiglau, y rhai ydynt y fath a all un genedl neu Grist'nogion eu harddel, ond honno yn unig mewn perthynas i ddyfodiad y Mesia.
   
I. Yr wyf yn credu, trwy ffydd berffaith, mai Duw yw Creawdwr pob peth, ei fod ef yn tywys ac yn cynnal ei holl greaduriaid; mai efe a 'u gwnaeth; a 'i fod ef yn wastadol weithredu, ac yn parhau felly i bob tragywyddoldeb.
   
II. Yr wyf yn credu fod un Duw, ac nad oes undeb ond efe: efe yn unig oedd, sydd, ac a fydd i bob tragywyddoldeb yn Dduw i ni.
   
III. Yr wyf yn credu, nad yw Duw yn beth corphorol; na all fod ganddo un naturiol briodoledd; ac nad oes un hanfod gorpholaidd i 'w gydmaru ag ef.
   
IV. Yr wyf yn credu, mai Duw yw dechreuad a diweddiad pob peth.
   
V. Yr ydwyf yn credu, mai Duw yn unig a [td. 13] ddylid ei wasanaethu, ac na ddylid addoli dim arall ond efe.
   
VI. Yr wyf yn credu beth bynnag a ddysgwyd i ni gan y prophwydi, ei fod yn wirionedd dwyfol.
   
VII. Yr wyf yn credu, fod athrawiaeth a phrophwydoliaethau Moses yn wir; mai efe yw tad a phennaeth y doctoriaid, yr holl rai a fuant fyw o 'i amser ef hyd yn hyn, ac a fydd o hyn allan.
   
VIII. Yr wyf yn credu, fod y gyfraith yn anghyfnewidiol, ac na roddir un arall yn ei lle.
   
IX. Yr wyf yn credu, fod y gyfraith ag sydd gennym yn bresennol, yr un ag a roddwyd i Moses.
   
X. Yr wyf yn credu, fod Duw yn gwybod holl feddyliau dynion a 'u gweithredoedd.
   
XI. Yr wyf yn credu, y bydd i Dduw wobrwyo gweithredoedd pob un a gadwo ei orchymynion, a phoeni troseddwyr ei gyfraith.
   
XII. Yr wyf yn credu, fod y Messia i ddyfod; ei fod yn oedi; mi a arosaf ac a ddisgwyliaf beunydd am ei ddyfodiad.
   
XIII. Yr wyf yn credu adgyfodiad y meirw, yr hyn a fydd pan welo Duw fod yn dda. A bendigedig fyddo enw ein Creawdwr yn dragywydd.
   
O ddeutu amser ein Iachawdwr, yr oedd yr Iuddewon wedi ymrannu yn amryw sectau; ond y rhai mwyaf nodedig o honynt oedd y Phariseaid, y Saduseaid, yr Esseniaid, a 'r Herodiaid.
   
Phariseaid, sect nodedig, a elwid felly oddiwrth y gair Hebraeg (Pharesh) yr hwn sy 'n arwyddo ymraniad neu ymneillduad, o herwydd eu bod hwy yn cymmeryd arnynt i gadw 'r gyfraith a thraddodiadau, a rhodio yn fwy perffaith a sanctaidd nag eraill o 'r Iuddewon. Mae 'n rhy anhawdd gwybod yn iawn pa bryd y dechreuodd y sect hon; ond mae 'n ddigon tebygol iddynt godi fynu pan ddechreuodd traddodiadau ddyfod mewn ymarferiad yn lle cyfraith Dduw. Yr oedd y Phariseaid yn groes i opiniynau 'r Saduseaid, trwy ddala adgyfodiad y meirw, a 'r hanfod o angylion ac ysprydion, Act. xxiii. 8. Ond yn ol [td. 14] hanes Josephus, nid oedd yr adgyfodiad yma ddim yn 'chwaneg nag athrawiaeth y Pythagoriaid; sef, fod yr enaid yn cael ei symmud o un corph i 'r llall, a 'i eni o newydd. Oddiwrth yr adgyfodiad hyn yr oeddynt yn cau allan y rhai drygionus, gan gredu fod eneidiau 'r cyfryw yn cael eu trosglwyddo i dragywyddol drueni. Ond am droseddiadau bychain yr oeddynt yn meddwl fod y rhei'ny i gael eu poeni yn y cyrph ag oedd yr eneidiau hynny (ag oedd yn euog o 'r trosedd) i gael eu danfon iddynt nesaf. Yn ol y farn hon, yr oedd disgyblion Crist yn gofyn mewn perthynas i 'r dyn dall, (Ioan ix. 2.) Pwy a bechodd, ai hwn neu ei rieni, fel y genid ef yn ddall? A phan y dywedodd y disgyblion wrth Grist, fod rhai yn dywedyd, mai Elias, Jeremia, neu un o 'r prophwydi oedd ef, (Mat. xvi. 14.) nid ydynt yn meddwl dim arall, ond eu bod hwy yn tybied fod enaid Elias, Jeremia, neu un o 'r hen brophwydi, wedi ei ddanfon ynddo. Gyd â 'r Eseniaid yr oeddynt yn dal rhag-arfaethiad ddiammodol, a chyd â 'r Saduseaid ewyllys rydd: ond pa fodd y gallent ostegu dwy athrawiaeth mor groes y naill i 'r llall, nid yw yn hawdd i eglurhau.
   
Gwahanol nodau 'r Phariseaid oedd eu sel dros draddodiadau 'r henafiaid; yr oeddynt hwy yn haeru, eu bod yn deilliaw o 'r un gwreiddyn a 'r gyfraith ysgrifenedig ei hun. Yr oeddynt hefyd yn cymmeryd arnynt gadw cyfraith Dduw i 'r manylwch mwyaf; etto yn euog o 'r troseddiadau creulonaf mewn nattur, dan allanol liw o grefydd. Mae 'n Iachawdwr yn fynych yn eu galw 'n rhagrithwyr, o herwydd eu bod yn gwneuthur cyfraith Dduw yn ddieffaith trwy eu traddodiadau.
   
Saduseaid, sect ymhlith yr Iuddewon a elwir felly, oddiwrth un Sadoc ei sylfaenwr. Hwy a ddechreuasant yn amser un Antigonus, o Socho, rhaglaw o 'r Sanhedrim, dysgawdwr cyfraith a difinyddiaeth y brif ysgol yn ninas Jerusalem. Fe fu farw yn amser Ptolomy Philadelphus, brenin yr Aipht. Yr Antigonus yma oedd yn mynych athrawiaethu ei ysgolheigion, nad o ofn slafaidd, nac er mwyn gwobr [td. 15] y dylid gwasanaethu Duw, ond yn unig trwy fabwysiadol gariad a dyledus barch. Dau o 'i ysgolheigion, Sadoc a Baithus, a gasglasant oddiwrth hyn, nad oedd un gwobrwyad i ddisgwyl ar ol y bywyd hwn; ac am hynny hwy a ymneillduasant oddiwrth eu hathraw, ac a ddysgasant i 'r bobl, nad oedd y fath beth ag adgyfodiad y meirw, na chyflwr tragywyddol; ac nid hynny yn unig, ond hefyd yr oeddynt yn gwadu 'r bod o angylion ac ysprydion, ac yn arddel ond Duw yn unig; felly yn agos o 'r un farn a 'r Epicuriaid, ond eu bod hwy yn addef mai gallu Duw a greodd y byd, ac mai wrth ei ragluniaeth ef yr oedd bob peth yn cael ei lywodraethu, yr hyn oedd yr Epicuriaid yn ei wadu.
   
Mae 'n anhawdd deall, pa fodd y gallent wadu 'r bod o angylion, gan eu bod hwy yn derbyn llyfrau Moses, lle mae son yn fynych am angylion a 'u hymddangosiadau. Mae rhai 'n meddwl nad oeddynt yn edrych ar angylion fel bodau neillduol, neu hanfod o honynt eu hunain, ond megis galluoedd yn dylifo oddiwrth y Bod dwyfol, fel ag y mae llewyrch yn beth gwahanol oddiwrth yr haul. Neu, f'allai, eu bod yn dal, nad oedd angylion ac ysprydion ond rhai marwol; fel ag yr oeddent yn tybied am y defnydd sy 'n bywhau cyrph dynion, ac yn marw gyd â hwynt. Mae llawer o 'r sect hon etto ymhlith yr Iuddewon gwasgaredig; ond y mae 'r Phariseaid, y rhai mwyaf aml, yn eu galw hwynt yn Hereticiaid.
   
Esseniaid, sect o bobl ag oedd ymhell tu hwnt i 'r Phariseaid am y manylwch i gadw 'r gyfraith. Mae rhai yn meddwl, a hynny yn ddigon tebygol, i 'r sect hon godi i fynu yn amser herledigaeth Antiogus Epiphanus, pan giliodd rhifedi mawr o 'r Iuddewon i 'r anialwch, lle y darfu iddynt arfer eu hunain i bob caled-fyd o fywiolaeth. Yr oedd dau fath o honynt, rhai yn byw yn gymdeithasol, yn priodi, ac yn cyfaneddu mewn dinasoedd, ac yn arferyd eu hunain mewn hwsmonaeth a rhyw gelfyddydau diniwaid eraill; yr oedd y rhai'n yn cael eu galw 'r ymarferol. [td. 16] Y lleill oeddent yn arferyd eu hunain i fyfyrdodau, am hynny yn cael eu galw yr Esseniaid myfyrdodol. Yr oedd y rhai'n yn gochelyd byw mewn trefydd, rhag ofn i hynny dynnu ymaith eu myfyrdodau duwiol, a 'u dwyn dan amryw fath o brofedigaethau. Yr oedd pob un o honynt yn dilyn yr un defodau. Nid oedd neb yn yfed gwin yn eu plith; yr oedd pob peth yn gyffredin yn eu mysg, yn llettygar i ddieithriaid, yn anghydmarol am eu diweirdeb, ac i bob math o bleserau yn llwyr ddieithriaid. Yr oeddent yn credu anfarwoldeb yr enaid a bywyd tragywyddol, ond yn gwadu adgyfodiad y corph.
   
Er bod ein Iachawdwr yn argyhoeddi yr holl sectau Iuddewig eraill, etto, ni ddywedodd ef ddim am yr Esseniaid, ac nid oes air o son am danynt yn y Testament Newydd; yr achos o hyn oedd, mae 'n debyg, o herwydd eu neillduolrwydd oddiwrth bawb eraill ond y rhai a fyddai o 'r un farn a hwynt eu hunain. Yr oeddent yn derbyn dieithriaid, ac llettygar i drafaelwyr; nid oeddent byth yn newid eu dillad ne's byddent wedi eu llwyr dreulio; yr oeddent ymhob peth yn grefyddol. Nid oeddent byth yn chwedleua cyn codi haul, oddieithr gweddio ar Dduw, am iddo wneuthur i 'r haul godi arnynt. Yr oeddent yn manol chwilio 'sgrifenadau 'r henuriaid; yn gyfarwydd i wella doluriau, ac yn adnabyddus ag amryw lysieuau meddyginiaethol. Rhai o honynt oedd yn cymmeryd arnynt ragfynegi pethau i ddyfod.
   
Herodiaid, sect ag sy 'n cael ei henwi 'n fynych yn yr efengyl, er nad yw Josephus na Philo yn son dim am dani. Mae 'r disgedigion yn ymrannu 'n fawr mewn perthynas i 'r sect hon; ac fe ellir cyfrif naw gwahanol opiniwn mewn perthynas i 'w gwreiddiol ddechreuad. Mae rhai 'n barnu i 'r Herodiaid gymmeryd Herod yn lle 'r Messia; ond fel ag y bu llawer Herod yn llywodraethu ar yr Iuddewon, maent etto yn ymrannu mewn perthynas i ba un o honynt oedd yn cael ei adael yn Fessia. Mae y rhan fwyaf yn [td. 17] meddwl mai Herod y mwyaf, mab i Antipater, yr hwn a fu farw ychydig fisoedd wedi geni ein Iachawdwr. Fe ymddangosodd mewn amser pan oedd yr holl fyd yn disgwyl am y Messia. Yr oedd ef yn dywysog galluog, yn ddyn ardderchog, ac yn rhyfelwr enwog. Fe ddywedir iddo gasglu cof-resau cenhedlaethau tŷ Ddafydd, a 'u llosgi, fel na allai neb brofi nad oedd ef yn dyfod o 'r hiliogaeth hynny, o ba un y gwyddid fod y Messia i ddyfod. Yn ddiweddaf, fe ddywed Persius, fod gwledd fawr i frenin Herod yn Rhufain ymhlith yr Iuddewon, ynghyd â goleuadau gorfoleddus. Eraill sydd o 'r meddwl, mai Herod II. a gyfenwir Antipas, a Thetrac [sic] o Galilea, oedd pen yr Herodiaid. Yr oedd ef yn dywysog glân, ac yn ddigon trachwantus; canys mae 'n Iachawdwr yn ei alw ef yn gadno, Luc xiii. 32. Fe ellid yn hawdd feddwl ei fod ef yn drachwantus, i gymmeryd arno mai ef oedd y Messia. Heblaw hyn, mae llawer o opiniynau eraill mewn perthynas i 'r sect hon, ond yr hwn a fynegwyd uchod, sy 'n cael fwyaf o dderbyniad gan ddifinyddion.
   
Yn gymmaint a bod y gyfraith Iuddewig yn fygythiadau tymhorol, mae 'n gwestiwn, pa un a oedd ganddynt wybodaeth am gyflwr tragywyddol ar ol y bywyd hwn; mae 'r opiniwn yma wedi cael ei ymddiffyn yn ddysgedig gan Doctor Warburton, a 'i wrthwynebu gan Doctor Sykes, a rhai awdwyr cymmeradwy eraill.
   
Mae 'r Phariseaid a 'r Saduseaid yn mynych gael eu henwi yn y Testament Newydd; adnabyddiaeth o 'u hegwyddorion a 'u harferiadau a all fod o fawr wasanaeth i oleuo llawer o ymadroddion a hanesion ysgrythurol.
   
Yn bresennol mae 'r Iuddewon wedi ymrannu yn ddwy sect; sef, Carasists, y rhai na fynnant derbyn un rheol o grefydd ond cyfraith Moses yn unig, a 'r Rabbiniaid ag sydd yn chwanegu at y gyfraith, fel y dywedwyd uchod, amryw draddodiadau 'r Talmud. Ond gan nad oes fawr yn gwybod beth yr ydys yn [td. 18] ei feddwl wrth y gair Talmud, yn y lle nesaf ni a gawn roi ychydig o eglurhad o hono.
   
Cynhulliad o athrawiaethau crefyddol a moesol yr Iuddewon yw 'r Talmud. Mae dau fath ag sy 'n myned dan yr enw hwn; y cyntaf a elwir y Talmud o Jerusalem; a 'r llall, y Talmud o Babilon; mae pob un o 'r rhai'n wedi eu cyfansoddi yn ddau ran, y * Misna a 'r Gamara.
   
Mae 'r Talmud o Jerusalem yn fyrrach ac yn dywyllach nâ hwnnw o Babilon, ond yn henach o ran amser. Mae 'r Iuddewon yn dewis y Talmud a gyfansoddwyd yn Babilon o flaen hwnnw o Jerusalem, am ei fod yn fwy goleu, ac yn helaethach. Y Talmud o Jerusalem a 'r Misna, yn ol dehongliad y Caldeaid, Onkelos, a Jonathan, yw 'r llyfrau hynaf o athrawiaeth ag sydd gan yr Iuddewon, ond yr awdwyr sanctaidd eu hunain. Mae Lightfoot wedi tynnu llawer iawn o oleuni o honynt at eglurhau amryw ymadroddion yn y Testament Newydd, trwy gydmaru geiriau 'r Misna a 'r apostolion â 'r efangylwr.
   
Pan ddinystriwyd Jerusalem gan Titus ymmerawdwr Rhufain, yr hyn a ddigwyddodd yn y flwyddyn 70 o oedran Crist, fe gafodd yr Iuddewon eu gwasgaru dros wyneb yr holl ddaear, fel nad oes braidd un wlad na thalaith heb rai o honynt yn ei chrwydro; maent hyd heddyw yn disgwyl y Messia, yr hwn yn y iaith Hebraeg sy 'n arwyddo Eneiniog.— Crist a elwir felly, canys efe yw 'r gwir Fesia, yr hwn sy 'n Frenin, Offeiriad, ac yn Brophwyd; ac o 'i herwydd ef y cafodd brenhinoedd, offeiriaid, a phrophwydi eu heneinio, yr hyn oedd yn cael ei wneud yn ffiguraidd neu 'n gysgodol o hono, oddiwrth y gair Mesach, fe eneiniwyd. Felly Saul, Dafydd, Solomon, Joash, a brenhinoedd Juda, a dderbyniasant y frenhinol eneiniad, Aaron a 'i feibion yr
* Misna sy 'n arwyddo ail adroddiad, neu, ail gyfraith Gamara, math o agoriad ar y Misna.


[td. 19] offeiriadol wisgoedd cyssegredig, Elisha, disgybl Elija, y brophwydol eneiniad.
   
Mae 'r Crist'nogion yn credu, mai Iesu Grist yw 'r gwir Fesia, ymha un y mae 'r holl brophwydoliaethau wedi cael eu llwyr gyflawni. Ond y mae 'r Iuddewon etto, yn eu hynfydrwydd, yn parhau i ddysgywl am Fesia tymhorol, yr hwn, meddant hwy, a ddarostwng y byd, ac a osod i fynu un lywodraeth gyffredinol; felly yn credu yn ei ddyfodiad. Rhai mwy diweddar o honynt sy 'n tybied ei fod eisoes wedi dyfod, ond ei fod heb wneuthur ei hun yn amlwg, o herwydd mawr bechodau 'r Iuddewon: eraill yn meddwl fod dau Fesia i ddyfod, y naill ar ol y llall; un mewn cyflwr o ymddarostyngiad, a 'r llall mewn anrhydedd, godidowgrwydd, a gallu. Ond bydded i bob Cristion gofio, fod Iesu wedi dywedyd yn rhagflaenol, er ein rhybuddio, 'Os dywed neb wrthych, Wele dyma Grist, neu dyna, na chredwch; canys cyfyd gau gristiau a gau brophwydi lawer.' Ac wrth y wraig o Samaria, 'Myfi yr hwn wyf yn ymddiddan â thi yw hwnnw.'
   
Yn ol y brophwydoliaeth hon, yr ydym yn cael hanes am lawer o dwyllodwyr a gymmerasant arnynt enw 'r Mesia. Pob oes ymysg yr Iuddewon sydd wedi bod yn hynod am ryw gau gristiau, neu gau brophwydi, y rhai oedd yn dra llwyddianus i dwyllo 'r bobl. Y cyntaf, a 'r mwyaf enwog, oedd Simon Magus, yr hwn a gyhoeddodd ei hun yn Samaria, mai efe oedd gallu Duw. Yn yr oes ganlynol, un Barchochobas, trwy ei dwyll, a dynodd erledigaeth echryslawn ar yr Iuddewon. Yr ydys yn dywedyd iddo ef gymmeryd yr enw hwn, ag sy 'n arwyddo yn Hebraeg, Mab y Seren, o herwydd fod prophwydoliaeth Balaam yn dywedyd, y deuai seren allan o lwyth Jacob; yr hyn ag oedd ef yn ei osod iddo ei hun, gan roi allan, mai efe oedd y Mesia. Fe dynnodd yr Iuddewon i wrthryfela yn erbyn llywodraeth Adrian. Mae hanesion yn dywedyd fod ganddo [td. 20] 25,000 o ddisgyblion; i Dduw ddatguddio amryw bethau iddo ef, ag a gadwodd yn guddiedig oddiwrth Moses; ac na allasai un llyfr gynnwys ei holl weithredoedd a 'i ymadroddion ynddo.
   
O ddeutu 'r flwyddyn 434, fe ymddangosodd yn ynys Candy gau Fesia a elwid Moses; yr oedd hwn yn dywedyd mai efe a roddodd y gyfraith gyntaf i 'r Iuddewon, iddo ddyfod i lawr o 'r nef i waredu 'r Iuddewon o 'r ynys honno, trwy wneuthur iddynt basio dros y môr yn eu hol i dir yr addewid: fe fu 'r Iuddewon mor ddwled a 'i gredu, a llawer o honynt a neidiasant i 'r môr gan debyg y caent ffordd agored i fyned trwyddo. Llawer o honynt a foddasant, a 'r lleill a ddaethant allan fel y gallent; pan aed i ymofyn am y twyllwr, yr oedd ef wedi diflannu, am hynny hwy a dybiasant mai yspryd ydoedd ar ddull dyn wedi dyfod i amharchu 'r Iuddewon.
   
Yn yr oes ganlynol, 530, fe ymddangosodd gau Fesia yn Palestina, a elwid Julian; fe roddodd hwn ei hun i maes yn goncwerwr i wared yr Iuddewon o ddwylaw gorthrymedig y Crist'nogion trwy nerth arfau. Hwy a gymmerasant eu camarwain trwy 'r addewidion hyn; fe gymmerodd yr Iuddewon i fynu eu harfau, ac a dorrasant yddfau llawer o 'r Crist'nogion; ond fe ddarfu i 'r ymmerawdwr Justinian ddanfon byddyn i 'w cynnorthwyo: Julian a gymmerwyd, ac a ddihenyddwyd, a 'i ganlynwyr a wasgarwyd.
   
Yn y flwyddyn 714, Iuddew a elwid Serenus, a osododd ei hun i maes i 'r Iuddewon yn Yspain, mai ef oedd i 'w harwain i Palestina, ac i osod i fynu ymmerodraeth yno. Llawer (a gredasant mai efe oedd y Mesia,) a adawsant eu gwlad a 'u gorchwylion i 'w ganlyn. Ond hwy a ddeallasant yn ebrwydd nad oedd ef ond twyllwr, ac a gawsant amser ddigon i edifarhau am eu ffolineb a 'u crediniaeth.
   
O ddeutu 'r ddeuddegfed oes yr oedd yr amser yn bur ffrwythlon am dwyllwyr o 'r fath hyn; fe ymddangosodd ynghylch saith neu wyth o honynt yn [td. 21] Ffraingc, Yspaen, Persia, &c. un nodedig yn Morafia, yr hwn, meddant hwy, a allai wneuthur ei hun yn anweledig pryd y mynnai, trwy swyno llygaid ei ganlynwyr. Yn yr oes ddiweddaf fe ymddangosodd twyllwr nodedig a elwid Sabatai Tzevi, a osododd ei hun i fynu yn lle Mesia, ond yn groes i ddisgwyliad yr Iuddewon, fe a drodd yn Fahometan, yn 1666.
   
Yn olaf, fe ymddangosodd un Rabby Mordecai o ddeutu 'r flwyddyn 1682, yr hwn a gymmerodd arno yr enw o Fesia, ac a dwyllodd beth mawr o 'r Iuddewon yn Itali a Germany i 'w ganlyn; ond fe gafodd hwn ei gymmeryd i fynu gan yr Inquisition a 'i drin fel twyllwr, yn ol ei haeddiant. Fel hyn y mae 'r Iuddewon ymhob oes wedi bod yn gosod i fynu gau gristiau, y naill ar ol y llall, er amser ein Iachawdwr hyd yn awr, nid i un diben arall ond i ddangos eu ffolineb a 'u angrhediniaeth.
   
Y pethau mwyaf neillduol a ddigwyddodd yn amser neu hanes yr Iuddewon yw, galw Abraham o wlad y Caldeaid, arwain yr Israeliaid o wlad yr Aipht trwy 'r môr coch; rhoddi y gyfraith i Moses ar fynydd Sinai, eu sefydlu yng wlad Canaan dan lywodraeth Josua, adeiladu teml Salomon; rhannu 'r llwythau, eu caethgludiad yn Babilon, eu hadymchweliad dan Zorobabel i adeiladu 'r deml yr ail waith, dinystrio hon drachefn gan Titus, a gwasgariad yr Iuddewon dros yr holl fyd. Mae 'n ddiammeu mai llyfrau 'r Hen Destament yw 'r hanesion goreu a 'r hynaf ag ydym ni yn adnabyddus o honynt. Yn dystiolaeth o hyn, edryched y darllenydd i waith Josephus, un o 'u haneswyr goreu, o ba waith y mae llawer cyfieithad yn Saesonaeg.
   
Pob dyn ag sy 'n caru 'r gwirionedd, ac yn chwennych cael iawn dystiolaeth o 'i grefydd, nid oes achos i Gristion fyth gael gwell nâ 'r hyn a welir mewn perthynas i gyflwr yr Iuddewon yn bresennol! Duw, er hynny, sy 'n ein gwarafun i wneuthur cam-ddefnydd o 'r tystion hyn, a 'u sarnu dan draed, ond yn hytrach i ddangos ein hynawsedd drugaredd tu ag at y bobl annedwydd yma, y rhai sydd a 'u calonnau [td. 22] yn awr wedi caledi mewn tywyllwch ac angrhediniaeth.
   
Nid yw yn adnabyddus i ni, pa mor belled y byddai i 'r bobl hyn ganiattau rhydd-did i Grist'nogion, pe byddai 'r llywodraeth yn eu dwylo; ond hyn a wyddom, nad oes gan Grist'nogion un hawl i erlid; canys arfau ein milwriaeth ni nid ydynt gnawdol, ond nerthol trwy Dduw, i ddyfod ag eneidiau yn ddarostyngedig i Grist.

Am Eilun-Addoliaeth yn gyffredinol.

   
EILUN neu ddelw-addoliaeth yw gwasanaeth grefyddol a roddir i ddelwau a gau dduwiau; ac yn gyffredinol a ddeallir am bob annuwioldeb a phob math o goel-grefyddau. Nid yw awdwyr yn gallu llwyr gyttuno mewn perthynas i wreiddiol ddechreuad na 'r achos o eilun-addoliad. Lucretius oedd yn meddwl y gallai dyn o fwriadau terfysglyd, a fyddai 'n deilliaw oddiwrth ofn, ddarlunio rhyw ddychymmyg o dduwiau iddo ei hun.
   
Yr wrthddrych gyntaf o eilun-addoliaeth a ellir feddwl, oedd yr haul, lleuad, a 'r ser, ac yn gysgodol o honynt, y tân. Eraill oedd yn credu fod yr addoliad yn y dechreuad yn cael ei wneuthur i angylion. Ffosius sy 'n gosod allan, pan ddarfu i ddynion gyntaf ymadael â 'r gwasanaeth ag oedd yn ddyledus i 'r gwir Dduw, iddynt roddi dwyfol anrhydedd i ddau egwyddor, sef, y da a 'r drwg.
   
Mae rhai awdwyr yn meddwl bod eilun-addoliad yn henach nâ 'r diluw, ac yn credu iddo ddechreu cyn amser Enos; a hyn y maent yn ei brofi trwy ddyfynnu yr adnod olaf o 'r bedwaredd bennod o Genesis, lle y dywedir, yn ol y cyfieithad cyffredin, 'I ddynion ddechreu galw ar enw 'r Arglwydd.'— Ond yn ol rhai awdwyr, y maent yn ei gyfieithu, 'Pryd hynny dechreuodd dynion halogi enw 'r Arglwydd.'
[td. 23]    
Yn fuan ar ol y diluw, fe aeth yr holl fyd yn benwan mewn eilun-addoliad; canys p'le bynnag y trown ein llygaid, er a chyn amser Abraham, ni chair gweled dim ond gau-addoliad ac eilunod trwy 'r holl ddaear. Tad Abraham, ac Abraham ei hun, a fuant yn euog o wasanaethu duwiau eraill tu hwnt i 'r afon Euphrates. Mae 'n ddigon eglur fod delwau gan Laban, pan yr y'm yn cael hanes i Rachel, o gariad iddynt, fyned â hwynt gyd â hi. Y rhai'n, ynghyd ag eraill ag oedd yn cael eu cadw yn y teulu, a guddiodd Jacob dan dderwen yn Sechem, fel na chaent eu defnyddio mwyach.
   
Delwau eraill a sonier am danynt yn yr ysgrythurau, yw 'r Teraphim, y llo aur, Baal, Bel, Baal-peor, Baal-perith, Beelzebub, Meloc, Anam-melec Adramelec, Repham, Dagon, Nergal, Ashima, Nibaas, Tartac, Rimmon, Nisroc, Tammus, Sheshac, Nebo, Meni, Gad, Mahussin, Duw 'r pwerau, neu 'r duwiau cadwedigol gan y Papistiaid, Asharoth, a Succoth-benoth. Ond llawer o 'r rhai'n oedd yr un peth dan wahanol enwau. Mewn amser dynion ardderchog, neu frenhinoedd wedi marw, anifeiliaid o bob rhyw, megis teirw, elephantiaid, llysiau, cerrig, a phob peth a allai daro yn eu pennau, oedd yn cael eu galw yn dduwiau a 'u haddoli. Dynion a 'u meddyliau wedi gwibio oddiwrth y wir orphwysfa yn y goruchel fod, ac heb gael dim gorphwysfa mewn delw, a chwanegasant eraill attynt. Yma, pan oedd pob gwlad a chenedl a delwau neillduol iddynt eu hunain, yr oeddent yn barod i dderbyn y rhei'ny perthynol i 'w cymmydogion. Ac er cymmaint oedd eu hawl i philosophi, nid oedd hynny yn yr hyn lleiaf yn gwella dim ar y wlad. Yr Aiphtiaid, er cymmaint oeddent hwy yn ei glaimio o ddoethineb, a wasanaethent deirw brithion, adar, cennin, winwyns, &c. Yr oedd hefyd gan y Groegiaid ynghylch deng mil ar hugain o dduwiau. Y Gomeriaid a wnaethant dduwiau o 'u brenhinoedd a gwir ardderchog eraill; ac nid oedd [td. 24] y Caldeaid, y Rhufeiniaid, a 'r Chinesiaid, yn well nâ hwythau am eu ffolineb: ac nid hyn yn unig, canys nid oeddent yn edrych dim ar dorri cyfraith nattur, trwy fwrddro lluoedd o 'u cymmydogion a 'u plant, i 'w hoffrymmu i 'w duwiau. Yr oedd rhai cenhedlaethau yn Germani, Scandinafia a Thartari, yn meddwl fod marwolaeth ddisyfed mewn rhyfel, neu hunan-laddiad, yn ffordd happus o ddiweddiad, at gael tragywyddol ddedwyddwch gyd â 'u duwiau. Yn ddiweddar amser yr offrymwyd ynghylch 64,080 o ddynion, wrth gyssegru teml i eilunod, mewn yspaid pedwar diwrnod, yn America.
   
Ni fu gan yr Hebreaid erioed ddelwau o 'u gwaith eu hunain; ond yr oe'nt hwy yn dderbyniol o rhai [sic] ag oedd gan y cenhedlaethau o 'u hamgylch. Y parodrwydd i addoli 'r llo aur wrth fynydd Sinai, sy 'n rhoi achos i feddwl eu bod yn euog o 'r un ffieidd-dra yng wlad yr Aipht: wedi hynny hwy a wasanaethasant ddelwau 'r Moabiaid, Ammoniaid, Canaaneaid, y Syriaid, &c. Ac yn yr 862 o flynyddau y buant yn aros yng wlad Canaan, cyn eu caethiwo gan y Caldeaid, hwy a lithrasant bedair gwaith ar ddeg o leiaf i eilun-addoliaeth. Dan deyrnasiad y deg llwyth, yr oedd eilun-addoliad yn sefydledig yn eu plith; ac anfynych oedd teyrnas Juda yn cael ei phuro oddiwrthi. Gwedi 'r Iuddewon ddyfod yn eu hol o Babilon, yr oeddent yn llwyr wrthwyneb i addoli delwau, ac am hynny a oddefasant lawer o galedi o 'u hachos.
   
Y Mahometaniaid ydynt hefyd yn cymmeryd arnynt fod ganddynt sel fawr yn erbyn eilun-addoliaeth. Y gwasanaeth y mae 'r Papistiaid yn ei roddi i 'r Forwyn Fair, i 'r seintiau eraill, ac i angylion heb rifedi, traws-sylweddiad yr elfennau yn y cymmun, y rhelywiau a 'u delwau, sy 'n drosedd nid bychan yn eu golwg, ac yn peri iddynt (nid yn ddiachos) edrych ar Grist'nogion yn eilun-addolwyr. Ac yn wir, nid yw Crist'nogion eglwys y Groeg ddim gwell, a 'u cymmeryd yn gyffredinol; y maent yn fwy tueddol nâ 'r Papistiaid i eilun-addoliaeth.
[td. 25]

Dechreuad Paganiaeth ac Eilun-Addoliaeth wedi 'r Diluw.

   
ER bod eilun-addoliaeth wedi dechreu yn fuan ar ol y diluw, etto gallwn ddeall fod y grefydd honno a draddododd Noa i 'w hiliogaeth, yr hon hefyd a arferwyd gan rai o 'r Patriarciaid hyd amser Abraham, sef, addoliad o un gwir Dduw, Penllywodraethwr a Chreawdwr pob peth, a gobeithio yn ei drugaredd trwy Gyfryngwr. Canys yr angenrheidrwydd o Gyfryngwr rhwng Duw a dyn oedd, fel y gellid meddwl, yn farn gyffredinol, wedi gwreiddio yng nghalonnau holl ddynolryw mor fore a 'r dechreuad. Dynion, trwy lygredigaeth nattur, a ddechreuasant edrych arnynt eu hunain yn rhy wael, aflan ac amherffaith, i wneuthur eu herfyniadau at fod mor fawr, sanctaidd, a gogoneddus, ag oedd y Duw hwnnw, Creawdwr nef a daear. Hwy a feddyliasant ei fod yn rhy uchel ac ardderchog; eu hunain yn rhy isel, llygredig, ac anheilwng, i wneuthur cyfathrach ag ef; am hynny hwy a benderfynent fod yn angenrheidiol wrth Gyfryngwr neu Gyfryngwyr, trwy deilyngdod y cyfryw rai y gallent gyflwyno eu gweddiau a 'u deisyfiadau i gael eu cymmeradwyo ganddo.
   
Yn ganlynol, hwy a gymmerasant mewn llaw ddychymmyg pwy a allsai fod yn fwyaf perthynol i 'r pwrpas; ymhlith y goleuadau nefol yr haul, lleuad, a 'r planedau, a darawsant gyntaf yn eu meddyliau; hwy a wyddent wrth nattur fod yr haul a 'r lleuad yn rhagori ar yr holl gyrph wybrennol eraill; ac heblaw hyn, hwy a dybiasant fod y goleuadau rhagorol yma 'n bebyll, neu yn drigfannau i ryw fath o ysprydion ardderchog ag oedd, o ran eu nattur, yn nes ac yn fwy teilwng o gymdeithas y Goruchaf nâ hwy. Yr oeddent hefyd yn credu, fod rhyw ysprydion yn cyfaneddu ynddynt yn yr un dull ag y mae eneidiau dynion yn cyfaneddu yn eu cyrph daearol; ac yn eu dwyn trwy eu holl ysgogiadau tymhorol o [td. 26] amgylch y ffurfafen, ac nid yn unig i lywodraethu 'r cyrph hynny lle 'r oeddynt yn preswylio, ond hefyd, fod ganddynt awdurdod fawr ar bethau daearol; yn ganlynol, hwy a dybiasant mai y rhai'n oedd y bodau mwyaf addas at fod yn gyfryngwyr i ddwyn eu deisyfiadau a 'u gweddiau at Dduw. Yn y lle nesaf, hwy a ddechreuasant roi enwau ar y goleuadau hyn: Sadwrn hwy a alwent Cronos; Iau, Jove; Mawrth, Maros; Haul, Apollo; Gwener, Prosperina; Mercher, Hecat; a 'r Lleuad, Diana; ynghyd â llawer o enwau eraill perthynol i 'r pethau neu 'r lleoedd ag oeddent hwy yn ei dybied fod dan ei hawdurdod. Dyma y rhai a wnaeth y cenhedloedd gyntaf yn dduwiau; i 'r cyfryw yr oeddent yn offrymmu ac yn talu eu haddunedau, i 'r diben iddynt hwythau fod yn genhadon ffyddlon drostynt at Dduw.
   
Etto nid oedd hyn ddim digon; hwy a aethant i gredu, fod gan ddynion da ac ardderchog, pan y byddent farw, allu mawr, o herwydd eu ffafr gyd â Duw o fod yn gyfryngwyr i eirioli drostynt; am hynny, fe ddarfu iddynt dduwio llawer o ddynion ag oedd wedi bod yn enwog yn eu bywyd, a chwedi haeddu mwy o glod nag eraill, naill ai am eu helusenau a 'u hathrawiaethau, neu o ran rhagorfraint eu hawdurdodau. Ond nid hyn yn unig; ni fuant hwyrach ne's iddynt gyssegru amryw eraill o is radd; hwy a lanwasant y byd o honynt, gan osod rhai i lywodraethu moroedd, rhai 'r coedydd, afonydd, mynyddau, taranau, tymhestlau, &c. Ac yn y diwedd, hwy a aethant i addoli eu lluniau, eu delwau, a phob math o greaduriaid gwylltion a dofion, glân ac aflan, rheibus a gwenwynog; delwau o aur ac arian, coed a cherrig, o 'u gwaith eu hunain; i ba rai yr oeddent ac y maent, mewn rhai mannau, yn rhoi dwyfol anrhydedd ac addoliad iddynt hyd y dydd heddyw.
   
Mae 'n ddiammeu i 'r grefydd hon o eilun-addoliaeth ddechreu ymhlith y Caldeaid; eu gwybodaeth [td. 27] mewn seryddiaeth a 'u cynnorthwyodd hwynt iddi; ac o herwydd hyn y cafodd Abraham ei neillduo, pan ddaeth ef allan o honi; oddiwrth y Caldeaid hi a dannodd ei hun dros holl wledydd y dwyrain, lle cafodd ei phroffeswyr yr enw o Sabiaid. Oddi yma hi aeth trosodd i wlad yr Aipht, ac oddi yno i blith y Groegiaid, y rhai a 'i tannodd trwy holl genhedlaethau gorllewinol y byd.
   
Mae gweddill o 'r sect hon fyth yn parhau yn y dwyrain, dan yr enw Sabiaid; yr hon, fel y dywedant hwy, a dderbyniasant oddiwrth Sabas mab Seth. Ymhlith eu llyfrau, ag sy 'n cynnwys athrawiaeth eu sect, y mae un llyfr a elwir Seth, yr hwn, meddant hwy, a gyfansoddwyd gan y Patriarc hwnnw.

Ychydig mewn perthynas i 'Stad bresennol Eilun-Addoliaeth ymhlith y Paganiaid, yn enwedig y Chinese.

   
YR ydym yn cael hanes fod y Chinese yn gyffredinol yn addoli un goruchaf Dduw, Brenin nef a daear, neu yn hytrach yr hwn y maent yn alw [sic] Y Meddwl Tragywyddol, yr hwn, yn ol eu hathrawiaeth hwy, yw bywyd yr holl greadigaeth: ond ymhellach, y maent yn credu ei fod ef yn llywodraethu pob peth trwy raglawiad, ac y maent hwy yn ei alw Laocon Tzanty; a thrwy 'r haul, yr hwn y maent yn ei gyfrif yn yspryd tragywyddol; a thrwy un dwyfol arall a elwir Chansay, yr hwn, meddant, sy ag awdurdod ar bob peth dan y lleuad. I 'r tri gradd hyn o ysprydion, ac i dri * arall o lywodraethwyr danynt, y llu nefol, ac eneidiau rhyw henafiaid ardderchog, y maent hwy yn talu eu haddoliadau a 'u gwasanaeth crefyddol; ond yn unig bod hyn o wahaniaeth, sef bod y brenin yn offrymmu i 'r cyrph nefol, megis yr haul, y lleuad, a 'r ser; yr arglwyddi,
* Tangwam, llywodraethwr yr awyr a 'r gwlaw. Teiguam, dros genhedliad ffrwythau, ac anifeiliaid. Tzingwam, pennaeth y moroedd, &c.


[td. 28] a 'r rhai mwyaf ardderchog i bethau daearol; sef, i 'r mynyddau, gelltydd, llynoedd, a bryniau; boneddigion a swyddwyr i 'r gwlaw, taranau, a thymhorau 'r flwyddyn; a 'r bobl gyffredin i ddelwau neu dduwiau teuluaidd, ac i 'r angylion addysgiadol. Y wlad helaeth hon sy 'n llawn o demlau a monachlogydd, wedi eu llenwi â delwau, y rhai y mae 'r offeiriaid dichellgar yn porthi ag anwedd y bwyd, eithr yn bwyta 'r sylwedd eu hunain. Mae gan yr offeiriaid yma gymmaint o awdurdod ar y duwiau, fel ag y maent yn eu cospi a 'u chwipio pan na fyddont yn atteb eu dibenion. Mae ganddynt un ddelw a thri phen yn perthyn i 'r un corph, i 'r hon y maent yn rhoddi mawr barch: y mae hon yn personoli tri philosophydd mawr, Confusius, Xequiam, a Tanzu. Maent yn dala athrawiaeth y Pythagoriaid, neu drawsglwyddiad yr enaidiau i ryw greaduriaid eraill; am hynny mae rhai o honynt na laddant gymmaint ag un creadur mwyaf distadl. I 'r pwrpas yma mae parc yn Quinsay, wedi ei furio oddiamgylch, yn perthyn i Fonachlog, lle mae 'r Monachod yn porthi pedair mil o greaduriaid byw o bob math ar elusennau, er lles i eneidiau rhai pobl fawrion ag sydd wedi myned i mewn i gyrph y creaduriaid hyn i gyfaneddu. Nid oes neb yma yn cael ei rwymo at un addoliad neillduol, ond gallant ddewis y sect a fynnont. Am eu gwybodaeth mewn perthynas i ddedwyddwch nefol, neu boenau uffernol, nid yw ond ychydig neu ddim i son am dano: maent yn ofnus iawn pan welont ddiffyg ar yr haul neu 'r lleuad, y rhai y maent yn eu hystyried fel gwr a gwraig, ac yn meddwl eu bod yn ddig wrthynt ar y cyfryw amser. Mae yma lawer o seremoniau mewn perthynas i wyliau, newydd leuadau, genedigaethau, ac angladdau eu perthynasau, dros y rhai y maent yn fynych yn myned i lawer o draul. Nid oes neb o honynt heb eu Jos, neu dduw teuluaidd, y rhai y maent yn eu cospi yn lled ddrwg: canys os bydd iddynt weddio arnynt am ryw beth, ac heb gael dim [td. 29] effaith oddiwrth eu gweddi, hwy nid yn unig ddannodant iddynt y diofalwch, ond hefyd hwy a lusgant y ddelw trwy 'r lleoedd mwyaf drewllyd a diffaith ar hyd yr heolydd: etto os digwydd ar y pryd hynny iddynt gael eu herfyniad, hwy a osodant y ddelw yn ei lle, ac a syrthiant o 'i blaen i ddeisyf maddeuant, ac at ei heddychu, hwy a 'i golchant, ac a 'i paentiant hi yn ardderchog o 'r newydd.

Am Grefydd y Paganiaid yn y Carnatic, Colconda, Bisnagar, Decan, &c.

   
MAE 'r bobl hyn, medd hanesion, yn addoli yr un duwiau, er eu bod dan wahanol enwau, a 'r Bramiaid; yr ydys yn galw eu crefydd Banian, a 'r bobl Baniaid. Nid yw hwn ddim titl o waradwydd, ond gair ag sy 'n arwyddo dwysder, anrhydedd, a nodedigrwydd, mewn perthynas i 'r gerwindeb a 'r creulondeb y maent yn arferyd yn eu temlau a 'u bywydau.
   
Mae 'r Baniaid, megis y rhan fwyaf o 'r Paganiaid, yn credu fod un Duw goruchaf, ac yn ei alw Parabrama, yr hyn yn eu iaith hwy sy 'n arwyddo perffaith; ei fod ef o hono ei hun yn anllygredig, ac yn anfarwol. Maent hwy 'n dywedyd iddo orchymyn pob peth perthynol i grefydd Brama ei fab hynaf; i Winstow, mab arall iddo, roddi gofal dros angenrheidiau a chyfiawnderau ei bobl; i 'r trydydd, dros yr elfennau a chyrph dynion. Mae y rhai'n yn cael eu haddoli ar ddull delw fawr, ac iddi dri phen. Ond o ran eu bod hwy 'n credu i Dduw greu 'r diafol, er mwyn tormento a gwneuthur rhyw ddrwg i ddynolryw, maent yn ei addoli yntef, nid o gariad, ond rhag ei ofn; ac y mae ganddynt ddelw o hono ar ddull hagr ac ofnadwy. Mae 'r bobl hyn yn arferyd puro eu hunain trwy offrymmau ac ymolchiadau, ac yn rhoddi llawer o 'u heiddo i 'r Braminiaid a fo 'n attendo arnynt. Mae 'n beth rhyfedd yr [td. 30] hybarch sydd gan y bobl hyn i 'r afon Ganges; maent yn ymolch ynddi o bur addoliad, ac yn mynych daflu iddi fel yn offrwm, ddarnau o aur ac arian. Llawer iawn o ymdeithyddion sy 'n wastadol yn dyfod i ymweled â 'r afon ardderchog hon; a thra maent yn ymdrochi ynddi, maent yn dala gwellten fer rhwng eu bysedd. Ar ol i 'r ymdeithwyr ymolchi eu hunain, a chyflawni eu seremoniau, maent yn cael eu derbyn gan y Bramins, a 'u dwyn i mewn i 'w padogau, lle maent yn cynnyg arian a reis.— Tra fo 'r seremoniau hyn yn cael eu gwneuthur, mae 'r ymdeithwyr yn ail adrodd llawer o weddiau; a hwy a ddywedant, fod pechod pob un wedi eu maddeu, trwy ymolchi yn y Ganges.

Crefydd y Bobl sy 'n trigfannu yn Japan.

   
MEWN perthynas i 'r Japanîs, nid oes fawr o wahaniaeth rhyngddynt hwy a 'r Chinese; maent yn cyfaddef fod un goruchaf Dduw, ag sy 'n byw yn y nefoedd, a bod llawer o dduwiau eraill o is radd, ag sy 'n trigfannu ymhlith y ser; ond etto ni ellir meddwl eu bod yn addoli un o 'r rhai'n; eithr y duwiau y maent hwy yn addoli yw llywodraethwyr a fu 'n byw ryw amser ar y ddaear, ac a gawsant yr anrhydedd yma trwy ryw weithredoedd rhagorol; trwy rinwedd y rhai'n maent yn barnu y gallant fod yn ddedwydd neu 'n druenus yn y bywyd hwn, a thrwy eu cynnorthwy a 'u cyfryngdod, y cânt eu gwobrwyo yn ol eu gweithredoedd yn y byd a ddaw. Maent yn meddwl fod llawer paradwys, lle mae pob un o 'u duwiau yn cario eu haddolwyr; i 'r fath ddychymygol ddedwyddwch a hyn y mae 'r bobl ddwlon yma mewn cariad, fel ag mae rhai yn myned i foddi, eraill yn torri eu gyddfau, neu 'n taflu eu hunain dros greigiau uchel; i hyn y maent yn cael eu hannog gan eu hoffeiriaid trachwantus, oddiwrth y cyfryw rai y maent hwy yn ymgyfoeth[td. 31]ogi. Mae yma beth aneirif o Badogau; ymhlith y cyfryw, yn nheml Macca, mae un ddelw wedi ei gwneuthur o bres, ac yn cyrraedd hyd gronglwyd y deml; mae 'r gadair, medd Sir Thomas Herbert, yn drugain a deuddeg troedfedd o uwchder, ac yn bedwar ugain o led; ei phen yn ddigon mawr i ddala pumtheg o ddynion, a 'i fawd-fys yn ddeugain modfedd oddi amgylch.
   
Maent yn cadw gŵyl, ymha un y maent yn llosgi peth aneirif o lampau wrth eu drysau, ac yn rhodio i fynu ac i wared ar hyd yr heolydd, i gyfarfod ag eneidiau eu cyfeillion a fuasant feirw 'n ddiweddar, o flaen pa rai y maent yn gosod bwyd a diod, ac yn eu gwawdd i 'w tai i orphwys, fel na ddiffygient yn eu siwrnai i baradwys, yr hyn meddant hwy, sy 'n daith tair blynedd o leiaf.
   
Pan fyddo dyn marw, mae ei dylwyth yn gorfod dwyn dau neu dri o dystion, i brofi nad oedd ef ddim yn gristion ar amser ei farwolaeth, ac y maent yn myned mor belled a holi pa un a bu ef felly yn holl ystod ei fywyd; os deuir i wybod ei fod, mae ei gorph yn cael ei daflu i ryw dommen fel ci.

Crefydd y Bobl sy 'n trigfannu yn Pegu.

   
PEGU yw un o 'r taleithau ag sydd tu hwnt i 'r afon Ganges; eu crefydd sefydlog yma yw Paganiaeth. Yn eu barn, mae 'r bobl yn meddwl yr un peth a 'r Crist'nogion hereticaidd, sef, y Manicheans; canys maent hwy 'n dala fod dau ben-llywodraethwr, un da a 'r llall yn ddrwg; ac am hynny y maent yn offrymmu i 'r diafol, fel yn awdwr o bob drwg; ac nid i 'r un da, am nad yw ef yn dymuno dim niwed iddynt: felly y maent yn addoli 'r diafol am gael ei ffafr a 'i diriondeb; ac iddo ef, trwy wahanol ddull o ddelwau, y maent yn cyfeirio eu haddunedau a 'u gweddiau. Maent yn credu mewn tragywyddol barhad o fydoedd, ac mor gynted y [td. 32] byddo un yn cael ei losgi, fod un arall yn codi o 'r lludw. Mae 'r fath barch anrhydeddus ganddynt i 'r crocadil, fel ag y maent yn credu, pwy bynnag a ddifethir ganddo, fod ei enaid yn cael ei ddwyn yn uniawn i 'r nef. Y maent hefyd yn credu fod gan yr epaid enaid dynol, a 'u bod gynt yn ddynion; ond at eu poeni, am ryw ddrwg weithredoedd a wnaethant, i 'r duwiau eu troi ar y dull hynny. Ond y creadur mwyaf ag sy 'n cael ei anrhydeddu yn eu plith hwy, yw 'r elephant wen; ac un o deitlau brenin Pegu yw, Arglwydd yr Elephant wen. Mae 'r creaduriaid hyn yn cael eu gwasanaethu ar ddisglau arian; a phan maent yn cael eu harwain allan i gael aer, mae cerddorion yn canu o 'u blaen ar lawer math o offerynau; a phan ddelont adref, mae un o weision y brenin yn golchi eu traed â dwfr o ddisgl arian.
   
Mae yma rai temlau o faintioli mawr, ac fe ddywedir fod un o honynt yn cynnwys ynghylch chwech ugain mil o ddelwau; ond fe allai nad yw rhai o honynt ond bychain, neu fath o hieroglyphics, yr hyn sy 'n beth cyffredin yng wledydd y dwyrain. Ymhyrth y temlau hyn y mae ffont neu lestr mawr â dwfr, yn yr hon y mae 'r ymdeithyddion yn golchi eu traed cyn myned i mewn. Y rhan gyntaf o 'u haddoliad yw gosod eu dwylo ar eu pennau, yn arwydd o barch dyledus i wrthddrych eu haddoliad. Trwy 'r holl deyrnas hon, dydd Llun y maent hwy yn ei osod o 'r neilldu at addoliad crefyddol; ac ar y diwrnod hwnnw mae eu hoffeiriaid, neu 'r talapoins, yn pregethu i 'r dynion yn eu temlau.

Crefydd Pobl Siam.

   
MAE 'r wlad helaeth hon tu draw i 'r Ganges; ond eu crefydd sydd yn agos yr un peth a 'r rhai a soniwyd am danynt eisoes yn y taleithau rhagflaenol. Mewn ychydig o bethau maent yn wahanol; [td. 33] yn hyn ni gawn ddala rhyw gymmaint o sylw. Mae eu holl gyfraith foesol yn gynhwysedig yn y pump gorchymyn canlynol, sef, na ladd, na wna un fath o aflendid; na ddwg gam-dystiolaeth; na ladratta; ac na ŷf un math o ddiod i feddwi.
   
Mae y rhai'n yn agos yr un peth ag sy 'n ysgrifenedig yng nghyfraith Moses, yr hyn a ddengys, fod crefydd nattur yn oestad yr un peth, ymhob oes, ac ymhlith pob cenhedlaeth, er ei bod yn cael ei dirywio trwy ymarferiadau a seremoniau o ddyfais dynolryw.
   
Y duw y maent hwy yn ei addoli trwy fawr anrhydedd, yw Sommona Codon, am yr hwn y mae ganddynt yr hanes ddychymygol hon; mai efe yw brenin Seylon, ac iddo adael ol ei droed mewn tri man o 'r byd, sef yn nheyrnas Siam, Pegu, a 'r ynys ragddywededig Seylon. I 'r lleoedd hyn mae llawer o bererinion yn tramwyo bob blwyddyn, i roddi i fynu eu gweddiau iddo. Mae 'r pererinion yma yn cael cennad i weled esgyrn Sommona Codon, y rhai a ddywedant eu bod yn llewyrchu mor danbaid, fel na allant edrych arnynt dros un funud o amser.
   
Yr oedd gan Sommona Codon ddau ddisgybl neillduol, delwau pa rai sy 'n sefyll o 'r tu iddo ar ei allor, ond nid cymmaint ag ef ei hun; enwau y rhai'n yw, Pra Molga, a Phra Scarabout; Pra Molga, yr hwn sy 'n sefyll ar ei law ddeheu, wrth ddeisyfiad rhai o 'r ysprydion damnedig, a drodd y ddaear â 'i hwyneb i lawr, ac a gymmerodd dân uffern yng nghledr ei law; ond er cymmaint ei chwennychiad, ni allai mewn modd yn y byd ei ddiffodd: am hynny fe ddeisyfodd gael cynnorthwy Sommona Codon i wneuthur hyn o gariad drosto; ond fe wrthododd y duw hwn wneuthur hyn o gymmwynas, gan ddywedyd wrtho, pe b'ai poenau uffern unwaith yn cael eu symmud oddiwrth ddynolryw, ni fyddai dim ond drygioni ac anlladrwydd yn y byd. Mae rhyw beth yn y farn hon yn ddigon tebyg i 'r hyn sy 'n gynhwysedig mewn crefydd nattur; [td. 34] a 'r dull yr ydym ni, greaduriaid darfodedig, yn farnu am gyfiawnder ac anghyfiawnder.

Crefydd y Gaurs neu 'r Gueres yn Persia.

   
MAE 'r bobl hyn mor grefyddol, ag na enwant eu duw ar un achos, heb lawer iawn o anrhydedd a pharch. Maent yn addef iddo yr un priodoliaethau a ninnau; ac yn edrych arno ef yn farnwr goruchel, gwobrwywr haelionus, cyfiawn, a thrugarog, ac yn barod i roi maddeuant; bod angylion a diafliaid yn wasanaethwyr dano, ac yn gweinyddu drosto dda a drwg. Mae 'r Gaurs hefyd yn meddwl bod dau angel yn perthyn i bob dyn yn neillduol; ac eraill i bob mis a phob diwrnod trwy 'r flwyddyn; ac i 'r rhai'n y maent yn cyfeirio eu gweddiau, yn ol y dull a 'r drefn y maent wedi eu gosod i lawr yn eu cyfraith; canys er eu bod yn credu fod un Duw ag sy 'n llywodraethu pob peth, etto, megis Paganiaid eraill, y maent yn cyfeirio eu gweddiau at dduwiau o is radd, y rhai y maent yn gyfrif fel yn gyfryngwyr ac eiriolwyr drostynt. Ni welwn i 'r ddefod hon gael ei harferyd gan y Groegiaid yn gystal a 'r Rhufeiniaid; ac onid ê, pa ham y maent yn gweddio ar y seintiau i fod yn eiriolwyr drostynt at Dduw?
   
Mae 'r Gaurs yn haeru bod eu crefydd hwy wedi cael ei chynnal yn ddirwystr er amser Noa; ond os collodd y bobl hyn eu llywodraeth wladol, hwy a allant ymfalchio fod ganddynt ganlynoliad o offeiriaid a dull sefydledig o wasanaeth grefyddol er dyddiau Zoroaster; ac y maent yn addef fod Duw, neu egwyddor uwchlaw da a drwg; yr hyn yr oedd yr hen Bersiaid yn ei ddala fod yn awdwr goleuni a thywyllwch.
   
Maent yn credu, yn ol athrawiaeth Zoroaster, i 'r byd gael ei greu mewn chwech o dymhorau, pob un yn cynnwys hyn a hyn o ddyddiau; sef, yn y 45 di[td. 35]wrnod cyntaf i Dduw greu 'r nefoedd; yn y 60 nesaf, iddo greu 'r dyfroedd; mewn 75 iddo greu 'r ddaear; yn y 30 nesaf y llysiau a 'r ffrwythau; mewn 80 yr holl greaduriaid ond dyn; ac yn y 75 diwrnodau nesaf, y creodd ef deidau holl ddynolryw, yr hyn sy 'n gwneuthur i fynu 365, sef blwyddyn gyfan.
   
Mae eu hoffeiriaid yn gorfod gwilied ddydd a nos i gadw ar gyn y tân cyssegredig yn y temlau, yr hwn, meddant hwy, nid yw byth yn cael ei ddiffodd; ac os hynny a ddigwydd, mae ef yn cael ei ennyn drachefn oddiwrth y pethau mwyaf pur, megis mellt, ignus fatus, neu rwbian dau bren ynghyd hyd ne's ennynont yn dân goleu.
   
Mae 'r Gaurs hefyd yn dala, fel ag yr oedd y byd i gael ei liosogi a 'i drigfannu gan ddau ddyn yn unig, i Dduw ordeinio i Efa ddwyn dau efyll bob dydd i 'r byd, ac nad oedd i angeu gael awdurdod ar eu had dros fil o flynyddau; i satan demtio 'n teidau cyntaf, er mwyn eu gwneuthur hwy yn atgas yng olwg Duw eu Creawdr; fod Duw yn gydwybodol o falais yspryd y tywyllwch; ni thybiodd yn gyfleus dynnu hynny o ddrwg yn llwyr oddi wrtho, ond a gymmerodd y drefn ganlynol i rwystro 'r effaith o hono:—Fe sefydlodd ryw nifer o angylion i fod yn fugeiliaid ac yn amddiffynwyr i 'w greaduriaid; fe wnaeth Hamael yn olygwr dros y nefoedd; Acrob yn oruchwiliwr dros angylion yr haul, y lleuad, y ddaear, y dyfroedd, dynion, llysiau, a holl greaduriaid y byd. Er hyn i gyd fe gynhyddodd drygioni, ac fe aeth dynion yn waeth ac yn fwy gwrthwyneb yn ymhob ffordd, ne's i Dduw ddanfon llifeiriaint o ddyfroedd i 'w difetha oddiar wyneb y ddaear.

Crefydd yr Indiad o fewn i 'r Ganges.

   
ER bod yma lawer o grefyddau wedi eu gosod i fynu gan y bobl ag sy 'n cymmeryd arnynt enw crist'nogion, ni wn i a ydynt hwy yn yr ym[td. 36]weddiad lawer yn well nâ 'r Indiaid. Maent yn credu fod llawer o fydoedd wedi bod y naill ar ol y llall, heb un achos o greadigaeth, ac hefyd aneirif o dduwiau yn eu llywodraethu; i 'r olaf o 'r rhai'n y maent hwy weithiau yn cynnyg eu herfyniadau; ond ymhob adfyd y maent yn gwneuthur eu cyfarchiad cyntaf i 'r diafol, yn addunedu iddo, ac yn eu cwplau yn ddiesgeulusdod; ac wrth fwytta, cyn y profont dammaid eu hunain, maent yn taflu rhan o hono dros eu hysgwyddau mewn ffordd o offrwm. Y bobl hynny sy 'n byw o ddeutu Bengal a addolant yr afon Ganges; ac fel y dywedwyd o 'r blaen, cymmaint yw ffolineb y bobl ddwlon hyn, eu bod yn meddwl pe b'ai ddyn ar bwynt marwolaeth, ond cael yfed rhyw ychydig o 'r dwfr hyn, y cai ei enaid yn uniawn ei ddwyn i baradwys.
   
Yn Goa, heblaw llawer o ddelwau dychrynedig i 'r olwg, hwy a addolant y peth cyntaf a gyfarfyddant yn y boreu dros yr holl ddiwrnod hwnnw, yn enwedig os mochyn a fydd; a phob lleuad newydd maent yn y gyfarch â rhyw ddeisyfiadau ar ben eu dau-lin. Ond i ddiweddu 'r hanes yn y parthau hyn—Mae gan pobl [sic] Narising a Bisnagar ddelw, at yr hon y mae llawer iawn o bererinion yn tramwy â rhaffau am eu gyddfau, a chyllill wedi sticco yn eu coesau a 'u breichiau; ac os digwydd i 'r rhai'n fyned yn sicrach, y mae hynny yn cael ei gyfrif yn sancteiddrwydd. Mae 'r ddelw hon bob blwyddyn yn cael ei chario o ddeutu gan liaws o bobl, morwynion â cherddorion yn myned o 'i blaen: os digwydd i bererin gael ei wasgu, neu ei lethu i farwolaeth, dan droellau 'r cerbyd fo 'n ei chario, y mae ei ludw yn cael ei gadw fel peth sanctaidd. Mae 'r eiddynwyr gwallgofus hyn yn gollwng eu gwaed mewn ffordd o offrwm, a rhai o 'r benywod mor haelionus a phutteinio eu hunain i gael arian at gadwraeth y ddelw, neu yn hytrach i 'r offeiriaid.
[td. 37]

Crefydd y Tartariaid, Suberiaid, a 'r Tibetiaid.

   
MAE crefydd y Tartariaid ryw beth yn debyg i 'w cyfraith wladol, ac yn gyffredin wedi ei haddasu at hynny o 'u cymmydogaethau; canys mae yma rai Mahometaniaid, Gentws, Groegiaid, a 'r grefydd Babaidd. Rhai o honynt yw 'r gwaethaf o eilun-addolwyr, ac yn addoli delwau bychain wedi eu gwisgo i fynu â hen garpiau. Mae gan bob un dduw iddo ei hun, ac yn gwneuthur â hwynt fel y mynnont, os na fydd pob peth yn myned wrth eu bodd. Ond crefydd a llywodraeth teyrnas y Tibetiaid a 'r Lasiaid, ynghyffiniau China, yw 'r mwyaf hynod o honynt oll. Mae 'r Tibetiaid yn cael eu llywodraethu gan ddyn, neu dduw-dyn, yr hwn y maent yn ei alw Dalai Lama, i 'r hwn y maent yn talu 'r fath wageddol barch ac anrhydedd, fel ag y mae ymmerawdwr China, a 'r holl arglwyddi mwyaf, yn edrych arnynt eu hunain yn ddedwydd, trwy roi anrhegion gwerthfawr, i gael rhyw beth oddiwrtho at wisgo am eu gyddfau, fel yn ymddiffyniad rhag amryw drallodion ac adfyd. Mae 'r duw-dyn hwn yn cael ei gadw mewn palas ardderchog ar ben mynydd Patuli, yr hwn sydd wedi ei addurno â pheth aneirif o berlau a meini gwerthfawr, ac yn cael ei oleuo â rhifedi mawr o lampau. Mae 'r duw-dyn yma yn cael ei ddangos yn eistedd ar orsedd ardderchog, a chwedi ei ddialladu mewn gwisg gostfawr at dderbyn addoliad gan y bobl, y rhai sydd yn ymgynnull atto o bob cwr o 'r wlad helaeth hon, i ymostwng o 'i flaen, ac yn ei weled yn anrhydedd mawr i gael cusanu ei draed.
   
Meddyliau y rhai ag sydd yn cael eu cyfrif yn bobl fwyaf deallus ymhlith y Tibetiaid yw, pan fyddo 'r Grand Lama mewn wyneb i farw, naill ai o ran oedran neu o ryw glefyd, nad yw ei enaid ond gadael ei hen sych gyfanneddiad i edrych am un arall mwy ifangc a gwell i drigfannu ynddo, yr hyn [td. 38] sy 'n cael ei ganfod yn fynych gan rai o 'r Tayshoo Lama mewn un arall. Yn y dull hyn maent yn peri i 'r bobl gredu ei fod yn parhau yn dragywyddol, o herwydd y mae 'r offeiriaid, ag sydd â 'r holl awdurdod yma yn eu dwylo, yn gosod un arall yn ei le mor debyg iddo a fo bossibl; a phan y byddo ef marw, maent yn ei gladdu mor ddirgel, fel nad yw 'r bobl yn gyffredin yn deall dim llai nad yw ef yn byw byth.
   
Mae crefydd arall yn arddeladwy ymhlith y Tartariaid, a elwir Schamanism. Mae proffeswyr y sect hon yn cyfaddef fod un goruchaf Dduw, gwneuthurwr a chynhaliwr pob peth; ei fod ef yn caru ei greadigaeth a 'i greaduriaid; yn gwybod pob peth, ac yn hollalluog; ond nad yw ef ddim yn edrych cymmaint ar weithrediadau dynion, o herwydd ei fod yn rhy fawr iddynt wneuthur dim yn ei erbyn, neu chwanegu dim at ei anrhydedd. Ond y maent hwy 'n meddwl ei fod wedi rhannu awdurdodau 'r byd hwn dan amryw swyddwyr eraill o îs radd, yn enwedig i un a elwir Itoga, yr hwn, meddant hwy, yw duw 'r ddaear, i ba un y rhoddant eu holl addoliad. Maent yn credu fod bywyd ar ol hwn, a bod diafliaid ac ysprydion drwg, y rhai sy 'n fynych yn drygu ac yn poeni dynion yn y bywyd; am hynny y maent yn ceisio heddychu â hwynt trwy offrymmau, a rhoi gwobrwyon gwerthfawr iddynt.

Hanes y Grefydd Baganaidd yn America.

   
O 'r dwyrain ni gawn droi 'n hwynebau i barthau gorllewinol y byd; ac os cymmerwn olwg fer ar rai o 'r cenhedlaethau mwyaf nodedig ymhlith yr Indiaid, ni gawn weled fod eilun-addoliaeth yn eu plith hwynt yn agos o 'r un lliw. Yn Firginia y mae 'r trigolion ag sydd etto heb gael eu hymchwelyd yn grist'nogion, a chanddynt ryw idea am y goruchaf Dduw, yr hwn, meddant hwy, sydd er pob [td. 39] tragywyddoldeb; maent yn dweud, pan greodd Duw y byd, iddo ef wneuthur llawer o dduwiau o îs radd, at fod yn offerynau yn y greadigaeth; ac ar eu hol hwynt iddo greu 'r haul, y lleuad, a 'r sêr, trwy effaith y rhai y mae 'r byd yn cael ei lywodraethu. Nid oes ganddynt un meddwl am ragluniaeth, am hynny nid ydynt yn rhoi un addoliad i 'r dwyfol Fod. Am y diafol, maent yn meddwl fod yn angenrheidiol i ymheddychu ag ef, rhag iddo ddinystrio eu hiechyd a 'u cyfoeth, neu ymweled â hwynt mewn taranau ac ystormydd dychrynllyd; yn yr achos hyn maent yn offrymmu plant bychain iddo er mwyn ei radloni. Mae gan y rhai'n beth aneirif o ddelwau, ond y rhan fwyaf o 'u haddoliadau yw dawnsio a lleisio o ddeutu 'r tân, a chlindarddad rhyw degan yn eu dwylo, ffystio 'r daear â cherrig, ac offrwm tobacco, gwêr, a gwaed, ar allorau, wedi eu gwneuthur o gerrig. Eu meddyliau mewn perthynas i fyd arall, sy 'n debyg i 'r Mahometaniaid, canys mae eu hoffeiriaid yn addo iddynt bob pleserau, benywod glân, gerddi hyfryd, a thragywyddol gynhuddiad o honynt; ond i 'r rhai drwg maent yn bygwth y cânt eu taflu i lynoedd o dân, a 'u poeni gan fath o hen fenywod, o ddull anferth a dychrynedig.
   
Yn Canada mae 'r trigolion yn credu fod un Duw hollalluog, creawdwr a chynhaliwr bob peth, yr hwn maent yn ei alw, Yspryd mawr y bywyd; maent yn tybied ei fod ef yn gynhwysedig ymhob peth, yn gweithredu, ac yn peri symmudiad a chynhuddiad i holl fywiolion a ffrwythau 'r ddaear; am hynny maent yn cymmeryd arnynt ei addoli mewn pob gwrthddrych ag sy 'n ymddangos yn hardd, yn enwedig pethau glân a chiwrain, megis yr haul, y sêr, a 'r cyfryw oleuadau nefol. Pob dim ag sydd tu hwnt i 'w deall, maent yn tybied mai ysprydoedd ydynt; o 'r cyfryw maent yn credu fod dau fath, sef, rhai da, ag sy 'n achos o bob llywddiant, a 'r lleill yn ddrwg awdwyr o bob aflwyddiant a ddigwyddo iddynt. Nid ydynt yn offrymmu dim creaduriaid [td. 40] byw i 'r ysprydion drwg, ond rhyw feddiannau ag y maent hwy yn eu derbyn oddiwrth eu gelynion; a phan y bont yn offrymmu, mae 'n rhaid bod yr awyr yn glir: yna mae pob un yn gosod ei offrwm ar garn o goed, a phan ddel yr haul yn ddigon uchel, mae 'r plant yn ei dano oddiamgylch, ac yn ei losgi, tra mae 'r milwyr yn dawnsio ac yn canu, yr hen bobl yn bloeddio ar yr ysprydion drwg, ac yn cynnyg iddynt bibau o thybacco; yn y modd hyn maent yn parhau dawnsio, canu, a bloeddio, hyd ne's machludo 'r haul, oddieithr ambell gettyn y maent yn eistedd i lawr i smocco.
   
Yn Florida, yr haul yw 'r ddelw fwyaf, yr hon maent yn addoli unwaith bob blwyddyn fel hyn:— Hwy a gymmerant groen bwch, ac a 'i llanwant â phob math o ffrwythau a llysiau peraidd, ac addurnant ei gyrnau a 'i wddf â rhybanau, gan ei osod ar gorph o hen bren, a 'i ben at yr haul; yna, hwy a benlyniant, ac a weddiant am i 'r haul eu bendithio hwynt, a 'r cyfryw ffrwythau ag y maent yn eu hoffrymmu iddo. Cyn yr elont i ryfel, y maent yn troi gyd â pharch mawr at yr haul, ac yn dymuno arno roddi llwyddiant a buddugoliaeth iddynt ar eu gelynion; yn hyn, os digwydd iddynt fod yn llwyddianus, maent yn talu mawr ddiolchgarwch am dano; ac mewn ffordd o offrwm, maent yn lladd iddo rai o 'u plant hynaf, trwy eu llabyddio â rhyw ddelbren, a churo allan eu 'mhennyddiau.
   
Yn Peru, y mae 'r bobl yn gyffredin yn addef fod un goruchaf-lywodraethwr ab bob peth, ac yn ei alw, Pacacamac, neu Greawdwr rhyfeddol y nef a 'r ddaear. Iddo ef y maent yn offrymmu y pethau mwyaf gwerthfawr yn eu meddiant, ac yn talu iddo y fath barch ac anrhydedd, yn gymmaint a bod eu brenhinoedd a 'u hoffeiriaid yn myned i mewn i 'w temlau a 'u cefnau at yr allor, ac felly i maes drachefn, am nad ydynt yn beiddio gymmaint ag edrych ar ei ddelw sanctaidd. Ond heb law hwn y maent yn addoli 'r haul, o herwydd y bendithion y [td. 41] mae 'r byd yn ei dderbyn oddiwrtho; y maent yn edrych ar y lleuad, fel yn chwaer, neu 'n wraig i 'r haul, a 'r sêr, fel merched neu wasanaethwyr y tŷ. Ymhlith y sêr y mae ganddynt barch mawr i 'r blaned gwener, fel y maent yn tybied ei bod hi yn un o genhadon yr haul. Mae 'r Indiaid yma yn ofnus iawn o fellt a tharanau, ac yn edrych arnynt fel yn ddialeddwyr drygioni; ond mae ganddynt barch hynod i fwa 'r glaw, ac y mae eu brenhinoedd yn eu gwisgo yn eu coat of arms. Nid ydynt yma fyth yn offrymmu dynion ond ar ryw achosion pwysfawr a nodedig, megis clefyd, coroniad brenin, neu wrth fyned i ryfel, a chyhoeddus erfyniadau am lwyddiant mewn rhyw bethau neillduol; ar y cyfryw amser y maent yn aberthu plant o bedair i ddeng mlwydd oed.
   
Yn Mexico mae 'r hen Baganiaid sy 'n cyfaneddu y wlad hon yn credu fod un Duw, gwneuthurwr a chynhaliwr y cwbl oll: etto y maent yn rhoddi eu holl addoliad i ddelwau, o ba rai y mae ganddynt beth aneirif, rhai o goed, eraill o gerrig; ond eu delwau pennaf ydynt wedi eu gwneuthur o aur, neu o ryw fettel gwerthfawr. Ymhlith y rhai'n mae dau ryw neillduol, sef, un o bren, wedi ei addurno ag aur a pherlau, i arwyddo 'r haul, am hynny yn eistedd mewn cadair o liw 'r wybr, yn arwyddo 'r ffurfafen, a phlu ar ei phen, yn arwyddo ei llewyrch bendigedig a gogoneddus. Y llall y maent yn ei alw yn dduw 'r edifeirwch; mae hon wedi ei gwneud o garreg ddû ddisglair, ac yn ei law asswy mae 'n dala disgl aur, yn loyw fel gwydr, ymha un y maent yn tybied ei bod yn gweled eu holl weithredoedd daearol. Yn y llaw ddehau y mae gwialen, bwa, a phedair saeth, i ddial ar y troseddwyr; am hynny y maent mewn ofn mawr, rhag i 'r ddelw hon weled eu beiau, a gosod rhyw gosp neu aflwydd arnynt am y cyfryw. Pan fyddo diffyg ar yr haul, maent yn meddwl ei fod yn ddig wrthynt, ac yn cymmeryd arnynt wybod am beth, wrth edrych ar ei hwyneb; [td. 42] ond pan fo 'r lleuad dan ddiffyg, maent yn tybied ei bod yn glaf; os digwydd iddo fyned drosti, maent yn meddwl ei bod yn marw; ac os cwympa hi i 'r ddaear, y bydd diwedd ar y byd; mewn trefn i ochelyd hyn, mor gynted ag y dechreuo 'r diffyg, maent yn cadw 'r fath 'stwr â drwmmau, udgyrn, a phob peth arall o 'r cyfryw nattur; ac hefyd, yn clymmu cwn wrth goed a 'u chwipio, hyd ne's gwnelont y lleisiau mwyaf echryslawn yn y byd, at ddihuno 'r lleuad, yr hon, meddant hwy, sydd ar y pryd hynny mewn llewig. Mae 'r trigolion ag sydd yn nhaleithau Manta, yn addoli 'r môr, pysgod, teigrod, a phob math o greaduriaid gwylltion. Maent yn lladd eu carcharorion rhyfelgar, yn llanw eu crwyn â phridd a lludw, ac yn eu hongian i fynu yn eu temlau, fel math o orfoledd i 'w duwiau.

Hanes y Grefydd Baganaidd yng Ngogleddol Barthau Ewrop.

   
YN Lapland, a gwledydd gogleddol eraill, yr ydym yn cael hanes, er pan gynhyddodd y grefydd gristnogol, fod Atheistiaeth ac eilun-addoliaeth wedi lleihau mewn amryw fannau; ond etto, mae peth o honi yn sefyll yn ei llawn rym ymhlith rhai o 'r hen drigolion: canys mae rhai pobl yn credu na ddarfu iddynt erioed yn iawn dderbyn y grefydd gristnogol o wir ewyllys calon; o herwydd eu bod yn addoli Crist a 'u delwau 'n gymmysgedig, y naill fel y llall, ac yn yr un dull. Maent fel eraill o 'r Paganiaid, yn addef un Duw goruchaf, yr hwn y maent yn ei arfogi â tharanau, a chanddynt yr un meddyliau am dano ag oedd gan yr hen Baganiaid am eu Jupiter. Mae gan y bobl hyn dduw arall o îs radd, i 'r hwn y maent yn tybied eu hunain yn ddyledus am bob bendithion yn y bywyd hwn. A thrachefn, mae ganddynt barch mawr i 'r haul, yr hon a alwant Baifa, o herwydd yr effaith sydd gan[td. 43]ddi ar gyrph dynion ac anifeiliaid. Mae yma lawer o demlau wedi eu cyssegru i bob un o 'u duwiau a 'u delwau, wedi eu gwneuthur o gerrig, neu fonion hen goed, wedi eu cerfio 'n lled drwsgl; a phan y maent yn eu haddoli, maent yn eu hiro â gwaed yr offrwm a roddir iddynt; a chwedi gorwedd i lawr ar eu boliau, maent yn mwmlan rhyw fath o weddiau i 'r ddaear, dan yr hon y maent yn meddwl fod y diafol yn cyfanneddu.
   
Nid oes un bobl neu genhedlaeth mor nodedig am swynion a swyngyfaddefwyr a 'r wlad hon. Yma mae 'r teidiau 'n dysgu eu plant yn y celfyddydau diawledig hyn, ac fel yn rhan o 'u hetifeddiaeth, yn gorchymmyn iddynt y cyfryw ysprydion, y rhai, meddant hwy, a fuasai fwyaf gwasanaethgar iddynt eu hunain. Mae gan bob teulu eu hysprydion, (demons) â pha rai y maent mor gyfeillgar, a 'u bod yn myned i gyfarfod â hwynt mewn coedydd a rhodfaoedd dirgel, i ddysgu iddynt fath o ganuau, y rhai pan eu cenir, a fydd yn sicr o beri iddynt ymddangos yn ol eu haddewid: y maent yn danfon y rhai'n ar ddull clêr gleision at eu gelynion, i wneuthur rhyw niwed i 'w hanifeiliaid neu eu plant; ac y mae yn fynych ymdrech rhwng dau deulu, pa un a fydd drechaf yn y gelfyddyd hon. Mae gan rai o honynt ryw art neillduol o ddeutu werthu 'r gwynt i 'r morwyr. Y Norwegiaid, ag sy 'n byw o du 'r gogledd i Lapland, yn enwedig y bobl sy 'n cyfaneddu o ddeutu gaingc o fôr a elwir y Gulph of Bothina, yw y rhai mwyaf hynod yn y gelfyddyd hon; yma y maent yn perswadio 'r morwyr a fo 'n hwylio yn y parthau hynny, y gallant, trwy dalu swm o arian, gael y gwynt a fyddont yn ei ddewis. I hyn hwy a roddant iddynt raff, ac arni dri chwlwm; yr ydys yn dywedyd pan agorir un cwlwm, bod gwynt hwylus yn codi; os agorant yr ail, mae gwynt cadarn yn codi, ac yn llanw 'r hwylau; ond os byddant mor fentrus ag agor y trydydd cwlwm, mae 'r fath ystormydd yn codi, y môr yn cynhyrfu, a 'r holl wybr [td. 44] yn duo, fel na byddant mwyach yn gallu rheoli eu llongau, ond mewn perygl bob munud o longddrylliad.
   
Heblaw hyn, fe roddir hanes fod gan y Laplanders fath o offerynau swynedig, ag y maent yn ei alw Tyre, y rhai sydd ryw beth yn debyg i bellenau neu afalau lled fychain, wedi eu gwneuthur o blu rhyw greadur, ac mor ysgafn, fel y gellir meddwl eu bod yn gou; mae rhai'n o bob lliwiau, peth o honynt yn wyrdd, melyn, glas, &c.
   
Mae 'r Laplanders, meddant hwy, yn gosod y rhai'n ar werth, ac yn edrych arnynt fel rhyw beth byw, yn gymmaint ag y gall eu prynwyr eu danfon i 'r lle, ac at y sawl a fynnont; maent yn eu symmudiad yn debyg i droead-wynt, a 'u heffaith mor greulon, bid at bwy bynnag y byddir yn pwrpasu eu danfon, hwy a ant gyd â 'r fath nerth a chyflymdra, fel y cwympant y creadur cyntaf a fyddo yn eu ffordd.
   
Ond yr offeryn pennaf y maent hwy yn ei ddefnyddio mewn ffordd o ddewinyddiaeth yw 'r drwm, ar yr hwn y maent yn gosod rhifedi mawr o fodrwyau pres, yr hwn y mae 'r swynwr yn ei ffysto, ac yn mwmlan rhyw eiriau swyniol wrtho, ne's yn y diwedd y byddo ef yn cwympo mewn llewig; yr holl amser hyn y mae pawb a fo 'n bresennol yn codi i fynu ac yn canu. Mae 'r swynwr yma ar ol dihuno yn cymmeryd arno, beth bynnag a ofynir iddo, y gall ef roddi llawn hanes am dano, pa mor belled, neu ymha wlad, neu ran o 'r byd y bydd hynny 'n bod; gan roddi tystiolaeth eglur fod ganddo ryw beth yn fwy nâ chyffredin o wybodaeth. Yn fyr, mae 'r bobl yma 'n cael eu twyllo 'n fawr iawn gan y diafol, yr hwn yn ddieu sy 'n eu cadw yn offerynau truenus dan ei lywodraeth, at 'chwanegu ei ewyllys yn eu dinystr eu hunain. Nid yw 'r bobl hyn yn credu dim am adgyfodiad y corph, a 'r hyn o wybodaeth sydd ganddynt am fyd arall sy 'n bur dywyll. Pan fyddo un farw, maent yn gosod yn ei goffin garreg dân a hernyn, fel na byddo yn ddiffygiadol o [td. 45] oleu yn y byd nesaf, bwyall at dorri 'r coed a 'r drysni yn ei ffordd i 'r nef, trwy 'r gelltydd a 'r anialwch, ynghyd â bwa, a saethau, a bwyd, fel y gallont fod yn barod i sefyll yn erbyn pob gwrthwynebiad, ac i ymladd eu ffordd yn eu blaen heb lewygu.

Am y Grefydd Baganaidd yn Affrica.

   
ER bod y grefydd Fahometanaidd wedi rhedeg dros ran fawr o 'r wlad hon; etto yn Gini, a lleoedd eraill, ag y mae gan ein morwyr ni beth masnach â hwynt, ni wyddom fod y rhan fwyaf o 'r trigolion yn cadw wrth eu hen feddyliau Paganaidd. Mae y rhai mwyaf gwybodus o honynt yn credu fod un Duw ag sydd goruwch y cwbl, ac yn cyfrif iddo waith y greadigaeth, a llywodraeth pob peth ag sydd ynddi; ond mae 'n ddigon tebyg fod yr opiniwn hyn yn deillio oddiwrth y cyfeillach sydd beunydd rhyngddynt hwy a 'r Ewropiaid, yn hytrach, nag oddiwrth ddim traddodiadau yn eu plith eu hunain; canys yn lle galw ar Dduw am help, maent yn wastadol yn gweddio ar y duw teuluaidd, yr hwn y maent yn ei alw Ffetche, sef rhyw gau dduw, am eu cynnorthwyo ymhob achos. Eu barn mewn perthynas i greadigaeth dyn sy 'n rhyw dyb neillduol; maent yn dywedyd i Dduw wneuthur ar y cyntaf ddyn gwyn, a dyn dû, ac iddo roi cynnyg iddynt ar ddwy rodd, sef aur a disgeidiaeth; i 'r dyn dû, yr hwn a gafodd y cynnyg cyntaf, ddewis aur, a gwrthod adnabyddiaeth o lythrenau a dysgeidiaeth; am hynny i Dduw ddigio 'n fawr wrth y dyn dû, fel yr ordeiniodd ef y bobl wynion yn feistri, ar bobl dduon i fod yn slafiaid iddynt. Pa fath dybiau sydd ganddynt am eu duwiau, mae 'n anhawdd gwybod; ond hyn sy 'n adnabyddus, fod rhifedi mawr o honynt, pob dyn, neu o leiaf pob penteulu sy 'n berchen ar un, yr hwn, meddant hwy, sy 'n edrych yn fanol ar eu gweithredoedd, yn gwobrwyo rhai, trwy roi [td. 46] iddynt lawer o wragedd a slafiaid, ac yn cospi 'r lleill, trwy eu cadw mewn diffyg o honynt. Am eu barn mewn perthynas i wobr a phoenau yn y byd nesaf, nid oes ganddynt fawr iawn o idea am dano, oddieithr bod rhai o honynt yn tybied pan fyddont farw, eu bod yn cael eu dwyn wrth ryw afon ardderchog, a elwir Bosmanque, yr hon sy 'n rhedeg trwy ganol gwlad helaeth; yma y maent yn cael eu holi gan eu duw, pa fath fywyd a ddarfu iddynt arwain; a oeddent wedi cadw eu haddunedau y dyddiau gwyl, ac ymgadw odddiwrth bob bwydydd gwaharddedig; os byddant wedi gwneuthur hyn, y maent yn cael eu cario tros yr afon, i dir ag sy 'n llawn o bob ffrwythau hyfryd a diddanwch; ond os na wnaethant felly, mae eu duw yn eu foddi yn yr afon hon, ac yn eu boddi fel na byddo son am danynt yn dragywydd.
   
Er bod gan y bobl hyn ar hyd yr amrywiol barthau o Affrica rifedi mawr o dduwiau, etto ar gyffiniau 'r môr mae 'n hyspys eu bod yn addoli delwau; ac er eu bod yn credu fod diawlaid ag sy 'n fynych yn eu drygu 'n fawr lawer pryd, ni allwn ddeall nad ydynt ddim yn eu haddoli, nac yn offrymmu iddynt; yn y gwrthwyneb, maent yn ddangos fod yn gas ganddynt am dano, ac ar rai diwrnodiau a gwyliau blynyddol, mae ganddynt arfer i hela 'r diafol i maes o 'u trefydd, yr hyn sy 'n cael ei wneuthur gyd â llawer iawn o seremoniau.
   
Mor belled a hyn fe ddarfu i ni ddangos dechreuad eilun-addoliaeth, ac arolygu 'r mannau mwyaf neillduol o 'r ddaear lle mae 'r pechod a 'r annuwioldeb yma yn cymmeryd lle; golwg wael a dychrynedig! ond i wneuthur cyfiawnder yn y matter hwn, ni a gawn gario ein cyfarchwyliad ychydig ymhellach, gan edrych beth yw barn y rhan oreu o 'r cenhedloedd yn gystal a 'r rhai gwaethaf, y philosophyddion megis y cyffredin bobl ymhob oes.
[td. 47]

Ynghylch y Rhan oreu o 'r Grefydd Baganaidd.

   
Y Rhei'ny ag sydd wedi ystyried nattur y grefydd Baganaidd, er mwyn ei detholi oddiwrth y sorod, ydynt yn gyffredinol yn ei dwyn dan y rhagosodiadau canlynol.
   
1. Nad oes ond un Duw goruchaf, yr hwn yw crewr a chynhaliwr pob peth. 2. Mai 'r Duw hwn yn unig a ddylai gael ei addoli. 3. Y dylid ymarfer rhinwedd a duwioldeb. 4. Y dylid edifarhau am bechod, ac ymwrthod â phob drygioni. 5. Fod Duw yn farnwr cyfiawn, yn gwobrwyo y daionus, ac yn poeni y drygionus, nid yn unig yn y byd hwn, ond hefyd yn y byd a ddaw.
   
Wrth edrych yn fanol i 'r pethau hyn, ni gawn weled yn amlwg, nad oes, ac na fu erioed, bobl neu genhedlaeth o ddynion mor anfoesol ac mor farbaraidd, nad oeddent yn cyfaddef ac yn addoli un goruchaf Dduw, yr egwyddor gyntaf, a llywodraethwr pob peth. Ond beth bynnag fu 'r achos o gynhyddiad cymmaint o dduwiau; etto, mae 'n ddiammeu fod ganddynt un, yr hwn oeddent yn edrych arno goruwch y lleill, yn rhoi iddo addoliadau dirgel a chyhoeddus, yn gweddio ac yn addunedu, ac yn ei wneuthur yn wrthddrych o 'u holl ddyledswyddau a gwasanaeth crefyddol, a hynny yn y modd mwyaf neillduol. Ymhlith y Rhufeiniaid yr oedd eu Jupiter yn cael ei gyfrif yn dad y duwiau a dynion, neu 'r optimus maximus, sef y duw mwyaf a 'r cyntaf, llywodraethwr yr holl fyd, a brenin yr holl fodau rhesymol.
   
Yn arwydd o 'r mawr barch oedd ganddynt i bob moesoldeb, hwy adeiladent demlau, ac a 'u cyssegrent i ddiniweidrwydd, ffyddlondeb, caderndid, &c. Mae Cicero yn ei ail lyfr De Legibus, yn rhoi hanes fer am grefydd yr henafiaid, ac yn dangos yn eglur, nad oedd gan ddynion un ffordd arall i 'w dwyn i 'r nef, ond trwy feddyliau pur a didwyll, ffydd sanctaidd, gwir dduwioldeb, a phob rhyw o rinweddau eraill yn gynhulliadol. Seneca sydd hefyd yn haeru, fod [td. 48] rhinwedd yn mawrhau 'r enaid, yn ei barottoi i wybodaeth o bethau nefol, ac yn ei wneuthur yn deilwng o gyfeillach a derbyniad gyd â Duw.
   
Yr oedd y bobl yma yn cyfrif edifeirwch, ynghyd â phob rhyw rinwedd, yn rai o 'r perffeithrwydd mwyaf mewn nattur, ag a allai wneuthur dyn yn ddedwydd; am hynny maent yn gosod allan annogaethau a rheolau i bob math o ddynion i ymwrthod â phechod, a byw 'n rhinweddol, fel ag y dylai creaduriaid rhesymol wneuthur. Yr oeddent hwy hefyd yn meddwl fod pechod, a phob rhyw ddrwg arall, yn deillio naill ai trwy ymgyfeillachu â dynion o dueddiadau drwg, anwybodus o 'r hyn ag oedd yn ddrwg, megis llid a thrachwantau cnawdol, neu ynte trwy ryw dueddiadau a phleserau ag oedd yn eu meddyliau eu hunain; am hynny yr oeddent yn barnu bod yn angenrheidiol i ymgadw rhag ymgyfeillachu â 'r cyfryw bobl ag oedd felly, o herwydd bod cyfeillion drwg yn llygru moesau da; ac felly y dylent geryddu 'r fath drachwantau a nwydau afreolaidd, yr hyn sy 'n dueddol i bob dyn wrth wendid nattur, a gweddio ar Dduw am gymmorth i wrthryfela yn erbyn y cyfryw dueddiadau llygredig, ac i buro eu cydwybodau, fel na fyddai honno yn eu cyhoeddi yn euog, a 'u condemnio mewn ystad ysprydol.
   
Yr oeddent yn meddwl nad yw dyn, a 'i ystyried yn ei nattur ei hun, na da na drwg, ond yn dueddol i 'r naill neu 'r llall, yn ol cael o hono ef ei ddwyn yn y blaen a 'i addysgu; ac nad yw pechod yn gwreiddio ynddo mor belled, fel na's gellid trwy iawn drefn ac arferiad ei lwyr chwynnu a 'i ddiwreiddio ymaith o hono, os na fydd yr enaid yn llwyr wrthwyneb: felly nid oeddent yn gweled un rheswm, pa ham na allasai dyn gael ei ddwyn i gyflwr difeius (wedi iddo gael ei halogi gan bechod) trwy fewnol buredigaeth; yr oeddent yn gydwybodol o aflendid a drwg effaith pechod, ac mor groes oedd hyn gan Dduw; ond etto, trwy ystyried mai cariad oedd gwir briodoledd y dwyfol Fod, a ph'le bynnog yr [td. 49] oedd cariad yn aros, ni allasai digofaint a digllonedd hir barhau; yn hyn yr oeddent yn cyssuro eu hunain mewn gobaith o heddwch, ar gyfaddefiad o 'u tristwch a 'u blinder am yr hyn a wnaethant ar fai: eu bod hwy yn ddiragrith yn eu hedifeirwch, a ymddengys yn amlwg oddiwrth eu haddunedau a wnaethant; yr amrywiol ymbiliau a osodasant; y temlau cyssegredig a adeiladasant, ynghyd â 'r holl seremoniau ag oeddent yn arferyd i heddychu eu duwiau.
   
Rhai o 'r philosophyddion mwyaf doeth oedd yn addef, mai 'r Duw goruchaf yn unig a ddylasid ei addoli er ei fwyn ei hun; fod y nattur ardderchoccaf yn haeddiannol o 'r anrhydedd mwyaf; ond heblaw hyn, yr oeddent yn addo iddynt eu hunain daliad neu wobr, os nid yn y byd hwn, fod hyn yn sicr iddynt yn y byd nesaf, am eu gwasanaeth a 'u dioddefiadau. Yn y byd hwn yr oeddent yn gweled anghyfartal gyfraniad mewn pethau naturiol, y dynion da yn fynych yn goddef llawer o flinderau a thrallodion, a 'r rhai drygionus yn ymlawenhau mewn pleserau a meddiannau bydol; ac ar hyn, oddiwrth gyfiawnder a daioni Duw, yr oeddent yn barnu, fod i 'r cyfiawn gael eu gwobrwyo, a 'r drygionus eu poeni yn dragywyddol; canys nid oedd yn eu meddyliau ddim llai, nâ bod bywyd ar ol y byd hwn; bod y fath greadur ardderchog ag yw dyn, wedi cael ei gynnysgaeddu â galluoedd mor rhagorol i weled ac i ddeall holl weithredoedd nattur a 'i rhagluniaeth, i addoli ac i ryfeddu anfeidrol ddoethineb ei Greawdwr, i edrych yn ol ar yr amserau annechreuol, ac ymlaen ar amserau ag sydd etto heb ddyfod. Wrth hyn yr oeddent yn ystyried fod yr enaid yn anfarwol, ac nad oedd angeu ond i drosglwyddo o un cyflwr i 'r llall, a hynny er llawenydd i 'r rhai rhinweddol, ac o boenau annioddefol i 'r rhai drygionus. Mor belled a hyn oedd eu barn hwy, a hynny yn bur uniawn; ond pan y byddent yn siarad am y lleoedd hynny a 'u sefyllfaoedd, megis yr Elu[td. 50]sian Fields, neu 'r caeau dedwydd; Tartarus, Erebus, ac Orcus, sef y llynnoedd a 'r afonydd uffernol; yr oeddent yn rhedeg i gamsyniadau cywilyddus eraill, heb un fath o angenrheidrwydd, o herwydd hwy a allasent yn hawdd berswadio 'r bobl i gredu, fod Dwyfol Gyfiawnder wedi parottoi lleoedd o happusrwydd ac anhappusrwydd i bob un yn ol ei haeddiant. Stackhouse, Corph o Ddifinyddiaeth.

Am y Grefydd Grist'nogol.

   
Y Grefydd Grist'nogol yw 'r oruchwiliaeth ddiweddaf a mwyaf perffaith o bob datguddiad a welodd Duw fod yn dda i roddi i ddynolryw. Mae hon yn cael ei galw felly oddiwrth Iesu Grist, y gwir Fesia, unig Fab Duw, yr hwn a ymddangosodd yn Judea o ddeutu deunaw cant o flynyddau yn ol; a anwyd yn Bethlehem, a ddygwyd i fynu yn Nazareth, ac a groeshoeliwyd gan ei ddewisedig bobl yr Iuddewon yn Jerusalem. Ei hiliogaeth a 'i genhedliad, ei enedigaeth, ei fywyd, a 'i farwolaeth, yngyd â 'i holl ddioddefiadau a ragfynegwyd yn fanol, gan ol-yn-ol brophwydi Iuddewaidd, a 'i grefydd sydd yn awr wedi ymdannu dros ran fawr o 'r ddaear.
   
Yn dystiolaeth o 'r Grefydd Grist'nogol, hi a grybwyllir trwy hanesion anamheuol, prophwydoliaethau, gwyrthiau, tufewnol brofiadau, awdurdodol athrawiaethau, a chyflymdra ei hymlediad ymhlith Iuddewon a chenhedloedd. Er bod dynion ymhob oes wedi gwahaniaethu yn eu meddyliau mewn perthynas i ryw ran o athrawiaethau 'r grefydd hon, etto y maent oll yn llawn gyttuno yn y dwyfol wreiddiad, ac yn ei haelionus dueddiad.
   
Pan edrychom i nattur a dwyfol dueddiad y grefydd hon a ddysgir i ni gan Grist a 'i Apostolion, ni gawn weled ei bod yn deilwng o Dduw. Yma y cynhwysir holl ardderchawgrwydd yr Hen Destament; canys ni ddaeth ein Iachawdwr i dorri 'r gyf[td. 51]raith a 'r prophwydi, ond i 'w cwplau; ac i gario 'r dull o grefydd sydd yn cael ei gosod yno i uwch radd o odidawgrwydd; yr idea a roddir yma am Dduw, sy 'n dangos i ni ei anghydmarol allu, ei ddoethineb, a 'i berffeithrwydd; fod ei lywodraeth yn cyd-uno â 'i ragluniaeth, fel ag mae ef yn oestadol ofalu am ei holl greaduriaid, ond yn fwy neilltuol tu ag at ddynolryw; a hynny yn y dull mwyaf ardderchog, ac yn y ffordd fwyaf cymmwys at ennill tueddiadau a serch ei bobl tu ag atto.
   
Bod y fath ddyn a 'r Iesu o Nazareth, sydd mor anamheuol a bod y fath dywysog ag Augustus Cæsar, yn amser a than lywodraeth yr hwn y cafodd ef ei eni. Ei fywyd a brofir trwy 'sgrifenadau ei ddisgyblion, y rhai oeddent yn llygad-dystion o 'r hyn y maent yn ei adrodd, ac yn cyd-uno â 'r hyn a dystiolaethir gan hanesyddion Iuddewaidd a Phaganaidd; ac am nad yw hanes ein Iachawdwr (megis Moses) wedi ei 'sgrifennu ganddo ef ei hun, ond gan eraill sef gan bedwar o 'i efangylwyr; y mae gennym y rhesymmau mwyaf cadarn i gredu, fod y dystiolaeth hon a roddasant i 'r byd yn wir; a 'i bod wedi cael ei thraddodi i lawr i ninnau, heb fawr wahaniaeth na chyfnewidiad.
   
Mewn perthynas i athrawiaethau 'r grefydd Grist'nogol, y maent yn ddiamheuol yn sanctaidd ac yn ardderchog. Moesoldeb sydd yma 'n cael ei osod allan a 'i ddysgu yn ei holl uniondeb hyd eithaf cyrhaeddiad nattur, trwy gymmeryd i mewn y cyfan o ddyledswyddau perthynol tu ag at Dduw, at ein cymmydogion, ac attom ein hunain.
   
Am ein dyledswydd i Dduw, mae 'r idea a roir yno yn barchus, yn anrhydeddus, ac yn ddymunol; yma yr ydym yn cael ein dysgu, y dylem garu Duw, nid trwy ofn slafaidd a gormesol, ond trwy fabwysiadol barch, anrhydedd, a gostyngeiddrwydd. Yma hefyd yr ydym yn cael ein hannog, i gyflwyno ein gweddiau a 'n deisyfiadau atto ef, yn unig fel ein Tad nefol, trwy deilyngdod Iesu Grist unig Fab ei [td. 52] gariad, ac yn ei enw ef i offrwm ein calonnau, a rhoddi pob clod, mawrhygiad, a diolchgarwch, gyd â 'r gostyngeiddrwydd mwyaf, perthynol i greaduriaid adnabyddus o 'u anheilyngdod; ond etto, gyd â llawn ymddiried ffydd, gobaith, a llawenydd. Fel hyn y dylai 'r cristion bob amser roi ei hun i fynu yn ostyngedig ac yn barchus i Dduw ein Harglwydd a 'n llywodraethwr, ymddwyn yn weddus ac yn foddlongar dan ei ddoeth ragluniaeth, gan feddwl yn wastadol ei fod ef yn trefnu pob peth yn y ffordd oreu; i rodio bob amser yn ol ei ewyllys, ond uwchlaw 'r cyfan, i 'w garu â 'n holl galon, â 'n holl feddwl, ac â 'n holl nerth; ac i ddangos hyn trwy gadw ei orchymynion, a chyd-ymffurfio ag ef yn ei annilynol berffeithrwydd, a thrwy wneuthur ein goreu mor belled ag y gallom, ei glodfori yn y byd hwn, dan obaith o feddiannu tymhorol happusrwydd yn y bywyd yma, ac anherfynol ddedwyddwch yn y byd a ddaw.
   
Mae 'n debyg, mai yn Antioc y derbyniodd y disgyblion yma 'r titl o Grist'nogion gyntaf, pan oedd Paul a Barnabas yn pregethu: hwy fuant hefyd yn cael yr enw Nasareaid, Galileaid, a Jasseaniaid, gan yr Iuddewon, mewn dull o wawd.

Am y Grefydd Fahometanaidd.

   
MAHOMET, Sylfaenwr y grefydd hon, a anwyd yn Mecca, yn y flwyddyn 571, yr hwn o ran gwaedoliaeth oedd yn un o 'r Corasiaid, y rhai fuant gynt yn bobl gymmeradwy: ei ewythr Abuteleg, marsiandwr mawr yn Mecca, a 'i cymmerodd atto, ac a 'i danfonodd yn edrychwr dros y carafan ag oedd yn trafaelu i Syria, Palestina, a 'r Aipht, i farchnatta drosto; trwy hyn fe ddaeth yn adnabyddus â llawer o Iuddewon a Christ'nogion, trwy gynnorthwy y rhai yr ydys yn dywedyd iddo osod allan y rhan fwyaf o 'i Alcoran. Ymhen [td. 53] ychydig amser ar ol hyn, ei ewythr a 'i cyflwynodd i wasanaeth gwidw gyfoethog, a elwid Cadiga; dros hon fe gariodd draffig hynod i Damascus, a rhai lleoedd eraill; a chan fod y widw hon yn ieuangc, fe a 'i priododd, ac a aeth yn ddyn cyfoethog, ie, yn un o 'r rhai mwyaf yn Mecca.
   
Mahomet, wedi dala sulw manol ar yr amrywiol sectau, a 'r ymraniadau ag oedd rhwng yr Iuddewon a 'r Crist'nogion, a feddyliodd ynddo ei hun fod yn dra hawdd, trwy ychydig o ddeheurwydd, godi crefydd newydd, a gwneuthur ei hun yn archoffeiriad o honi i lywodraethu 'r bobl. I 'r diben hyn fe gymmerodd arno ddiwygio 'r hen ddull o addoliad, er mwyn ei gosod allan mewn gwell trefn a phurdeb.
   
Felly, y peth cyntaf a ddarfu i Mahomet wneuthur at dynnu gwrthddrych y trigolion, oedd arwain bywyd dychlynaidd, ac ymddangos yn fwy sanctaidd: i hyn fe ymneillduai bob boreu i ogof a elwid Hira, gerllaw Mecca, yn yr hon y cymmerai arno dreulio ei amser mewn gweddiau, ymprydiau, a myfyrdodau eraill: y nos, pan dychwelai [sic] adref, fe adroddai wrth ei wraig a 'i dylwyth y gweledigaethau, a 'r lleisiau rhyfeddol a glywsai yn amser ei neillduad. Wedi iddo barhau yn yr arferiad yma dros ddwy flynedd, a chael cymmeriad mawr am ei sancteiddrwydd, fe ddechreuodd gyhoeddi ei hun yn brophwyd, gan gymmeryd arno ei fod wedi cael ei ddanfon gan Dduw i ddiwygio ei gyd-wladwyr, a 'u galw oddiwrth eu heilun-addoliaeth. Yr athrawiaeth gyntaf a ddysgodd, nad oedd ond un Duw; yn ail, iddo ef gael ei ddanfon gan Dduw; yn drydydd, i ymarfer ymolchiadau yn fynych, ac ymburo; yn bedwarydd, i weddio ar yr amser gosodedig; yn bummed, i roi elusennau; yn chwechfed, i ymprydio yn mis Ramazen; yn seithfed, i fyned unwaith yn y bywyd ar bererindod i Mecca; yn wythfed, i ymwrthod â phob chwaryddiaeth a diod gadarn; yn nawfed, i briodi dan bump ar hugain oed; ond nid i gael ychwaneg nâ phedair gwraig; yn ddegfed, rhydd-did i [td. 54] bob caeth-was a broffesai 'r grefydd Fahometanaidd; am y benywod, ni waeth o ba sect y bont.
   
Y sawl a gadwai 'r gorchymynion hyn, efe a addawai iddo baradwys, lle mae llawer math o wisgoedd sidanaidd, afonydd teg, coed ffrwythlon, benywod glân, cerddorion, a phob llawenydd; digonedd o win, helaethrwydd o aur, a llestri arian, meini gwerthfawr, ac felly yn y blaen. Ond i 'r rhei'ny ni chadwent ei gyfraith, yr oedd uffern wedi cael ei darparu, a saith o byrth, ymha un yr oeddent i fwyta ac yfed tân, eu dodi mewn cadwynau, a 'u poeni â dwfr poeth. Mae ef yn profi 'r adgyfodiad trwy hanes am saith cysgadur a gysgasant 360 o flynyddau mewn ogof.
   
Heblaw yr hyn a ddywedwyd uchod, y mae ef wedi rhoi gorchymynion yn erbyn bwyta cig moch, gwaed, a 'r fath greaduriaid a fyddai marw ei hunain. Mae ef yn annog i edifeirwch, yn gwahardd tyngu a rhegu, yn canmol cyfeillgarwch, ac yn erbyn perswadio dynion i un grefydd yn erbyn eu hewyllys; nid yw ef yn dewis rhoi dim trugaredd i elynion. Mae 'n annog ei bobl i fod yn gefnog ac yn wrol mewn brwydr, ac yn dangos na all neb farw cyn eu hamser apwyntiedig, a chwedi'n nid oes dim a 'u safia.
   
Opiniwn y Mahometaniaid yw, fod lluniau mewn eglwysi yn eilun-addoliaeth; maent yn credu fod pawb ag sy 'n marw mewn brwydr yn myned yn uniawn i baradwys, yr hyn sy 'n peri iddynt ymladd mewn calondid; maent yn tebyg y bydd pawb sy 'n byw 'n dda yn sicr o fod yn gadwedig, o bwy grefydd bynnag y byddont; am hynny maent yn dywedyd, y bydd Moses, Crist, a Mahomet, yn yr adgyfodiad, a chanddynt dair baner, at y rhai y bydd eu holl broffeswyr yn ymgynnull. Y maent yn dala fod gan ddyn ddau angel gyd ag ef yn gweinyddu, un ar y llaw ddeheu, a 'r llall ar yr aswy. Maent yn dywedyd, y bydd i 'r angel Israphil, ar y dydd diweddaf swno ei udgorn, wrth lais yr hwn yr holl [td. 55] greaduriaid, hyd yn oed yr angylion, fyddant marw yn union, ac y syrth y ddaear yn dywod ac yn llwch. Ond pan y cano 'r angel hwn ei udgorn yr ail dro, eneidiau 'r holl rai meirwon a adfywiant drachefn; yna y bydd i 'r angel Michael bwyso 'r holl eneidiau mewn clorian.
   
Mahomet a gyhoeddodd ei Alcoran, bibl y Mahometaniaid, yn y flwyddyn 626, yr hwn a gynnwys 124 o bennodau; y mae ganddynt gymmaint o barch iddo ag sydd gan y Crist'nogion i 'r Testament Newydd. Yr oedd ef yn perswadio 'r bobl fod y llyfr hwn yn cael ei gadw yn un o drysor-dai 'r nef, ac i 'r angel Gabriel ddyfod ag ef i Mahomet, bennod ar ol pennod, fel yr oedd yn cael ei ysgrifennu, yr hyn a wnaed gyntaf ar ddalenau o esgyrn camelod gan un Amanuensis, o herwydd na all'sai Mahomet na darllen na 'sgrifennu.
   
Nid yw 'r Mahometaniaid yn Baganiaid, Iuddewon, na Christ'nogion; nid Paganiaid, am nad ydynt yn addoli delwau; nid Iuddewon, am nad ydynt yn dilyn deddfau Moses; ac nid Crist'nogion, am nad ydynt yn credu 'r efengyl. Beth gan hynny a ellir eu galw? Mae 'r atteb yn ddigon amlwg, dynion ag sydd yn wrthddrych o drueni, wedi cymmeryd eu harwain allan o 'r ffordd gan dwyllwr cyfrwys, a hwythau hyd heddyw yn ei gredu.
   
Yn bresennol mae amryw sectau ymhlith y Mahometaniaid, megis y gwelir ymysg y Crist'nogion; ac mae rhifedi mawr o brophwydi wedi codi o bryd bwy gilydd yn eu plith, o gymmaint eu hawdurdod a Mahomet ei hun. Mae 'r grefydd yma wedi ymdannu dros ran fawr o 'r ddaear, yr hyn a ymddengys yn fwy amlwg wrth y cenhedlaethau a 'r tywysogion sy 'n ei phroffesu. Yn Ewrop, holl wlad y Twrciaid, a 'r Cham o 'r Crim Tartary. Yn Asia, Indiaid, Arabiaid, Persiaid, ymmerodraeth Mogul, Fisapwr, Colconda, Malabar, Cham o Tartary fawr, teyrnas Sumatra, Jafa, ac ynysoedd y Maldefiaid. Yn Affrica, Barbary, Tripoli, Tunis, Moroco, a 'r Aipht. [td. 56] Yr ydym yn cael hanes nad oes dim llai nâ 73 o wahanol sectau yn eu plith.
   
WEDI rhoddi hyn o hanes yn rhagflaenol mewn perthynas i feddyliau Atheistiaid, Deistiaid, Paganiaid, Mahometaniaid, Iuddewon, a Christ'nogion, ni gawn yn y lle nesaf fyned yn y blaen, i gymmeryd golwg ar bob cyfenwad o ddyn ion yn y byd crist'nogol. Yn yr oesoedd gynt o grist'nogrwydd, yr oedd amryw sectau, pa rai sy er ys hir amser wedi eu llwyr abergofi, fel nad oes yn awr ond eu henwau i 'w cyfarfod mewn hanesion eglwysig. Nid yw ein meddwl yn bresennol i ol rain llawer ar yr hen sectau hyn, ond yn unig gym meryd golwg fer arnynt mor belled ag y maent yn perthyn i grefydd yn yr amser presennol. Y mwyaf neillduol o 'r rhai'n ellir ei gynnwys yn y dosparthiad canlynol, sef, opiniynau mewn perthynas i berson Crist; meddyliau perthynol i ddynion gael derbyn iad o ffafr Duw a 'i ragluniaeth, &c.

Amryw Opiniynau, mewn perthynas i Berson IESU GRIST.

   
MAE 'r Trinitariaid yn gosod allan, yn ol eu hathrawiaeth hwy, fod tri o wahanol ber sonau yn y Duwdod, sef, Tab, Mab, ac Yspryd Glân. Mae 'n dra adnabyddus i 'r dysgedigion, nad oedd y gair Drindod yn cael ei arferyd yn yr eglwys cyn amser Origen: canys mae Dupîn yn dywedyd, mai Theophilus, esgob Antioc, oedd y cyntaf a arferodd y gair Trinitas, neu Ddrindod, i arwyddo tri o ber sonau; ac y mae ef yn sylwi, ei fod yn galw 'r trydydd Doethineb, (Sagesse) yr hyn sydd yn fwyaf tebygol, am nad oedd yr Yspryd Glân yn cael ei gyfrif yn berson dwyfol mor gynnar a hynny, ond [td. 57] yn hytrach yn briodoledd; ac y mae 'n debygol na chafodd yr Yspryd ei addef yn berson dwyfol cyn yr ail Gymmanfa gyffredinol, yr hon a gynhaliwyd yn y flwyddyn 1381.
   
Mae 'r athrawon mwyaf dysgedig yn amrywio yn eu barn mewn perthynas i 'r ddirgelwch hon, fel y mae 'n anhawdd gwybod i bwy y mae 'r athrawiaeth yma 'n fwyaf perthynol; pa un ai Waterland, Howe, Sherlock, Pearson, Burnet, Beveridge, Wallis, neu i Watts. Mae gan bob un o honynt wahanol farn ar y pwngc dyrus hwn; ond beth bynnag, mae Dr. Priestley yn meddwl y gellir dy fod â 'r Trinitariaid dan un o 'r ddwy blaid hyn, sef y rhei'ny sydd yn credu nad oes un ddwyfol nattur yng Nghrist heblaw honno o eiddo 'r Tad; a 'r Tri theistiaid, ag sydd yn amddiffyn tri gogyfuwch a gwahanol dduwiau. Evans.
   
Yn agos o fod yn berthynol i 'r blaid olaf yw 'r Athanasiaid, enw ag sy 'n deillio oddiwrth Athana sius, un o deidiau 'r egwlys, yr hwn a fu 'n llew yrchu yn y bedwaredd oes. Mae rhai yn dywedyd, mai ei waith ef yw 'r gredo ag sy 'n cael ei galw felly yn y llyfr gweddi cyffredin, yr hon, meddant hwy, yw 'r uniawn ffydd, lle y dangosir fod tri gwa hanol sylwedd i 'r Tad, Mab, a 'r Yspryd Glân; yr hyn sy 'n gynhwysedig yn y Drindod, a bod y tri hyn yn cael eu huno â 'u gilydd trwy emperichoresis, neu fel rhaff o dair caingc, yr hyn sy 'n eu gwneuthur yn un; felly fod yr undeb yn y Duwdod yn gyfan gwbl yn yr emperichoresis, yr hyn sy 'n clymmu tair sylwedd ynghyd: am hynny, Ambrose, Basil, Je rome, &c. oeddent yn meddwl iddynt gwrdd â 'r dirgelwch hwn yn y bedwaredd bennod a 'r ddeu ddegfed adnod o 'r Ecclesiastes, lle dywedir am raff dair caingc, mai nid hawdd ei thorri. Ben Mordecai.
   
Mewn perthynas i 'r gair Drindod, mae 'n ddigon hyspys, nad yw hwn ei cael ei arferyd mewn un man yn y 'sgrythurau; ac mae 'n rhaid cyfaddef ei fod yn cael ei wrthwynebu 'n fawr gan y diwygwyr, [td. 58] y rhai oeddent yn edrych arno fel yn weddill o ba byddiaeth. Martin Luther a ddywedai, fod y gair Drindod yn swno 'n chwythig, ac mai rhyw ddy chymmyg ddynol ydoedd. Calfin a ddywed, Nid wyf yn hoffi 'r weddi hon, o sanctaidd, fendigedig, a gogoneddus Ddrindod; mae hyn yn archwaethu 'n farbaraidd. Mae 'r gair Drindod yn ddiflas, yn gabledd, yn ddychymmyg ddynol, yn ansylfaenol ar dystiolaeth Duw, ac yn ddieithr i 'r apostolion a 'r prophwydi.
   
Ond fe ellir rhoi atteb i hyn oll; hyd ag y mae 'r gair yn cael ei ddeall mewn ystyr ag sy 'n gyttunol ag undeb y Jehofa, ac ar sylfaenol egwyddorion y grefydd grist'nogol, ni all yr ymarferiad o hono mewn un mesur fod yn ble yn erbyn gwirionedd y grefydd honno.
   
Mae 'r Sabeliaid yn haeru, nad yw tri pherson yn y Drindod ond tri nod neu berthynas. Mae 'r sect hon wedi dechreu ynghylch canol y drydedd oes gan Sabelius, philosophydd o wlad yr Aipht. Am ei ddaliadau mae amryw hanesion; rhai a ddy wedant iddo ef ddysgu fod y Tad, Mab, a 'r Yspryd Glân, o 'r un hanfod, ac yn un person, fel ag mae dyn yn cael ei gyfrif o dair sylwedd, sef, cnawd, ys pryd, a chorph, yn gwneuthur i fynu un dyn. Eraill a feddyliant mai ei farn ef oedd, fod Duw yn yr Hen Destament yn rhoddi 'r gyfraith fel Tad, ac yn y Newydd yn byw ymhlith dynion fel Mab, ac iddo ddisgyn ar yr apostolion fel Yspryd Glân. Mae 'r opiniwn hyn, medd rhai, yn ennill tir ymhlith y Cymru.
© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: