‘Rhyfeddode'r Ynys’, Peniarth 163 ii (1543), 1-55.
Cynnwys
Contents
<Peniarth 168, 1r-2r>
[td. 1r]
Kyntaf henw a vu ar yr ynys honn oedd
Albion sef oedd hynny y wenn ynys achos
y creigiau gwynnion a welid o bell gann
lann y moroedd nev ynteu o henw Albion
verch Danaws val y dywaid Ovydd Canys dau vrodyr a vuant nid amgen Danaws ac Egistws. Ac i 'r Danaws hwnnw
i bu ddeg merched a deugein ac i Egistws
i vrawd i bu deg a deugein o veibion. A 'r
Danaws hwnnw drwy dwyll a brad a roes
i verched oll ynn wreikae i 'r meibion hynny o hynaf i hynaf ac a orchmynnodd
vddunt ladd o bob vn i gwr y nos gyntaf./
Canys ofni ydd oedd i bwrid ef i lawr o 'i
kadernid hwy rhac llaw./ A 'r merched a
gyflawnassant i ewyllys ef oddieithyr
Hippermestra y verch ieuangaf a drugarhaodd wrth Leinws i gwr ac a gedwis i
vywyd iddo./ Ac am hynny i daliawdd i thad
hi ac a 'i carcharodd mewn
[1] heirn trymion
arnei/ A 'r neb a vynno gwybod i chwynva
nn a 'i geiriau hi ynn i charchar edryched lyfr Ep
istolar
um a wnaeth Ovydd.
Ac wedi diank o Linws ar y modd hwnnw
rhac i ladd ef a ddaliodd y naw merched
a deugein vchod ac a 'i rhoes mewn llong
voel heb hwyl na llywydd arnei ac wedi
[td. 1v]
hir hwylio moroedd onaddunt, hwynt a ddoethant
drwy dynghedvenn i 'r ynys honn. Ac oblegid bod henw y verch hynaf y
nn Albion y
gelwid yr Ynys o 'i henw hi Albion./
Orosiws sydd ynn kytuno ac Ovydd ac yn dywedud mae brodur oedd Danaws ac Egistus
a lladd o 'r merched i gwyr val i dywetpwyd vchod./ Ac wedi trigaw o 'r merched
hynn ennyd ynn yr ynys phrwythlawn
honn heb wyr, hwynt a varchogassant pawb i gilydd/ A phann weles yr ysbrydoedd
a elwid Incubos hynny hwynt a ymrithiassant ynn rhith dynion ac a gydiassant ac hwynt./ Ac val hynny y caad
y kowri a 'r gwiddonod mawrion trysglion kreuliaid a lledynvydion. Yr rhai a gynhaliassant yr ynys o gylch yr amser y
doeth Plant yr Israel o gaethiwed yr Aipht
hyd pann ddoeth y Brutaniaid y 'w chyvanneddu./
Socrates a ddywaid bod yr ysbrydoedd ynn
trigo rhwng y ddayar a 'r lleuad a chyfran
vddunt o nattur y dynion a chyfrann arall
o natur angylion A 'r rhai hynny a
gynnullant annian dynion a goller A
phann vynnant hwynt a gymerant vddunt
[td. 2r]
gyrph o wybyr wedi i dewychu ac ynn rhith
dynion a gydiant a gwragedd Ac velly y
caad y kowri val i dywetpwyd vchod./
Gwedi hynny y goresgynnodd Brutws yr
ynys ac a beris i galw o 'i henw ef e hun
Brutaen a dileu yr henw a vuassei arni
o 'r blaen. O dechreu [sic] byd hyd pann ddoeth i bu
3151. o vlynyddoedd nev val hynn y ddarlleodronn annysgedic tair mil a chant ac vnarddec a deugeint. Canys o ddechreu byd hyd
pann gymerth Crist gnawd y bu V,M C.
a lxxxxix o vlynyddoedd./
<Peniarth 163 ii, 1-16, 21-55>
[td. 1]
Gossodiad yr ynys
Gossodiad yr ynys honn ssydd Rwng y gorllewin a 'r
gogledd yn yr eigiawn megis peth a ossodid allan o 'r byd
ac o hyd yn estyn o 'r deav i 'r gogledd ac o 'r tv dwyrain iddi
y mae Ffraink / o 'r tu deav y mae ysbaen / o 'r tu gogledd llychlyn, ac o [sic] tu gorllewin iddi y mae Ywerddon / Ac am vod
I gossodiad hi mor agos att y gogledd, ef a vydd y nos kyn oleved weithie
megis na wyppo dyn: pa un yw ai bod y wawrddydd yn
ymddangos, ai na ddoeth y tywyllwg y nos o gwbl ac o 'r
achos hwnn y bydd hirddydd haf a hirnos y gayaf o
XVIII awr —
Hwy yw yr ynys hon, noc yw i lled
a meithach yn i ffenau noc yn i chanol / VIII C milldir yw I hyd pwy bynac a 'i messuro o le a elwir
penwh
<itst>er
[2] ynghernyw: hyd ymor kadnes yr hw
nn
a elwir werydd yn iaith vryttanec a mwy no dev C
milltir yn i lled nid amgen o / Fynyw hyd Iermowth
yn Northfolk —
Ragorav yr ynys[3]
Ragorol yw yr ynys honn Rac gwledydd eraill kans
hi a all ymwasnevthu ynthi I hun heb gynhorthwy
gwledydd eraill / o aniffygedigaeth ffrwythlonder
o bob peth a 'r a vo Raid,
Ffrwythlawn yw o bob
Rryw anifeiliaid ac adar gwyllt a dof. Meyssydd
llydain ehang <sydd ynddi> a bryniav eglvr gorvchel addas I bob
Rryw ddiwyll / yn y rhai i devant amrafaelion ffrwythav
o ffrwythlonder y dywarchen yn eu amsseroedd /
[td. 2]
Ynddi mae koedydd a fforestydd kyflawn o amrafelion wistviloedd ac yn eithafoedd y Rrai hyny lleoedd
addas I borveydd aniveiliaid gwyllt a dof A
chyvlawn o amrafaelion vlodevoedd amrywliwiawc
addas I wenwyn<..> gynvllaw I ffrwythau a thann y
mynyddoedd hynny y mae ffynhonnav eglur ac
yn i kylch hwyntav: gweirgloddiav gwastad kyflawn
o flodau drwy yr rrai hynny dwfr o ffynhoniau
yn kerdded yn ffrydiav dann lithraw o araf odwrdd
Gann ddiddanu a orweddai ar i glanau ac ardymherynt
eu kylchyn kyflawn yw hefyd o afonudd a ffysgodlyne
o bob rryw bysgod perthynol i ddwfr kroyw a 'r
mor Sydd yn i chylch o gylch yn yr hwnn y kair pysgod
a elwir Dolffiniaid Moelrroniaid lloe y mor a
ffob rrywigaeth bysgod a 'r a berthynont i 'r dwfr hallt
Yno y kair hevyd ymrafaelion rywiogaethav ar
greigiav yn yr rrain I kair main perls o bob
lliw hayach kochion a rrvddion ac yn vynychaf
Rrai gwynnion
Mae yno hevyd vath ar gregin
o 'r Rrai y gwnair lliw Sangwyn tekaf o 'r byd
yr hwnn nid ystaenia er gwres havl na gwlybwr glaw
Mae yno hevyd ffynhonnav hallt
a Rrai gwressawc ac aberoedd twymun yn
Rredec ohonunt yn Enaint i bawb a 'r
[td. 3]
a 'r a 'i dissyvo ac yn gymhessur I bob oedran o ddyfnder mewn
amrafaelion leoedd
Yr ynys honn hevyd Sydd gyflawn o wythi
metteloedd arian / plwm / ysten / pres / a hayarn /
Yno I
kair dann donnav y ddayar Rowiogaeth bridd a elwir marl
a phann vo braster y ddayar wedi 'r Sychv ac yn myned yn
ddiffrwyth o bwrir y pridd hwnw arnei Ef a 'i gwna yn well
I ardymyr noc i bu o 'r blaen hyd ymhen y pedair blynedd
ar hugaint
Mae yno Rrywiogaeth arall ar bridd a Elwir marl
Gwynn yr hwnn a rywioka y tir LXXX mlynedd
Yno hevyd y mae
main a Elwir Muchudd ac o govynir am I tegwch: po dd<u>af
Tekkaf ynt O gofynir am I nattur Y dwr a bair iddaw losgi
ar oel a 'i diffydd / Os I veddiant pann dwymner drwy I hogi
neb I rwbio ar vrethyn: Sugno a wna atto bethav ysgavyn
Os o 'i ddaioni Ef a wna les Rrac bolwstr i 'r neb a 'i harweddo hefyd I vwc ef pan losger a yrr Seirff ar ffo
Amlder
o ddefaid a hyddod Sydd yn yr ynys honn eb ddim bleiddiau
ac am hynny y gellir gadu yn hyfach y nos yny korddlanau
Yno hevyd y kair main mynor o amrafaelion liwiau a cheric kalch / a chlai gwynn a choch I wneuthur llestri pridd / a
brik / a theils i doi tai
Gwinwydd hevyd Sydd ynddi mewn
llawer o leoedd yn tyvu val I gellir kael digon o win I
wassneuthu yfferenav trwy gwbl o 'r ynys
Saffrwm ac
amravaelion llyssevoedd garddau eb rif arnunt a ffob
peth a 'r a vo rreidiol a damunedic I vywyd dynion
y Sydd ynthi yn ddigonol eb orvod gwest ar
le arall o 'r byd
[td. 4]
Ryfeddode yr ynys
LLawer o anrryveddode y Sydd yn ynys brydain Eissios
mae pedwar onaddunt yn Rragorawl Rrac eraill
Y
kyntaf yw Twll yn y ddayar lle gelwir y pec a 'r Saesson a 'i
geilw ef tin diawl o 'r pek, ac o hwnw y daw <g>wynt allan
kyn gadarned ac i chwytte [sic] allan gapiav trymion o bwrid I mewn
Ail yw kor y kowri ar vynydd ambri ger
llaw kaer garadawc yr honn a elwir heddiw Salsbri
yn y lle i kladdwyd twyssogion y bryttaniaid, a laddyssid
drwy dwyll a brad hengest ysgymun twyssoc y Saesson lle
mae anveidrol vain o vaint gwedi 'r ossod ar lun pyrth
pob un ar ucha I gilydd: ac ni wyr neb yn ysbys
pa vodd I gossoded hwynt yno
Trydydd yw gogof a elwir
sherd hol a gogofav eraill lle 'r aethant ddynion yn vynych
I mewn ac a welsant adeiladav ac avonydd ynthunt
ac Er hyny nid oes neb yn gallv myned y 'w diben hwynt
Pedwerydd yw gweled y glaw yn ymddyrchafel o 'r mynyddoed, Rryngtho a 'r awyr ac eboludd yn disgyn
ar hyd y meyssydd
Mae hevyd yn y gogledd yn ynys
brydain lle gorvu arthvr ar y ffichdiaid a 'r ysgottiaid
llynn a elwir llynn llymonwy ac yntho yr oedd LX ynys
a thrugain avon o avonydd prydyn yn dyvod i 'r llynn
ac nid oes ond un yn rredec i 'r mor a llefyn yw i henw
ac ymhob ynys onaddunt y mae karec uchel vawr
ac ymhob karec nyth Eryr A phann ddelont hynny
o Eryrod I weiddi i gyd ar ben yr un garec diau
oedd gann wyr y wlad vod gormes yn dyvod am i phenn
[td. 5]
Ryveddode yr ynys]
Mae yno hevyd lynn ac XX troedvedd yn i hyd ar kymaint
yn i led a phump yn i ddyfnder a chevlenydd uchel yn i gylch
a IIII Rryw bysgod Sydd yntho ymhob kongl o 'r llynn y mae un
ac nid ymwasg yr un a 'i gylydd ac ni chae yr un onaddunt yn Rrann y llall erioed
Mae llynn arall yn ymyl
kymru ar lann Havren a llynn lliwon I gelwir / a phann
lanwo y mor: y llwnk yntau y mor megis mor gerwyn
ac ni chudd y glanau er a el yntho o ddwfr / a ffan dreio
y mor y lleinw yntau / ac I chwydda megis mynydd mawr dan daflu tonnau a phwy bynac a vai yn Sefyll
ar lann y llynn a 'i wyneb attaw: Ef a Sugnai I mewn
o 'i anvodd ac er nessed i 'r llynn ir ai ddyn / a 'i wyneb
o iwrtho, nid ar gyweddai arno ddim /
Llynn arall Sydd
a mur maen yn i gylch, lle bydd pobl yn ymdrochi yn vynych a hwynt a geffynt y dwfr yn yr ardymyr I damunynt ai 'n oer ai <yn> dwym<<yn>>
Mae ynthi hevyd ffynhoniau o ddwfr hallt ymhell o iwrth y mor ar dwfr a vydd yn heli drwy yr wythnos, hyd bryd gosber dduw Sadwrn: ac o hynny hyd gyfryw amser dranoeth
y bydd yn groyw ac o 'r heli hwnw y kair halen gwynn
man. ac Ef a gyrchir ymhell y 'w roi mewn Salterau
ar vyrddav arglwyddi a gwyr o stad
Ac mae hevyd
yn ynys brydain, glawdd yr hwnn y daw gwynt kyn
gadarned val nall neb Sefyll ger bronn y klawdd
Mae hevyd yno lynn a wna prenn yn garec or bydd
yntho vlwyddyn ac am hynny y bydd dynion yn naddu
prenniau, ar lun main hogi ac yn i bwrw I mewn
Gerald a ddowaid bod koed yn ymyl manachloc wynbwrn
ger llaw y badd ac o Syrth kaink yn y dwfr neu yn y
ddayar y Sydd dann y koed: Ef ai yn garec erbynn
[td. 6]
pen y vlwyddyn a 'r un Gerald a ddywaid bod dann gae<r>
lleon, avon yn rredec a Elwir Dyfrdwy yr honn Sydd yn
Tervynu Kymru a lloegr heddiw mewn rryw loeodd ac
arver oedd genthi newidio I chwrs a 'i rrydav bob blwy<dd>yn ac I ba du bynac ai tu a lloegr ai tu a chymru
y torai ac I pwyssai hi vwyaf: diav oedd gan bawb
o 'r wlad honno, pannyw y tu hwnw a gai y gwaetha<f>
ar llall y gorav y flwyddyn honno A 'r avon honno
Sydd yn dyvod o lynn tegid ac Er bod amlder o
leissiaid yn yr avon ni chad yr un yn y llynn a
hwy a las yn vynych yn y rryd nessaf i 'r llynn ac
Er bod amlder o bysgod yn y llynn a elwir gwniaid
ni chad yr un yn yr avon A phann vo gwynt mawr ar hyd y llynn a ddywetpwyd uchod: llivo a wna yr
avon, gan ffrydiav a thonnav o 'r llynn megis pe bai
dymestl vawr o law a hi a <lein>w hyd pann el dros
y doludd a 'r meissydd ac amser kynhayaf hi a wna
ddrwc mawr ar wair ac yd o 'r llynn hyd lle mae hi
yn mynd i 'r mor Er na bo un dafn glaw o 'r wybyr
o bydd y gwynt oddi ar hyd y llynn
Mae bedd ar benn
brynn yn yr ynys honn, yr hwnn Sy gymhessur i bob
dyn a 'r a 'i provo o hyd ac o gostwng dyn blin ar i linie
Ef a vydd diflin yr awr honno mal pe kaffai hir
orffowys
[td. 7]
Rannav yr ynys
Gwedi marw brutus y brenhin kyntaf a oresgynodd yr ynys honn
y Rranwyd yr ynys yn Dair Rrann Rrwng I drimaib nid amgen lokrenvs, Kamber / ac Albanaktus /
Lokrinus
yr hynaf a gavas yn i rann / O Vor Ffraink o 'r nailldu / a havren o 'r tu arall, hyd avon hwmbr ac a 'i
gelwis o 'i henw I hun Loegr / Eissioes mae lloegr
heddyw o hwmbr / hyd avon Duedd /
Albanaktus a
gavas yn i rann yntav: o hwmyr hwnt hyd ymor
llychlyn ac a 'i gelwis o 'i henw I hun yr Albann —
Kamber y trydydd mab a gavas yn i ran yntau o hafren I vynu
ac a 'i gelwis o 'i henw I hun Kymru eissioes mae
hi yn llai no hyny heddiw / kanys y Saesson a oresgynassant lawer o 'r tir
Ac offa vrenhin mers
a wnaeth klawdd anveidrol I vaint a 'i hyd / yn
dervyn Rwng kymru a lloegr ac a Elwir heddiw
Klawdd Offa a 'r klawdd hwnw Sydd yn estyn
o Emyl brusto hyd lle tery dyfrdwy yn y mor gerllaw mynachloc ddinas bassing Yn arwydd ar hyny
mae henw Seissnic, ar y trefi is law y klawdd o 'r
penn bwy gilydd iddaw nid amgen Mortun /
Westun / Silattun / ac eraill mwy er yn bod
ni o Eissie gwybod yr iaith yn dywedud tunn
ar y penn ol I henwav y trefi hynn lle dylem
ddywedud town Sef yw hyny tref ac o 'r
tu vchaf i 'r klawdd y mae kristionydd / <k>yssylle /
hendregeginan / krogen Iddon / krogen wladus y
bydd y Saesson yn i hanod i 'r kymru gan i galw
Walis grogen / a mwy yw 'r anod a 'r kywilydd iddynt hwy: kans yno y llas llawer onaddunt / ac
I kladdwyd hwynt mewn adwy ar y klawdd offa a
Elwir adwyr beddav/ ymhenn park kasstell y waun
[td. 8]
Ac or bydd henw kymreic ar dref is law y klawdd ef a vydd
arnei henw Seissnic hevyd / Megis y waun a elwir Sirk / tref y klawdd ymeilienydd a elwir Knychton /
llan andras a elwir presten / ac uwchlaw y klawdd
anaml y kair y kyfryw —
Tir kymry Sydd ffrwythlawn
yn y gwastatir a 'r kymoedd i ddwyn pob rrywiogaeth yd / ac aml yw koedydd ynthi a ffynhonau oerion
ac afonydd kyflawn o bysgod / Mynyddoedd mawr
Sydd ynthi, kyflawn o borfa I vagu pob rrywigaeth anifeil
iaid Gwyllt a gwar / ynddi y kair mwyn pob metel / a
morlo / a main nadd / a main llifo / a main melinau
a gair yn aml o leoedd / Hevyd kic a ffysgod mor
a dwfr kroyw / a gwin / a meddyglyn / a chwrw / a ffob
peth a 'r a vai reidiol i vywyd tynion ac anifeiliaid
mae 'r ddayaren yn i rroi vddynt drwy radau dvw
mor gyflawn / ac i ddywedvd ar eiriau byrion ddaioni
a Rragorau yr ynys honn Mae hi gwedi gossod ynghanol y mor val pe bai dduw gwedi ordeinio yno gell a
bwtri i 'r holl ddayar
Tair llys frenhinawl oedd ynthi
gynt nid amgen un yn aberffro ymon / arall
Ynghaer vyrddin / a 'r drydedd ymhowys lle gelwir
dinas Pengwern / yr honn a Elwir heddiw Ymwythic
a honno a smudwyd i Vathrafal ynghaer Einion ar
honn o gaer vyrddin a smvdwyd I ddinevwr
LLawer o ryveddodau Sydd yn y wlad honn / y mae
ynys ymorganwc yn ymyl mor hafren ac
ynthi dwll bychan yn y ddayar ac o rrydd dyn i glvst
wrth y twll hwnw Ef a glyw sain rryvedd yntho / weithie
megis gwynt mawr mewn koed / weithiiau
[td. 9]
Eraill meigis [sic] llivo arvau neu hogi / gweithiau eraill val
trwst tan mawr mewn ffwrnais
Hefyd mae gwlad yn
Swydd benfro y bydd ysbrydoedd yn vynych yn blino
y bobl ac yn I kuro a thom ac a thywairch dann
ymsserthu a hwynt / a phann welwynt hyny hysbys
yw gann wyr y tir vod blinder mawr yn dyvod
uddynt / ac ni Ellir gyru yr ysbrydoedd hyny ymaith
drwy na chrefft na gweddiau
Hevyd yn y deau lle gelwir
y kruc mawr y mae bedd kymhessur o hyd a lled
I bawb / ac o gedy dyn yno I arvau kyfan dros nos ef
a 'i kaiff hwynt yn ddryllie dranoeth
Hevyd yngwynedd
y mae ynys vechan a elwir Enlli / a chynhonwyr krefyddol oedd
yn i chyvanheddv a 'r hynaf onaddunt a vyddai varw yn
gynta ac velly o hynaf i hynaf / ac yn yr ynys honn
I kladdwyd Merddin vab morfrynn herwydd a ddywedir
Gerllaw Rrvddlan y mae ffynon vechan a Rrvw amser yn y
dydd y bydd digon o ddwfr ynthi / a rruw amser arall ni bydd un
dafn
Hevyd yn ynys von y mae kareg gymaint a
morddwyd gwr ac Er pelled y dyker hi o 'i lle hi a vydd
erbyn tranoeth yn yr un mann ac i dyked ohonaw
Hvw iarll ymwythic yn amser hari y kyntaf frenhin a beris rrwymo y garec honn a chadwyn hayarn wrth garec arall
a 'i bwrw yn y mor ac erbyn tranoeth yr oedd hi yn i lle
I hun / Gwr o 'r wlad hono a rwymodd y garec wrth i esgair
a heb ohir ef a ddrewodd y goes wrth y korff a 'r garec aeth
i 'w lle / o gwnair pechod godineb yn agos att y gareg honn
hi a chwssa ac ni chair ytifedd o 'r weithred hono
Hevyd mae yno garec lle gelwir y brynn byddar <am> ymyl <bod> ychen er maint vai drwst a wnelid a chyrn nev
a genevav o 'r naill dv iddi ni chlywid tim yn y tu arall —
[td. 10]
Ac i mae ynys ynys y llygod ar gyfair llan elien yn gyvagos att hynny lle 'dd oedd vevdwyaid
gynt ac o Syrthie ymrysson neu gynddrygedd Rrwng neb
onaddunt a 'i gilydd, ef a ddoe aneirif o lygod i ddiffrwytho
I lluniaeth: ac ni ffeidynt mewn modd o 'r byd hyd pann
vai gymod a chytundec rryngthunt
Pobl y wlad honno
y Sydd anioddefys a dryganianys a hawdd ganthunt wnevthvr
dialedd am a wneler yn i herbyn / kanys nattur y malankolia Sydd yn meistroli ynthynt Ac ar yr un modd
y mae Saint o 'r genedlaeth honn, haws ganthun wnevthyr
dialedd no Saint Eraill —
Gerllaw manachloc ddinas
bassing y mae ffynon wenfrewy: a 'i dwfr kyn ffested yn berwi
o 'r ddayar a chyn gadarned ac y teifl allan bethau
trymion / a 'i ffrwd y Sydd gymaint val I gwssnaethai holl gym<ru>
pettynt yn agos atti / a gwyrthvawr yw rrac llawer o
glefydeu / ac ynthi y kair keric a mannau [sic] kochion val gwaed
I arwyddokav y gwaed a golles gwenfrewy Santes pann
dored i ffen / ac yn ddialedd ar y gwr a dores i ffen / Ef
a vydd plant o 'i lin Ef yn kyvarch val kwn hyd pann
ddelwynt yno i offrwn neu i mwythic lle mae I hesgyrn hi yn gorffowys —
Klych a baglau Sydd gymaint I
hanrrydedd yn y wlad hon ymysc yr ysgolheigion a llygion
val i Mae haws ganthvnt dyngu anvdon i bedwar llyfr yfengil, noc ar un o 'r rrai hynn —
Ac ymrecheinioc y mae
pysgodlyn kyflawn o amrafaelion Rywigaethau pysgod
ag amravel liw arnaddunt ac ar y dwfr weithiau
a phan vo oer yr hin Ef a glywir Seiniau rryvedd dann y llynn
ac o daw twysoc i 'r tir yno ac erchi i adar ganu hwyn<t>
a ganant yn ddiohir ac nid yngenant er arch dyn arall —
o rac ynyssav ystlysawl yr ynys bellach
Tair rrac ynys ystlysawl y sydd i 'r ynys honn y rrain Sydd
yn perthynu i 'r tair rrann a ddywetbwyd vchod nid amgen
o 'r tu deav i loegr y mae ynys wicht O 'r tu gogledd i gymru mae
[td. 11]
Ynys von Ac o 'r tu gorllewin i 'r alban y mae manaw / ar
tair ynys hynn y sydd un vaint haiachen / Deng milltir ar hugain
yw hyd ynys wicht o 'r gorllewin i 'r dwyrain a devddec yw i lled / chwe
milltir ysydd rryngthi a 'r tir yn y penn tu a 'r dwyrain / a thair yn y
penn tva 'r gorllewin / Braich byrr o 'r mor ssydd yn tervynu rrwng
Kymry a mon a Elwir menai / ac yno y mae mor gerwyn a lwnk
ac a Svgyn longau atti megis CARYLDIS [sic] A SYLLA Sevyll a wna llongau oni hwylir ffordd yno ar lanw XXX milltir o vessvr
y sydd o hyd yn yr ynys honno a XII o led / Manaw ssydd yn Sevyll
yn y mor Rrwng prydyn ac y werddon megis hanner y ffordd
Rryngthvnt / ac yn ddwyran y mae val dwy ynys / ar honn
Sydd tu a 'r deau yw 'r vwyaf a 'r ffrwythlownaf / am yr
ynys honn I bu gynt ymrysson i ba un y gweddai iddi berthynv
ai i ynys brydain yntav i ywerthon / ac am oddef o honi
ynthi bryfed gwenwynic y rhai a ddukbwyd yno yn brofedigaeth arni: I barnwyd hi yn byrthynas i ynys brydain —
Mawr oedd arfer o Swynion a chyvareddion gynt yn yr ynys
honn / kanys gwragedd a vyddynt yno yn gwnevthur
gwynt i longwyr gwedir gav mewn tri chwlm o edav
A phan vai eissie gwynt arnynt dattod kwlm o 'r edav a naynt
Yn yr ynys honn y kair gweled lliw dydd bobyl a vuessynt
veirw / Rrai gwedi tori pennav / eraill gwedi torri i haelode /
Ac os dieithred a ddissyfynt i gweled hwynt, Sengi
ar draed gwyr o 'r tir ac velly hwynt a gaent weled
yr hyn a welssynt hwyntau / Ysgottiaid gyntaf a wladychassant yr ynys honno —
Mae ynys vechan gerllaw
Kent a elwir tanet a ffrwythlawn yw a rrinweddol
[td. 12]
y ddayaren honno yn gymaint ac na bydd byw pryf gwenwynic
ynthi / ac os pridd oddyno a ddygir i le arall Ef a ladd pob
pryf gwenwynic yno / ac yddys yn kredv i bot hi yn
ffrwythlonach ac yn vwy i rrinwedd oblegid beindith awsti<n>
Sant / kanys yno y tiriodd ef gyntaf pann ddoeth i droi
y Saesson i 'r ffydd y rrai oeddynt yr amser hwnw byganiaid ysgymvnedic anffyddlonion heb gredv i dduw —
O briffyrdd Brenhinol yr ynys
Dyfnwal moel mvd y brenhin kyntaf a wisgodd koron avr o 'r brytaniaid / ac a ordeiniodd kyfraith
ynys brydain ymysc y brytaniaid / Ac a ganhiadodd vddvnt ragorfraint i temlau / ar erydr / ar
priffyrdd i 'r dinessydd a bod noddva yno i bawb er
maint a wnelai o ddrwc —
Ac wedi hynny gan
nad oedd y ffyrdd hynn gwedir dervynv yn gydnabyddy<s>
y tyvodd ymrysson pa rai oeddynt / ac am hynny
I dori pob kyfryw bettrvster ac ymrysson / Ef a
wnaeth beli vab dyfnwal bedair priffordd frenhinol drwy holl ynys brydain ac a gadarnhaodd
y braint ar noddvae a roessai i dad uddunt —
Kyntaf a mwyaf onaddvnt a elwir ffossa a hono
Sydd yn estyn o 'r deav i 'r gogledd / a 'i dechrav Sydd
ynghongl kernyw gerllaw totnes / ac yn diweddv
ymor kadnes yr hwnn a Elwir werydd o gymraec
[td. 13]
Eraill a ddywaid i bod hi yn dechrav ynghernyw
ac yn dyvod drwy ddyfnaint / a thrwy wlad yr haf /
a heblaw tewkysbvri / ac vwchlaw mynydd
kotysswold a heblaw kwyntri hyd yn laessedr ac o ddyno Rrwng y gogledd a 'r dwyrain Eithr mwyaf
yn pwysso i 'r dwyrain hyd yn linkol —
A 'r ail ffordd a elwir watling ystryd yr honn Sydd
yn myned ar draws y llall: ac yn dechrav lle gelwir
dofr / ac oddyno yn dyvod drwy ganol kent / A thrwy
demys o 'r tu gorllewin i ddinas llvndain / ac oddyno gerllaw y verolam / yr honn a elwir heddiw ssaint
albons / a thrwy ddwnstabyl / ac ystonistredffordd /
A thowssedr / a wid<y>n / Ac o 'r tv deav i lilbwrn / a thrwy
adroston / a man drefi Eraill hyd ymynydd gilbert / Yr hwnn a elwir heddiw Moel y wrek /
ac oddyno drwy avon hafren ger llaw hendref
wroksedr dwy villtir o amwythic hyd yn ystrad
tuniaid / ac oddyno drwy ganol kymru hyd yngrredigion ac ymor ywerddon i tervyna —
A 'r drydedd ffordd a elwir Erming a honno
Sydd yn dechrav ymynyw ac yn tervynv
ymhorth hamon y dref a elwir heddiw ssowthhamton
A 'r bedwaredd ffordd a elwir Rriknell
a honno Sydd hevyd yn dechrav ymynyw ac
oddyno drwy gymru hyd gaer wrangon / a thrwy
Wikwm / a brimssiam / a lidsffild / a derbi / a ssiestrffild / a Iork / hyd yn Aber tain ac yno i tervyna
[td. 14]
Y prif avonydd penaf
Tair prif avon y ssydd yn yr ynys honn yn estynv
ar I hyd megis tri braich o 'r mor / Ac ar i hyd
hwyntav y devant y kyfnewidiav i 'r ynys drwy vordwy gan bob rryw genedl o wledydd ac ynyssoedd erai<ll>
nid amgen temys / a havren / a hwmyr / —
Temys ssydd yn dyvod o 'r ddayar gerllaw tewksbri
ac oddyno yn rredec yn wyrdraws weithie tua 'r
dwyrain weithiav tua 'r gorllewin weithiav
tua 'r gogledd / a 'r avon honn Sydd yn dyvod drwy rydychen / ac oddyno tva 'r deav hyd yn abyntwn / ac
I reding / Ac i he<nn>ley / ac Winssor / ac i gingstwn /
ac i lundain / ac yn Sandwits y tery yn y mor /
yr afon honn oedd gynt yn tervynv rrwng brenhinaethav kent / Estssex / Westssex / a Mers / —
Hafren a gavas I henw ar ol hafren verch lokrinys
vab brvtus o essyllt i ordderch yr honn a beris
gwenddolav gwraic lokrinvs i boddi yn yr afon honn
Ac a orchmynodd drwy 'r ynys alw yr avon ar ol
henw y verch yn hafren kanys hi a vynai ddwyn ar
gof i henw hi yn dra gwyddol achos i bod yn verch
I 'w gwr priod o ordderch / a 'r afon honn Sydd yn kodi
o vynydd pumlvmon / Ac oddyno yn rredec drwy
arwystli / a chydewen / a ffywys / hyd yn ymwythic
ac yn amgylchynv y dref hayachen o bob tu / ac oddyno
yn troi tva 'r deav / ac ymynd drwy brids ynorth
a thrwy gaer frangon / a chaer loyw / ac yn ymyl brysto
yn taro yn y mor / yr afon honn oedd gynt yn tervynv rrwng
kymru a lloegr —
[td. 15]
HWmyr brenhin hunawc a ddoeth gynt i 'r alban
i dir a llu mawr gantaw ac a laddodd albanactws ap brtus / a phan
giglev / locrinvs / a chamber hynny: Hwynt a ddoethant
I ymladd ac Ef ac a 'i gyrassant i 'r afon i 'w voddi
Ac velly y kavas i henw / ac o hynny allan y galwed hi
Humur / yr avon honn gynt oedd derfyn rrwng lloegr
a 'r alban / ac afon vawr yw a mwy o lawer achos bod afon
a elwir / trent / ac afon arall / aws yr honn y sydd yn
myned drwy dref / iork ac yn rredec iddi —
O brif ddinessydd yr ynys
Gynt yr oedd wyth ar hugaint o brif ddinessydd yn teghav
yr ynys honn / a rrai onaddunt a ddiwreiddiwyd ac a
ddifawyd / Eraill ynt gyfan a chyfanedd a chestyll kedyrn
a muroedd yn i hamgylchynv / ac arnvnt byrth kloedic
Rrac twyll a Rrvthr gelynion / ac o vewn y dinessydd hynn y mae temlav
Saint ac yr oedd manachlogvdd ac yn y rrai hynny
kwfenoedd krefyddvs o wyr a gwragedd yn talu gwassanaeth i ddvw herwydd kristynogawl ddeddf a ffydd ac arfer
A hwynt a Elwid val hynn yn iaith frytanec / Kaer lvdd
Kaer Efrawc Kaer gaint Kaer frangon Kaer loyw Kaer
Vuddai Kaer golyn Kaer lyr Kaer rentei / Kaer wynt
Kaer lleon Kaer lil Kaer beris Kaer dorm Kaer grant
Kaer lwydgoed Kaer ssegent Kaer vaddon Kaer baladr Kaer
Septron Kaer gynan Kaer alklvd Kaer exon Kaer Rraw
Kaer garadawc Kaer llion ar wysc Kaer vyrddin Kaer
wair
Ac am vod yr henwav hynn yn anysbys i lawer
gweddvs yw ysbyssu ac egluraw yr henwau sydd
arnunt yn yr oes honn Kaer lvdd a elwir llundain
[td. 16]
Ac brvtvs y brenhin kyntaf o 'r brytaniaid
a 'i hadeilodd hi ar lann avon demys o 'r
tu gogledd iddi ac a 'i gelwis Troya newydd i ddwyn ar
gof Troya vawr yr honn a ddistrywessid y drydedd oes o 'r by<d>
yr amsser yr oedd heli Effeiriad yn frowdwr yn yr ysrae<l>
ac ydd oedd arch ystifn ynghaethiwed y ffilyste weisson
ynghylch trvgain mlynedd gwedi distrywedigaeth (kaer droya / dwyvil
o flynyddodd a mwy kyn dyvod krist ynghnawd / ac ychwanec i IIII <C>
mlynedd kyn adeilad Kaer Rufain / ar henw vchod
a drigodd arnei hyd pan wnaeth lludd vab beli mawr gaerav a ffyrth arnei / ac yna y peris Ef i galw Kaer ludd / ac
o 'r achos honn y bu gynddrygedd mawr y rryngtho a nyniaw
I frawd
am newidio henw y dref o vewn i gyvoeth a gwedi goresgyn o 'r saeson yr ynys y galwed hi llvndain
Membyr ap Madoc ap locrinus a vu frenhin kadarn
ac a wnaeth dinas anrrydeddvs ar lann tain yn y lle kad
kanol yr ynys ac a 'i gelwis o 'i henw i hvn (kaer Vymbyr /
ac a Elwir heddiw rrydychen
Efroc kadarn y pvmed brenin o 'r brytanied a vu frenin
anrrydeddys ac a wnaeth dinas kadarn ar lan avon ow<s>
yn y gogledd ac a 'i gelwis o 'i henw i hvn Kaer Efroc / ac
a Elwir heddiw Iork / a hwnw a elwid efroc kadarn vab
mymbyr ac iddo i bu XXX o verched / ac XX o veibion
a 'r rrai hynny aethant oll I Siermania Eithr un mab a vu
yn kadw y dyrnas a hwnw a elwid bruttvs darian la<s>
a hwnw vu frenhin kadarn ar holl ynys brydain ac a
a wnaeth / kaer a chastell yn y gogledd ar lan avon alklvd
ac a 'i gelwis / kaer alklud / ac a Elwid wedi hyny kasst<ell>
y morynion —
Ac yn ol brvtt
us darian las y kymerth
lleon I vab lywodraeth y dyrnas ac a 'i gwladychodd
yn hir o amser yn heddwch dangnafeddvs / ac Ef a wnae
<th>
dinas yn y gogledd i 'r ynys / ar lan afon dyfrdwy ac a 'i gelwis o 'i henw i hvn
[td. 21] [4]
Kaer lleon / a 'r henw hwnw a drigodd ar y dinas Er hyny
hyd heddiw / Eraill a ddywaid na wyddis pwy a 'i gwnaeth
megis y dywedir yn eglvrach rrac llaw yn ol ystoriawyr
Kaer alklvd vchod medd rrai a Elwir heddiw bwrtham
yn eithafoedd gogledd westmyrlond gerllaw hwmyrlond ar
avon Edyn / a Rrac maint y golwc ar yr hen vuroedd a 'r
kloddiav ac ol yr hen adailadav a vuant yno gynt / ac
am hyny barned darlleodrion beth a ddyweter am gaer alklvd
Kaer gaint a wnaeth Rrun baladr bras yr wythfed brenin
o 'r brytaniaid a hi a Elwir yn Saessnec kantyrbri / a 'r un
brenhin a wnaeth dav ddinas Eraill nid amgen kaer
wynt yr honn a Elwir heddiw Windssiestr / a chaer
baladr / neu Gaer sseptron / yr honn a Elwir heddiw <S.iaf>tysbvri
lle dywedir bod yr Eryr yn proffwydo pann oeddid yn adeilad
y gaer
Bleiddvdd nigyrmansswr ap Rrvn a wnaeth dinas ar lan afon vaddon ac gaer vaddon / yr honn a Elwir heddiw y Badd / ac
wnaeth ynthi yr Enaint twymyn a wna lles I
ddynion Rrac llawer o bethav heinys / ac am darddu
yn anwedic tros y <ddolen> att lyr mab bleiddydd
Kaer loyw a wnaeth gloyw ka<ss>ar amherodr rrvfain pann briodes Gweirydd brenin y brytaniaid / gwenissa I verch Ef / ar afon hafren ynherfyn kymry
a lloegr / ac ar yr un dref y rroed henw Seissnic nid
amgen / glossedr / ac ar yr un afon mae tref a Elwir Pengwern / ac a Elwir heddiw Amwythic —
Linkol Elwid gynt / kaer lwydkoed / ac nid ysbys
pwy a 'i gwnaeth na llawer o ddinessydd Eraill / Er
bod kwrache kymreic yn ddiwarant o lyfrav ystoriawyr
yn dywedvd pannyw brenhinedd y brytaniaid a 'i gwnaeth ni chair dim o hynny yn y brud nac mewn
ystoriae Eraill gwarantedic o 'r byd —
[td. 22]
Kaer Lyr adeilodd llyr ap bleiddvdd y degved brenhin
o 'r brytaniaid / ac a 'i gelwis o 'i henw I hun kaer lyr yr honn
a Elwir heddiw / laessedr Kaer lleon adeilwyd ar
afon ddyfdwy ynhervyn kymru a lloegr ac a oedd gynt yn
benaf tref Gwynedd / a lleon ap brvtus darian las a 'i hadeilodd
herwydd a ddywaid y brud kymreic mal i dywetpwyd vchod
Eissioes ystoriawyr Eraill a ddywaid na wys pwy a 'i gwnaeth
hi / ac mae leil I gelwid mab brvtus darian las ac nid
lleon / ac adeilad o hono Ef ddinas mawr yn y gogledd i 'r ynys
a 'i galw o 'i henw i hun kaer leil / ac velly y gelwir Ettwa
Beli vab dyfnwal adeilodd dref ar avon Wysc / ac a elwid Kaer
llion ar wysc ac un o 'r dinessydd Enwokaf yn yr ynys oedd
ac yno ydd oedd arch Esgopty holl gymru
Myrdd o wyr
adeilassant dref yneav kymry / ac am hyny y gelwir hi Kaer
Vyrddin Kaer Frangon a Elwir yn Saessnec wssedr kaer
wair a Elwir / warwic Kaer vuddai yw Syssiestr Kaer
golun / y kolssiestr Kaer rentei a Elwir / Sidssistr
Kaer lyr a elwir laysetr Kaer lleon a Elwir / ssiestr Kaer beris yw / porssiestr
Kaer dorm yw / dorssiestr Kaer grant yw / kambrids
Kaer Segent yw / Silssetr / a 'r dref hon oedd ar afon
demys ger llaw redin Kaer gynan a Elwir / koynysbwrw
Kaer Exon a Elwir / Exedr Kaer raw yw / Rodssiestr
Kaer garadawc / ne gaer Sallawc yw / Salsbri —
Gwledydd a Siroedd yr ynys
Gwedi goressgyn o 'r ssaesson holl loegr a gyru y brytaniaid
drwy hafren I gymrv / hwynt a 'i rranassant hi yn ssiroedd neu
[td. 23]
Swyddav / ac ordeinio Siryfiaid a Swyddogion ymhob
Sir I lywodraethv y bobyl dan gyfraith / ac i atteb i 'r
brenhinedd o 'i dled a 'i kyllidav / ac val hynn I gelwir hwynt
Kent / Sowth rey Sowthsex / hamssir / Dyfnaint / barkssir /
Wildsir / Swmyrsedsir / dorsedssir Estssex mydylsex
Sowthffolk Northffolk / Swydd herffort / Swydd betffort /
Swydd hwntington / Swydd north hamtwn /S/ notingham / a /S/ bwkingam /S/ laessedr /
/S/ dderbi /S/ lingkol /S/ gambrids /S/ Iork /S/ longkastr
northwmbyrlond / wesbyrlond / Swydd rydychen /
Swydd warwic /S/ gaer loyw / Swydd henffordd /
/S/ gaer frangon /S/ y mwythic /S/ Ystaffort /S/
gaer lleon
A 'r rrai hyny I gyd a beris wiliam bastart pan oresgynodd loegr: I messvraw yn llogav Erydr
ac Ef a gad o Siroedd yn y dyrnas / bymthec ar hvgaint
ac o drefi devddengmil a deugaint a phedwar vgaintref /
ac o eglwyssi plwyf / bvm mil a devgeinmil a dwy / ac
o ffye marchogion / trvgeinmil a phymthec / ac o hyny
mae gwedi rroi wrth Eglwyssi a manachlogydd kynn
gwahardd drwy barlment roi tri i law varw / wythmil
ar hvgaint a ffymthec / ac o hyny y gwnaeth yr un
Wiliam lyfr Mawr a Elwir dwmeysday —
Kyfreithiav yr ynys bellach
Dyfnwal a roes gyfraith i 'r brytaniaid / a breinie
i 'r temlav a 'r Erydr / a 'r dinessydd / a 'r priffyrdd brenhinawl a ddywedpwyd vchod / a 'r gyfraith honn a vu Enwoc
a hynod gann bawb hyd yn amsser william bastart gwedi
dyfnwal marssia frenhines gwraic kyhelyn frenhin
[td. 24]
a wnaeth gyfraith gyflawn o ddoethineb a chyfiownder
yr honn a Elwir kyfraith marssia a 'r ddwy gyfraith
hynn a droes (gildas ap kaw o fryttanec yn lladin ac
wyth o Siroedd lloegr a vuant yn i chadw yn hir o
amsseroedd nid amgen / Swydd rydychen Swydd
warwic Swydd gaerfrangon /S/ gaer loyw /S/ henffordd
S/wydd ymwythic S/ ystafford a Swydd gaer lleon
Gwedi hyny alfryd frenhin lloegr a droes y kyfreithiav
hyn o ladin yn Saessnec ac a 'i gelwis mardssin law / ac
Ef a chwanegodd y gyfraith honn gwedi hynny / ac Ef
a 'i gelwis West saxonlex / a naw o Siroedd vuant yn
i chynal nid amgen kent / Sowth rei / Sowthssex / Hamsir /
dyfnaint / barkssir / wildssir / Swmyrsedsir / yr honn
a Elwir gwlad yr haf / a dorsedsir /
A phann
gavas gwyr denmark veddiant ar loegr hwynt a wnaethant gyfraith arall yr honn a elwir danlex / a XVIII
o Siroedd a vuant yn i chynal nid amgen Estssex / mydylsex / Northffolk / Sowthffolk / Swydd hertffort / Swydd
betffort / Swydd gambrids / Swydd hwntington / Swydd
North hamton / Swydd bwkingam / Swydd laessedr / Swydd
notingam /S/ dderbi /S/ linkol /S/ Iork /S/ longkastr
S/ North hwmbyrlont / a wesbyrlond / A phwy bynac
a vyno deall y geirie dieithr Estronawl o 'r gyfraith honn
nid amgen
[5]
Sok sa
<g> In ffangthe / off hamssok /
leirwyth / Sei ffebyrdssie / fflem / ffrith / fforstal ar
[6]
vath hyny a gair yn amyl mewn hen Siartryssav arglwyddiaethav manachlogydd a dinessydd a threfi Seissnic breiniol Edryched yr unved kabidwl ar bymthec
[td. 25]
ar hugaint o 'r llyfr kyntaf yn y polikroni
<k>a ac yno I gwyl
Gwedi hynny y gwnaeth Saint Edwart y brenhin
diwaethaf onid vn o 'r Saesson: un gyfraith gyffredin
o 'r tair kyfraith vchod a hono a Elwir kyfraith saint Edwart
O 'r kenedlaeth [sic] a wladychassant ynys brydain
Bryttaniaid a gynhaliassant yn gyfan goron
ynys brydain o amser bruttus y brenhin kyntaf
onaddvnt hyd pann ddoeth wlkassar y gwr a vu
gwedi hyny gyntaf amherodr yn rrufain: y 'w darostwng
hwynt yn amser kasswallawn ap beli mawr / ac y 'w
kymell I dalv tyrnged I Senedd rufain / O hynny
hyd att Seuerws Rrufeinwyr [sic] / Eissioes brenhinedd
a vu onaddvnt I hunain / ac o Seuerws hyd yn amsser
grassian pann ddiffygiodd llin frenhinol y brytaniaid
y tyrnassodd rrufeinwyr ynthi yn vynychaf / o 'r diwedd
pann beidiassant y rrufeinwyr a gwladychv / ac ymwrthod ar deyrnged / achos pelled y ffordd / neu o blegid pryssurdeb mewn lleoedd eraill / a chlybod o 'r
ysgottiaid a 'r ffichtiaid hynny, a bod yr ynys gwedi
gwagkav o / vaxen grevlon / a chynan meiriadawc
o 'i holl varchogion a 'i rryvelwyr / a myned a hwynt
I oresgyn llydaw / a rrufain / hwynt a ddoethant
i ryvelv ar weddillion y genedl y rrai ni bu wiw myned a hwynt allan o 'r tir oblegid i hoedran neu lescedd, namyn i gado gartref I bresswylio ac i lafurio 'r ddayar
[td. 26]
Ac velly y buant yn Rryvelv bob un ar i gilydd
hyd pan ddoeth y Saesson i 'r tir yn amser Gwrthe<f>yrn gwrthenav brenhin y brytaniaid: drwy eu gwahawdd o 'r
brenhin i 'r ynys hwynt / val y dywaid ystoria y
Saesson yn nerth iddaw i ryfelv ar y ffichtiaid ar i
kost hwynt / ac wedi bod llawer o gyfrangav kaled
Rrynthunt a gyru y ffichtiaid a 'r sgotiaid drwy nerth y ssaesson
allan o 'r tir / hwynt a ddanvonassant drwy genhiad y brenhin I Siermania i nol ychwanec o
Saesson / ac velly bob ychydic hwynt a gynhwyswyd i 'r tir hyd pann oeddynt ry amyl / Ac o 'r
diwedd yn amsser karedic frenhin hwynt a gymodassant yn ddirgel a 'r ffichtiaid ac a 'r ysgotiaid / ac
a ddanfonassant yn ddissyvyd i nol gormwnt brenhin yr affric: hyd yn y werddon / ac a vuant yn
rryvelv ar y brytaniaid yn hir o amser hyd pann
yrwyd hwynt o 'r diwedd i greigiav a diffeithwch
kymru / a hyny drwy frad a thwyll ac anffyddlonder:
yn vwy no thrwy vilwriaeth a chadernid arfau a
gwedi goresgyn o 'r Saesson holl loegr yn y modd hwnw
hwynt a 'i rranassant hi yn Saith brenhiniaeth
ac weithiav yn wyth / a hwynt a ddoethant o 'r
diwedd olynol yn un frenhiniaeth dann Elystan
frenhin westssex / Gwyr denmark Eissioes a vuant
ynghylch deng mlynedd a naw vgaint / o amsser athulphus
frenin
[td. 27]
hyd amser Sant edwart yn rryfelv ar y Saesson
a XXX o flynyddoedd y bu dri brenhin onaddvnt yn gwladychv olynol / ac gwedi hwyntav y gwladychodd Sant Edwart
XXXIII o flynyddoedd ac ychydic mwy / ac wedi hwnw
herald ap godwin Iarll kent IX mis / a wiliam
bastart dvc normandi a 'i lladdodd Ef / ac a dyrnnassodd yn i le / ac o 'i lin Ef y mae brenhinedd lloegr
o 'r amser hwnw hyd att hari Seithved brenin lloegr
a 'r hari hwnw a hari wythved i vab yntav brenhin
lloegr a hanoeddynt o dwyssogion a brenhinedd y bryttaniaid o baladr Oed krist pan ddoeth wiliam bastart
i oresgyn lloegr 1066 neu val hynn M LXVI o flynyddoedd
Or ssaith brenhiniaeth vchod a 'i tervynav
ac o 'i dechrevad a phar hyd y parhassant
Er bod y bryttaniaid, o ddyfodiad y Saesson gyntaf
i 'r tir yn amser gwrthyfyrn hyd y brenhin diwaethaf
o 'r brytaniaid yn arwain y goron / ac yn oruwchaf
frenhinedd ar yr ynys oll / Eissioes yr oedd y Saesson
yn trigo yn y tir / ac yn i <g>oresgyn bob ychydic / ac
weithiav yn rryvelv ar y brytaniaid / ac weithav dann
gyngrair yn talv treth a theyrnged vddynt hyd pann
aethant kyn amled a chyn gadarned yn y tir na
Ellid i gwrthladd o 'r tir namyn gorfod i 'r bryttaniaid
gilio i dir kymru ac i wledydd eraill val i dywedpwyd vchod o 'r blaen —
[td. 28]
A chyntaf brenhiniaeth / vu gent kanys hono
a roes gwrtheyrn I hengest twysoc y Saesson
yr hon y Sydd yn Estyn o 'r mor deav hyd afon
demys ac ynthi y dechreuodd Ef bresswylio pann
oedd oed krist 457 o flynyddoedd nev val hynn
CCCC LVII /
[7] yr wythfed flwyddyn wedi ddyfodiad
Ef i 'r tir / ar vlwyddyn y doeth Ef i 'r tir oedd
yr ail flwyddyn o dyrnassiad gwrtheyrn / ac
oed yr arglwydd Iessv grist 449 o
flynyddoedd
a 'r frenhinaeth honn a barhaodd 368 o flynyddoedd dann / 18 brenhin / hyd pan yrodd Egbert frenhin west Sex
bwrdred
us vrenhin allan o 'i frenhiniaeth a 'i
rrwymo hi wrth i frenhiniaeth ef I hun
pan oedd oed krist 825 o flynyddoedd
Sowthsex oedd yr ail frenhiniaeth / ac o 'r tu
dwyrain iddi y mae kent / ac o 'r tu deav y mae y
mor ac ynys wicht / o 'r tv gorllewin y mae
hamsir / ac o 'r tv gogledd y mae Sowth rae
yno y gwladychodd Elle a 'i veibion gyntaf
yr unved flwyddyn ar ddec ar hvgaint gwedi
dyvod y saesson i 'r tir / a gwedi parhav o 'r frenhinieth
honn 231 o flynyddoedd dann bump nev chwech
o frenhinoedd yr aeth hi i frenhin West Sex oed kris
<t>
yna 731
[8] nev val hynn D CC XXXI o flynyddoedd
[td. 29]
Est Ssex oedd y drydedd frenhiniaeth / ac or tu
dwyrain I hon y mae Ffraink / o 'r tv gorllewin y mae
Gwlad lundain / o 'r tv deav afonn demys / ac o 'r tv
gogledd y mae Sowthffolk a 'r brenhinedd o 'r wlad
honn o Sebertws hyd amsser gwyr denmark yn oes
dec onaddvnt a vuant yn talu teyhyrnged I frenhinedd Eraill mynychaf Eissioes y buant I
frenhinedd Mers / hyd pann rwymodd egbert frenin
Westsex hi wrth i frenhiniaeth Ef i hun ac
Erkenwinws gyntaf a wladychodd yno pann oedd oed
krist 492 nev val hynn CCCC LXXXXII o flynyddoedd
a 'r frenhiniaeth honn a barhaodd 261 o flynyddoedd
Estenglond y gelwid y bedwaredd frenhiniaeth
a hono yw Northffolk a Sowthffolk ac o 'r tu dwyrain a gogledd
iddi y mae y mor / ac o 'r tv rrwng gogledd a gorllewin
y mae Swydd gambrids / ac o 'r tv gorllewin iddi y
mae klawdd Sant Edmwnd / a Swydd hertffort /
ac o 'r tu deav y mae Est Sex / yn hon y dechrevodd
Offa frenhin wladychv / yr un flwyddyn ac i dechrevodd brenhiniaeth Est Sex / a hi a barhaodd dann XII
o frenhinoedd hyd pan las Edmwnd frenhin a meddianv o wyr denmark y frenhinieth honn a brenhiniaeth
Est Sex hevyd / gwedi hynny y gyrodd Edwart frenhin
Westsex
[td. 30]
y kyntaf o 'r henw hwnnw kynn kwngkwest wyr
denmark oddyno allan / ac rwymodd y ddwy
frenhiniaeth hynn wrth i frenhiniaeth Ef i hvn
oed krist yna 921 nev val hynn DCCCCXXI o flynyddoedd
Pumed brenhiniaeth oedd westsex / a pharhevssa
<f>
vu o 'r holl vrenhiniaethav / kanys iddi o 'r
diwedd y doethant yr holl frenhiniaethav Eraill / ac o 'r
tv dwyrain iddi y mae Sowth Sex / o 'r tu gogledd y mae
afon
demys / ac o 'r tv deav y mae y mor / ac o 'r tv gorllewin hevyd /
yn honn y dechrevodd Karedic nev Sildrik o henw arall
a chynwric I vab
wladychv yn gyntaf 60 mlynedd gwedi
dyvodiad y Saesson i 'r tir / ac oed krist 507 mlynedd
Kronigl dukliens
is a ddywaid bod llawer o ymladdav rrwng arthvr a Sildric / ac o 'r diwedd kymrud o
arthur i wrogaeth Ef a 'i law a rroi iddo hamssir a
gwlad yr haf i 'w kynal dano Ef / A gwedi hyny pann
gyvodes medrod yn Erbyn arthvr a chymrvd koron y
deyrnas, Ef a roes I Sildric Er bod yn nerth iddo
Saith o wledydd nid amgen Sowthssex / Sowthray bark
Sir / Wild Sir / dorsedssir / kernyw / a dyfnaint / a hynn
oll a Elwis Ef westssex / ac a vynodd i goroni mewn
modd peganawl ynghaer wynt arryssaeth
[sic][9] o 'r tvedd
hwnnw a medrod a goroned yn llvndain o dwyll yn frenhin
[td. 31]
ar y bryttaniaid / a llyna ddav gydymaith gymhessvr kanys
ni wyddid pwy ffalssaf ohonynt a gwir yw 'r ddihareb
pob kyffelib a ymgais —
Northwmbyrlond oedd y chweched frenhiniaeth
a 'i therfynav oeddynt / O 'r tu dwyrain a gorllewin y mor / o 'r tv deav y mae avon hwmwr yn Estyn
tv a 'r gorllewin drwy dervynav nottingam a 'i Swydd a
<S>wydd dderbi tv ac att afon mers yn Estyn / ac o 'r tv gogledd y
mae mor prydyn a 'r frenhiniaeth honn a ranwyd
gynt yn ddwy rann / tervyn y naill oedd o afon
hwmyr hyd yn afon drin a 'r Rrann honno a Elwid
Deifr / a 'r Rrann arall oedd o afon drin hyd ymor a Elwir werydd / a 'r Rrann honno a Elwir
Brynaich / ac weithiav y byddai frenhin ar bob rrann
weithiav Eraill un ar y ddwy a ffann oedd oed krist
47 / a / 500 / / mlynedd / ac
ynghylch 100 mlynedd wedi
dyfodiad y Saesson i 'r tir y dechrevodd Ida ap
Eoppa wladychv brynaich / ac ar ddiefr y gwladychodd Alla / pan oedd oed krist 559 neu
val hynn /DLIX/ ac ynghylch ugain o vren
<hin>oedd o Saesson
a wladychassant yno /321/ neu val hynn
CCCXXI / o flynyddoedd
yn ddiwedd / dim
[td. 32]
hyd pann laddodd gwyr denmark Osbert / ac Elle / y IX
vlwyddyn o 'i dyrnasiad ac y bu y tir heb freinhin
[sic] VIII mlynedd / Eissioes
37
[10] / o flynyddoedd wedi hyny y bu wyr denmark yno yn
tyrnassu / hyd pann ddoeth Ethylstan ap Edwart frenhin y 'w darostwng hwynt a lloegr i gyd dan i veddiant evhvn / ac Ef gyntaf o frenhinedd y Saesson
a wisgodd koron pann oedd oed krist /827/ o flynyddoedd a gwedi dyfodiad y Saesson /378/ o vlynyddoedd
Mers oedd y Seithved frenhiniaeth a mwyaf
oedd
onaddvnt a 'i thervynav oedd / O 'r tv gorllewin afon ddyfrdwy ynghaer lleon / a hafren yn
ymwythic / ac velly hyd ymrysto / O 'r tv dwyrain
y mor / o 'r tv deav mae temys hyd yn llvndain /
ac o 'r tv gogledd y mae afon hwmyr yn Estyn
tv a 'r gorllewin / ac oddyno hyd yn afon mers / ac
velly ar hyd hono hyd pann drawo yn y mor ger
llaw kilgwri yr honn a Elwir Wiral yn Saessnec
Krida ap Kenwoldws a wladychodd yno gyntaf 7
ugain mlynedd gwedi dyvodiad y saesson i 'r tir / a 'r
frenhiniaeth honn a Sefis /200/ mlynedd da
nn
bedwar brenin ar ddec /
[11] hyd pann yrodd gwyr denma
<rk>
mark kolwolphws frenhin allan o 'i frenhinieth
a 'i Rroi I Burdred i 'w chadw hyd pann i gofynynt
[td. 33]
Eissioes gwedi hyny y gyrodd Edwart gyntaf kyn
kwngkwest brenhin west Sex, wyr denmark allan
o 'r tir ac a 'i rhwymodd [sic] hi wrth i frenhiniaeth Ef i hvn
pann oedd oed krist /901/ nev hynn [sic] IXC I o flynyddoedd
Ysteddvae Penaf yr ynys i archesgyb
Tair o Eisteddvae arch Esgobion oedd gynt yn ynys brydain yn amsser lles ap koel y kristion kyntaf o
vrenhinedd y bryttaniaid nid amgen / un yn llvndain
yr ail yn Iork / y drydedd ynghaer llion ar wysc /
athanvnt yr oedd /28/ o esgyb y rrai a Elwid yna
fflamines / dan arch Esgob llvndain yr oedd gernyw
a lloegr dann i hen dervynav / dann arch Esgob
Iork yr oedd yr alban dann i thervynav / a tha
nn
arch Esgob kaerllion yr oedd gymrv dann hen
dervynav / a Saith Esgob a oedd ynthi / ac Er kanhiadv ac or
<di>nio o Grigor __ o rvfain
[12] Eisteddva arch
Esgob lloegr yn llvndain ar ddyvodiad y Saesson
i 'r Ffydd val y bvassai yn amser y brytaniaid /
Eissioes wedi marw grigor Ef a smvdodd Saint
awstin y gwr a ddanvones i 'w troi hwynt i 'r ffydd
Eisteddva yr arch Esgob oddyno i gaer gaint Er
mwyn Ethylbert brenhin kent ac o gariad
ar wyr y dinas honno yr rhai
[sic] a 'i derbyniassai ef
i 'r tir
[td. 34]
Ac yno y trigodd yr Eisteddva honno hyd heddiw / Eithr
o vewn hynn o amser Offa vrenhin mers drwy i gedernid a dioddefaint adrian __ o rvfain
[13] pann oedd
gynddrygedd rryngtho a gwyr kent, a Symvdodd yr
Eisteddva hyd yn lidssffild o gaer gaint / ac yno i bv
hyd yn amsser Ken
<uo>lph
us y trydydd brenhin wedi Ef
y smvdwyd hi drachefn i gaer gaint. —
Eisteddva arch Esgob Iork a Sevis yn i lle yn wastad va<l>
yr ordeiniwyd gynta ond bod prydyn wedi tynnv I hvvudddod oi wrthi —
Eisteddva arch Esgob kaer llion
a Symvdwyd oddyno hyd ymyniw yn amser arthvr
frenhin a dewi Sant / Ac o 'r amser hwnw hyd att
Samsson arch Esgob y bv yno /23/ o arch Esgyb
a ffan vu varwolaeth vawr drwy gymry o 'r haint
melyn: y ffoes ssamsson a 'r palliwm gantho
hyd yn llydaw / ac mewn lle a Elwid dilens y
bv Esgob A 'r palliwm ssydd gyfran o arch Esgobwisc heb yr honn ni all neb rryw arch Esgob wnevthvr amrafael wassanaeth perthynol yw Swydd
a thebic yw i modd hayach I stola a llafn tenav o
blwm a vydd ymhob penn iddi ___ ac Esgob rrvfain
[14] a 'i
kysegra i hvn: val nad rryddach i lyc nac i arall
I theimlo hi no 'r karegl nev gorp
oras, ond a vo
mewn vrdde / ac o amsser Samson hyd amser
[td. 35]
henrri vrenhin ap wiliam bastart, Ef a vu ymynyw 21/
o arch Esgyb o lesgedd nev dlodi, heb palliwm / ac Er
hynny Esgyb mynyw a gysegrynt holl Esgyb kymrv: a
hwyntav a 'i kysegrynt yntav: megis Swffraganiaid
iddo heb wnevthur ufudddod na darostwnedigaeth i
Eglwys arall o 'r ynys / ac o 'r amsser hwnw allan
drwy gymhelliad a gorchymun yr un henrri frenhin
y gorvu i Esgyb mynyw a holl Esgyb kymru vfvddhav a darostwng a chymryd i hordeiniad a 'i kyssegriad gann arch Esgob kaer gaint Ac velly nid
oes heddiw yn lloegr ond dav arch Esgob nev primat nid amgen / un ynghaer gaint / ac un yn Iork
a 'r kyntaf onaddvnt a Elwir primas holl loegr
a 'r llall a Elwir primat lloegr / Kanys pan dyfodd
ymrysson rryngthvnt yn amser wiliam bastart
pwy onaddvnt a ufuddhae i 'w gilydd: Ef a varnwyd drwy gytssynedigaeth yr un brenhin wiliam
bastart a holl esgolheigion y deyrnas wedi klybod y ddadlwriaeth a 'r rresymav o bob peth y rrai
y Sydd yn ysgrifenedic yn llyfr kronig a wnaeth
Rra
<ni>wlff pritton mynach o gaer lleon / uvuddhav
o arch Esgob iork a 'i Swffryganiaid I arch Esgob kaer gaint mewn pob peth perthynol i gadw y ffydd
[td. 36]
A braint a dled eglwys dvw / a pha le bynac
yr ordeinio arch Esgob kaer gaint gyngor nev gymanva gyffredin dyvod o arch
Esgob iork a 'i swffryganied hyd yno / Ac ufvddhav
i 'r hynn a ordeinier o 'i kyd gyngor / A phann vo marw
arch Esgob kaer gaint:/ dyvod o arch Esgob iork
hyd yno / a chyssegrv gidac Eraill y neb a ddewisser yn arch / Esgob a phann vo marw arch
Esgob Iork y neb a ddewisser yn i ol Ef: a ddaw att arch
Esgob kaer gaint, ac a gymer i ordeiniad gantho /
ac a rydd lw o 'i broffessiwn ufudddod hyd y perthyn
A bid ysbys i bawb pannyw amlach oeddynt Esgyb
ar ddechrav y ffydd noc ynt heddiw / a llawer o 'i Esteddvaev a ordainissid mewn pentrefi bychain megis
I geissio lleoedd addas i ddvwiolder ac i vyfyrio Eissioes
wedi hynny yn amsser william bastart kwngkwerwr lloegr
o varn a chytvndec yr arch Esgob a 'r Esgyb hwynt a
ysmudwyd o 'r pentrefi i 'r dinessydd Enwoc / ac velly
Esgobod dorssiestr Saith milltir o rydychen a Symudwyd
i lingkol / Esgobod lidsffyld I gaer lleon / Esgbod tetfford i norwids Esgobod Sirbwrn I Salyssbri / Esgobod wellys i 'r badd / Esgobod gernyw i Exedr / a Esggobod [sic] Salessey i Sidsiestr /
Dan arch Esgob kaer
gaint mae /13/ o Esgyb yn lloegr a /4/ ynghymru
[td. 37]
megis Swffraganiaid iddo nid amgen
Esgob
Rochestr a 'i blwyf Ef yw kent esgob llvndain a 'i blwyf yw Est Sex / mydyl Sex / a hanner
Swydd hertffort /
Esgob Sidssiesstr a 'i blwyf yw
Sowthssex / ac ynys wicht
Esgob winchestr a 'i
blwyf yw / Sothrey / a hamsir /
Esgob Salsbri a 'i
blwyf yw / dorssedssir / barksir / wildssir
Esgob
Exedr / a 'i blwyf yw kernyw / a dyfnaint
Esgob
y badd / a 'i blwyf yw / gwlad yr haf
Esgob kaer frangon / a 'i blwyf yw / Swydd gaer frangon / Swydd gaer
loyw / a hanner Swydd warwic
Esgob henffordd /
a 'i blwyf yw / Swydd henffordd / a llawer o Swydd y
mwythic
Esgob kaer lleon / a 'i blwyf yw Swydd
gaer lleon / Swydd ystaffort / Swydd dderbi / a haner
Swydd warwic / a chyfran o Swydd ymwythic / a rrann
o Swydd longkastr / nid amgen o afon mers
hyd avon R<u>pyl
Esgob lincol / a 'i blwyf yw 'r gwledydd rrvng [sic] temys a hwmyr / nid amgen / Swydd
lincol / Swydd laeSedr / Swydd notingam / Swydd northhamtwn / Swydd hwntingtwn / Swydd betffort / Swydd
bwkingam / Swydd rydychen / a haner Swydd hertffort
Esgob Eli a 'i blwyf yw Swydd gambrids Eithr
merlont a hari ap wiliam bastart a 'i hordeiniodd
hi gynta / ac roes y Swydd honn yn blwyf iddi
[td. 38]
yr honn oedd gynt o vewn plwyf Esgob lincol / ac
ynghyvair hynny y rhoes [sic] yr un brenhin i 'r Esgob hwnnw dref yspalding
Esgob Norwids / a 'i blwyf
yw / Northffolk / a Sowthffolk / a merlond /
Hevyd pedwar Esgob yssydd dan arch Esgob kaer gaint yn<g>hymrv nid amgen Esgob mynyw / Esgob llann daf / yn
y deav / Esgob llan Elwy / ac Esgob bangor ymhywy<s>
a gwynedd
Dan arch Esgob ac arch Esgobod Iork nid oes ond dav Esg<ob>
nid amgen Esgob duram / ac Escob kaerlil / a hari gy<n>taf ap wiliam bastart a 'i hordeiniodd hi gyntaf
[td. 39]
O 'r kenedlaethav a wladychassant yr ynys
honn a ph' amsser y doethant pob un i 'r ynys
Brytaniaid gyntaf ar ol y kewri a wladychassant
yr ynys honn yn y drydedd oes o 'r byd XVIII
mlynedd gwedi dechrav o heli Effeiriad a browdwr plant yr yssyrael: dyrnassv / ac yn amser Siluius
postvmus brenhin yr Eidal Tair blynedd a ddevgaint
wedi distrywedigaeth kaer droya vawr / kynn adeilad
rrvfain /432/ o flynyddoedd A chynn dyvod krist ynghnawd /2051/ nev val hynn dwyvil ac un ar ddec
a devgaint o flynyddoedd
Gwedi hyny y damweiniodd
yn amsser Vasbassian twyssoc rrvfain: i 'r ffichtiaid
o Seithia ddyvod ar hyd y mor, a thrwy ev kymell
o wynt hwynt a diriassant yn y werddonn
lle yr oedd y gwyddeliaid yn trigo ac a ddamunassant, gael lle I bresswylio gida hwynt:/ a 'i nackav a wnaethbwyd / herwydd na allai y tir dderbyn na fforthi y ddwy genedl / a 'i kyvarwyddo
a wnaethant I ogledd ynys brydain ac addo
I kynhyrthwyo yn Erbyn y brytaniaid o cheissynt
i gwrthladd o 'r tir ac velly y doethant i 'r alban a rrodric ev twyssoc o 'r blaen
ac a wnaethant ryvel mawr drwy dan a hayarn ar y bryttaniaid A phann glybv mevric
brenhin y brytaniaid hyny: Ef a ddoeth a llv
mawr gantho ac a 'mladdodd a hwynt lle gelwir
westmerlond
[td. 40]
ac yn y vrwydr honno y llas rrodric tywyssoc y ffichtiaid a rrann vwyaf o 'i lu / a rrann arall a ymroddassant yn gaethion i 'r brenhin ) ac yntev a roddes
uddvnt le yn yr alban I drigo a Elwir <G>attnes
a phan nackawyd hwynt o gael merched y brytaniaid
yn wreikae uddunt: hwynt a gymerssant verched y
gwyddyl, dann amod o Syrthiai ymrysson am frenhiniaeth: ddewis onaddunt I brenhin neu i twysoc
o vamwys yn gynt, noc o dadwys / ac am hynny
y gelwir hwynt gwyddyl ffichtiaid ac yn hir o amsser wedi hynny y doeth Rrenda Twyssoc yr ysgotiaid
i 'r albann a llawer kanto o 'i gwlad y werddon I ysgotlond a Rrwng bodd ac anvodd Ef a vynodd le i drigo
yn ymyl y phichtiaid / honno oedd y drydedd genedl
a wladychassant ynys brydain
A phann oedd
oed krist /449/ neu val hynn CCCC XLIX o flynyddoedd / yr ail vlwyddyn o frenhinaeth gwrthefyrn gwrthenav / y doeth hors a henssiest tywyssogion y Saesson
i 'r tir drwy i gwahodd o 'r brenhin hwynt y gynhorthwy iddo yn Erbyn y ffichtiaid a 'r ysgottiaid
herwydd a ddywaid ystoria y Saesson / a thrwy
nerth a 'i kynhorthwy hwynt: y kavas y brenhin
y vuddygolaeth arnunt mewn llawer o gyfrangav a brwydrav kaled / kanys tywyssogion y
[td. 41]
y [sic] brytaniaid a oeddynt Soredic wrth y brenhin achos
lladdedigaeth konstans vab kystenin
Gwedi hynny
hwynt a wnaethant heddwch a chytvndeb yn gyfrinachol Rryngthvnt a 'r ffichtiaid ac a 'r ysgottiaid
Ac yn ddiSyvyd o undeb hwynt a ryfelassant ar
y brytaniaid hyd pann Enillassant bob ychydic holl
dir lloegr ac a wnaethant y bedwaredd genedl yn
yr ynys —
Gwyr denmark a vuant agos i ddev kant
mlynedd nid amgen o amsser Egbert frenhin hyd
yn amser Saint Edwart konffessor yn rryvelv
ac yn gwladychv y deyrnas a hwyntav fu 'r bvmed genedlaeth a wladychassant ynys brydain —
Ac wedi hynny pann oedd oed krist /1066/ o flynyddoedd y goresgynodd wiliam bastart dvc normandi
holl loegr ac a wnaeth y chweched genedlaeth ynthi
Ac yn amser hari gyntaf vab william bastart
y doeth Rrivedi mawr o fflemissiaid i 'r tir ach<o>s goresgyn o 'r mor lawer o dir Fflandrys ac a g<a>wssant
le i drigo dros yr amsser yn wyrain yr ynys ger llaw
mail rros ac a wnaethant y Seithved genedlaeth
yn yr ynys / Eithr drwy orchymun yr un brenin
hwynt a ssmudwyd hyd yn Rros a ffenfro o ddyno yn y lle y maent Etto yn trigo Er hynny
o amsser
[td. 42]
Ac velly pump kenedlaeth y ssydd yn gwladychv
heddyw / gwedi diffygio llin y ffichtiaid / a gwyr
denmark / nid amgen Ysgottiaid yn yr albann Bryttaniaid ynghymry a chernyw Fflemissiaid yn Rros
a phenfro Normaniaid a Saeson wedi 'r gymysgv
yn holl loegr —
Hysbys yw ymysc ystoriawyr y
modd y diffygiodd meddiant gwyr denmark yn yr ynys
val nad rraid I ysgrivenv yma Namyn y modd y dyffygioedd [sic] llin y ffichtiaid nid amgen
pann oedd y Saesson yn meddianu lloegr i gyd a heddwch
gwastad wedi 'r gadarnhav rryngthunt a 'r yscottiaid
a oeddynt yn trigo yn un wlad / a hwynt a ymarverassant o 'i hen vrad a 'i twyll yr hynn nid oedd afryw
uddunt / ac a arwyliassant wledd vawr / ac a wahoddassant holl arglwyddi a boneddigion y ffichtiaid
A hwynt a ossodoed [sic] i Eiste ar veinkiav kevon o
vewn y byrddav wedi 'r wnevthur o ystyllod ar vodd
koffrav a 'r ysgottiaid a Eisteddassant o 'r tv allan
i 'r byrddav a phann oeddynt lawenaf wedi kyfeddach
yn dda a dechrav brwysgo: y Tynwyd yr hoelion
a roessid i ddal yr ystyllod uwchaf o 'r meinkiav / ac
I gollyngwyd y ffichtiaid hyd ynghamedd i garav
ynghevedd y meinkiav / ac yno y llas hwynt oll
[td. 43]
A 'r dryll arall o 'r genedlaeth honn a yrwyd o 'r tir allan
ac a gymhellwyd drwy yr ynys yn alltvdion ac yn gaethion I arglwyddi a boneddigion / ac velly y genedlaeth
ddewraf a gwrolaf o 'r ddwy hynn a ddilewyd yn gwbwl val nad oes un byw onaddunt yn yr ynys
honn na dyn a vedro gair o 'r iaith / ar honn oedd
wanaf a lleiaf, a gavas lles a buddygoliaeth drwy
I twyll a 'i brad / ac oresgynassant y tir i gyd
ac a 'i galwassant ysgottlond ar ol henw y genedyl
O 'r Ieithoedd a 'r kenedlaethav natvriav
Pob kenedlaeth o 'r Rrai a vuant yn gwladychv
yr ynys honn, gynt yr oedd iaith neilltvol
I bob un Y kymrv a 'r ysgotiaid y Sydd yn kynal
hayachen I ieithiav hen / y normaniaid a 'r fflemissiaid a gollassant i hieithiav e hunain / ac
y Sydd yn dywedvd Saessnec a chymraec
Y Saesson a gollassant yr hen iaith / achos ev
kymysgv yn gyntaf a gwyr denmark / a gwedi
hyny a
normaniaid / ac yn gwest a 'r Ffrangec
ac ieithiav Eraill / mewn llawer o Eiriav
ac yn anwedic mewn trwssiad / a dodrefn tai /
megis / kwfrlid / blanked / kyfrssi
[15] / Ewer / Siawmler
[16] /
ac Eraill mwy / a 'r llygriad hyn ar yr iaith a
ddamweiniodd vwyaf mewn dav vodd / kanys
[td. 44]
pan ddoeth Wiliam bastart gyntaf i 'r tir y kymhellwyd
meibion bychain yn ysgolheigion I ado Ieithiav i mamav ac i gonstrawenv yn ffrangec / A hevyd meibion
boneddigion a ddysgid yn i hyvienktid i ddywedvd ffrangec A 'r bobl gyffredin a geissiassant dybygu
uddunt hwyntav Val y byddynt mwy kymeradwy
a ddyssgassant yr un iaith kanys bryd a bwriad yr
un Wiliam, oedd ddwyn ffrangec i 'r tir a dileu
a diffodi y Saessnec o gwbwl / ac velly ni thrigodd
yr hen iaith namyn mewn ychydic o leoedd ymysc y bobl
gyffredin Ac y mae kymaint o
amrafael heddiw yn y Saessnec: val y mae anodd I wyr y deav
a 'r gogledd, ddeall I gilydd Eissioes gwyr mers o ganol lloegr megis peth kanolic a vai
yn kyfrannv o nattvriaethav, yr Eithafoedd a
ddehallant yn well Ieithiav y deav a 'r gogledd
noc y deall y naill onaddvnt hwy y llall —
Amrafaelion arverav a natvriaethau oedd
i bob un onaddunt nid amgen no 'r kenedlaeth
a ddywetpwyd uchod
yr ysgotiaid yssydd bobl
anghywir twyllodrvs a ffob un onaddvnt a fradycha I gilydd korff a da wrth nattvr Pobl ywerddon
[td. 45]
y wlad y doethant o honni —
FFlemissiaid rros a ffenfro
y Sydd bobl chwanoc I wnevthur merssiandi a bargenie
ac I antvrio hwynt I hunain mewn perigl mor a
thir Er kael Elw ac ynill / ac yn tynnv heddiw mewn
popeth yn ol arfer Seissnic —
Brytaniaid a oedd ddewrion a chryfion a chedyrn / A thra vu unoliaeth a chyttundeb Ryngthunt, ni bu hawdd gan un Estron genedl
wrthwynebu uddynt / namyn i bod hwynt yn vynych
yn goresgyn ac yn kymell Eraill i dalv tyhyrnged
uddunt val y kair yn ysgrivenedic yn ev ystoria /
Gwedi hynny y kodes kymaint o ryfic a balchder
ynthunt val na vyne neb o 'r gwaed brenhinol
ufuddhav i 'w gilydd na darostwng namyn pawb
a chwenychai y bendefigaeth / Ac o 'r achos hwnn
y kyvodes kiwdowdawl dervysc yn ev plith hyd pann wanhawyd yr ynys yn vawr wrth Eiriau yr /
yvengil
[17]
Pob tyrnas wahanedic ynthi ehun a ddiffeithir / a phan weles duw na ffeidynt a 'r pechod hwnn, ac a 'r pechodau Eraill y rrai val i dywaid eu
hystoria a beris uddunt golli eu tir nid amgen
Ysgeuluster y preladiaid / trais a gorddwy y kedyrn /
chwant browdwyr / <lla>e anudon / gormodd amrafaelionn
[td. 46]
ar ddillad / a godineb y kyffredin / ac yn anwedic gwyr yr
Eglwys Ef a ddanvones newyn girad yn ddialaeth
arnun yr hwnn a barhaodd XI o flynyddoedd, val nad oedd
ddim yn porthi y bobl I gynal i bwyd ond a geffynt o gic
hely mewn diffaith goedydd a fforestav / a chida hynny
kymaint oedd y varvolaeth, val nallai y rrai byw
gladdv y rrai meirw A Gweddill y genedlaeth drvan
honn: a hwyliassant dros y moroedd I amrafaelion
wledydd, dann udaw ac wylofain / a dywedud wrth
dduw val hynn
Ti a 'n rroist ni yma val defaid
ymysc bleiddiav / ac a 'n gwasgeraist ymhlith estronion genedlaethav / —
Ac yntav gydwaladr brenhin y bryttnaid a hwyliodd dros y mor i lydaw dann
chwanegu y kwynvan uchod val hynn Gwae ni
bechaduriaid Rac amled yn pechodav y rrai y koddassam ni ddvw onaddunt: tra ytoeddy<mi> yn kael ys<b>aid y 'w penydiaw ac I ymwneuthur a duw amdanaddunt / ac am hyny y mae dvw i 'n deol ni, o 'n ganedic
le a 'nn gwir ddled, yr hynn ni allassant Rrufeinwyr
na ffichtiaid nac ysgottiaid na 'r twyllwyr y
Saesson I wneuthur Namyn goresgyn ohonam
yn ofer arnunt yn tir Gann nad oedd Ewyllys
[td. 47]
duw dernassu ohonam yntho yn dragywydd / A 'r goruwchaf frowdwr kyfion pann welas ni heb vynnu ymado
a 'n henwiredd / ac na allai neb ddeol yn kenedlaeth
ni drwy gydernyd o 'r ynys allan: Ef a vynodd yn kosbi
A Rroi arnom ddialedd / drwy 'r honn y gorvu yn ado
yn gwlad yn wac / Am hyny ymchwelwch ffichtiaid /
ac ysgottiaid / a 'r bradwyr Saesson / I ynys brydain kannys
diffaith a gwac yw o 'i ffobl ddyledoc / yr honn ni
allassoch chwi I diffeithio Nid ych kydernid chwi a 'n deholes
ni / namyn gallu a chydernyd yr holl gyvoethoc ddvw
yr hwnn ni ffeidiassam a 'i ddigio mewn llawer
o voddav Ac velly y Gwagkawyd ynys brydain
o 'i holl ddeledogion oddieithr ychydic o weddillion y
genedlaeth yr Rrai a ddianghessynt Rrac y vall a 'r
newyn girad a ddywetpwyd vchod ac ffoessynt I
goedydd a chreigiav kymry —
Ac o 'r amsser hwnnw y diffygiodd meddiant a gallu y brytaniaid
yn yr ynys / ac I gwladychodd y Saesson holl loegr
o 'r mor pwy gilydd / ac a ddechrevassant attgyweiriaw y temlav a 'r dinessydd / ac adeilad Eraill o newydd a chynal heddwch a thangnefedd
Rryngthunt yn hir o amsser, drwy eu doethineb
a 'i kydernyd val yr oedd I nattur yn i roi uddunt
Eissioes o 'i hanwastadrwydd e hunain a thrwy Eiriol Eraill
[td. 48]
hawdd yw I troi yn erby
n I hamkanion / anioddefus ganthunt Seguryd ac Essmwythdra kanys pann orfyddynt ar Estronion a ffeidio a Rryvel
<v,> hwynt a 'mryssonynt ynthunt I hunain ac a ymgnoant val
kyllae gweigion Gwylltach ac anwastattach yw
gwyr y gogledd no gwyr y deav Trevlgar a glythion
yw y Saesson ar ddillad a bwydav da / a 'r beiau
hynn a haerwyd arnynt
I kael yn amsser brenhin o ddenmark a vu yn
tyrnassu arnynt a Elwid Hartknott yr hwnn a
vynai ossod byrddav bedeirgwaith yn y dydd / ac
amylder o vwydav da arnunt a hynn a wnai Ef
I geissio bodd ac Ewyllys y Saesson ag Ef a wyd
<d>iad panyw glythion oeddynt / gwell oedd ganto
weddillo o 'i wahoddwr Seigiav no gorvod arnyn
<<t>>
I gofyn Eilwaith kywraint a dichellgar a chwanoc yw 'r genedlaeth honn / a phen aner
<f>id
kynn dechrav gwaith / a gwedi hynny kallach
yw / a gado yr hynn a ddechrevo yn hawdd a
wna / Mewn llyfr a Elwir policraticon
[18] y
kair yn ysgrifenedic ddywedud o Eugeni
us
o rvfain
[19] vod y Saesson yn abyl i wnevthur pob
peth yn rragorol rrac Eraill onis llestei
<r>iai
[td. 49]
anwadalwch eu kalonnav uddunt / ac velly dwyaid
Hanibal vrenhin kartrago: na Ellid gorvod ar
wyr Rruvain ond yn I gwlad eu hun: Velly y Saesson pann vont yn rryvelv mewn gwledydd Eraill
anawdd yw i gorvod / ac yn I gwlad e hunain haws
yw / a hyny oblegid I hanwadalwch a 'i brad a 'i twyll
kynhenid, yr hwnn yddys yn i anod uddunt mewn
llawer o lyfrav ystoriawyr / ac am hynny y kowssant
yn vynych y gwaethaf / Gan vryttaniaid / normaniaid / ysgottiaid / a gwyr denmark —
O 'r genedlaeth honn y proffwydodd ankyr Santaidd gynt
yn amser Egelred frenhin lloegr val hynn / achos bod tai dduw wedi ymroddi I dwyll a medddod ac ysgevlvstra y distrywir y Saesson / yn
gyntaf drwy wyr denmark / yr ail drwy normaniaid /
a 'r trydydd drwy ysgottiaid / y bobl Esgevlvssaf
a diystyraf ganthvnt / ac yna y bydd y byd mor amrafaelvs: val ydd adweinir anwadalwch y kalonnav wrth amrafael lun a lliw ar drwssiadau
Arnulphus yn y llyvyr kyntaf o 'r policronica
a ddywaid am y ssaesson val hynn / y genedlaeth honn a ffieiddia ac a ogana yr Eiddo ehun / Ac a genmyl yr eiddi
[td. 50]
arall / braidd y bydd bodlawn i 'w gradd e hun /
kanys yr hynn a berthyno i arall a ddamuna ac
a drefna iddo ehun / Megis gwreang yn keissio
yr hynn a weddai i ysgwier / ac ysgwier yr hynn
a weddai i varchoc neu I Iarll / ac Iarll yr hynn
a berthynai I dduck / a duck yr hynn a berthyn<ai>
I vrenhin
Ac wrth hynny y kair yn ysgrifenedic a amgylchyno pob kenedlaeth, nid yw o un
genedlaeth o 'r byd / ac a gymero pob krefydd
nid yw mewn un krefydd Ac velly y Saesson kanys mewn ymddygiad klerwyr y maent /
mewn ymborth glythion ynt / i geissio mantais tafarnwyr ynt yn eu trwssiad
marchogion ynt / ymhob ynill val argws / mew<n>
llafur val tantal<v>s o gowreindeb val dedalüs / mewn gwelae val Sardanapalws / mewn temlau val delwav / Ac mewn
llyssoedd val taranav / A chyda hynny y kodes
kymaint o amrafaelion luniav a lliwiav ar
ddillad / val nad ydweinid neb rrac i gilydd
Ac am y beiav hynn ac Eraill a ddywetpwy<d>
uchod y Sores duw wrthynt mal y ssorassa<i>
[td. 51]
gynt wrth y brytaniaid / ac I goddefodd i 'r normaniaid
gael gorvchafiaeth arnynt a 'i kymell i ddarostwng
uddunt hyd heddiw / A 'r genedlaeth honn oedd dewr
a gwrol a mawr eu bwriad a 'i hystryw ymhob peth /
ac yn anwedic i geissio da / Ac ar ddyvodiad y normaniaid i 'r tir hwynt a wnaethant gyfreithiau
drwy y dyrnas ac a 'i kynaliassant yn heddychol
dangnefeddus yn hir / val na bu vawr dervysc
Rryngthynt hyd pann godes Rryvel a chynddrygedd Rrwng yr ail Hari vab yr ymerodres a 'i
veibion / ac o 'r amsser hwnw allan / mynych y
bu Rryvel a thervysc ymhlith y genedl nessaf o 'r
Gwaed brenhinol / Ac nid mawr rryveddod hynny
herwydd y kair yn llyfrav ac ystoriaeu /
Kanys
Iarll oedd gynt yn angiw, a hwnw a gymerth
wraic Ievank I blanta ohoni oblegid i ffryd
a 'i gosgedd ac anvynych y deuai hi i 'r eglwys /
A phan ddelai ni thrigai hi yno hwy noc ymronn
aberthu ac wedi i bod hi yn hir o amsser yn y
modd hwnn / hi a gyhuddwyd wrth yr Iarll am hynny
/ ac yntav a beris I bedwar marchoc I dal hi yn
yr Eglwys a phedwar o 'i phlant gyda hi / A phann
[td. 52]
Gyvodes yr aberth hi aeth drwy y ffenestr allan
a dau o 'i fflant yr Rai oeddynt dann yr ael assw
i 'w mantell gida hi ac ni weled hi na hwyntav
byth mwy / a 'r ddav Eraill a dewis hi yno / ac un
onaddunt oedd hynaif Geffrey plant aginet
Tad yr hari a ddywetpwyd uchod —
A Richiart
vrenhin vab yr hari uchod a ddatkanai yn
vynych y chwedl hwnn / ac a ddywedai nad
oedd ryvedd bod pawb o 'r genedlaeth hon yn llad<d>
i gilydd, val pethav a ddelynt i wrth ddiawl
ac a Elynt att ddiawl
Sieffre I vrawd yntau yn dyst ar yr un chwedyl: a ddyvod wrth
ysgolhaic a ddoethoedd I loegr o fryttaen lle
'dd oedd vo yn dduc I geissio trettio a heddychu
Rryngtho a hari i dad val hynn paham i doethost di yma I geissio vy nietiveddio I o 'm Rrywiogaeth Oni wyddyd ti nad oedd ryw i neb
ohonam ni garu I gilydd / ac am hynny
na lavuria yn ofer I geissio yn dinaturio
ni —
Hevyd Saint bernet a broffwydodd o 'r hari
[td. 53]
hwnn pann I gwelas yn vab Ievank atgas yn llys
brenhin ffraink val hynn o ddiawl i doeth ac
I ddiawl yr a —
Pann ddoeth Heraklius padriarch kaer Selem I geissio nerth gann
yr hari hwn yn Erbyn y Sarssiniaid I ymddiffin y dinas ar tir a gyssegrodd yn arglwydd
ni Iessu grist a 'i briod waed / ac i gynic ygoriadav
y dinas a bedd krist iddo / Ef a ymEsgussodes
ac a ddywad na allai vyned Rac kyvodi o 'i
veibion yn i absen a 'i yrru allan o 'r frenhinieth
A 'r padriarch a ddywad nad rryvedd bod yn
ddrwc rryngthunt / kanys Eb Ef o ddiawl I
doethoch ac i ddiawl i ddewch —
Mam yr
hari uchod oedd vahallt verch hari gyntaf
ap wiliam bastart / a hi a briodes yn gyntaf
Hari bedwerydd ymerodr yr almaen yr hwnn a gymerth ydifeirwch mawr am y kreulonder a wnaethoedd yn Erbyn I vab a 'i dad ysbrydol / a 'i
dad knowdol hevyd / ac a ymadewis a 'i merodraeth a 'i wlad / ac a ddoeth mewn abid meudwy I
[td. 54]
Gaer lleon / ac yno y trigodd yn penydio i gorff drwy
grefydd ac Edifeirwch mawr heb I adnabod o neb hyd
I ddiwedd gyffes / ac o vewn hynn o amsser y doeth yr ymerodres att i thad I normandi / ac a 'i gwr kyntaf yn
vyw, hi a briodes Sieffre plantagined Tad yr hari vchod /
A 'r un hari a briodes Elenor verch Iarll pictayn
yr honn a vuassai o 'r blaen wraic I lewys brenhin
ffraink / yn Erbyn Ewyllys a gorchymun / Sieffrey I
dad / kanys pann vuassai ef yn ystiwart i 'r brenhin
I buassai iddo achos knowdol a hi
Tad yr Elinor
honn a dduc gwraic I Siryf ehun I drais / ac a 'i priodes hi a 'i gwr yn vyw / a hono oedd vam Elinor / a 'r
anheilyngdod hynn herwydd tyb llawer o ddarlleodron
ac ystoriawyr: a beris Rryvel yn vynych a thervysc
mawr yn lloegr rrwng y bobl o 'r llin amherffaith honn / O amsser yr ail Hari a ddywetpwyd
uchod: hyd att Hari Seithved yr hwnn oedd gymro
o dad i dad / Ac yn berigyl ganthunt Rac na bai Ewyllys dvw hir dyrnassu no neb o 'r llin aneddvol
honn namyn gorvod uddunt ddarostwng a gwasnaethu rryw genedlaeth arall, val i gorfu gyn<t>
I 'r bryttaniaid ar Saesson oblegid i henwiredd
[td. 55]
Oni bydd kanhiadu o dduw i 'r pedwerydd Edwart
vrenhin lloegr dyrnassu drwy I glaim a 'i gyfiownder i 'r
goron o du y bryttaniaid herwydd i vod Ef yn wir
Ettivedd I lywelyn ap Iorwerth drwyndwnn twyssoc gwynedd
ar un llywelyn yn Ettivedd nessaf i gadwaladr vendigaid / y brenhin diwaethaf o 'r bryttaniaid a veddianodd koron ynys brydain, kynn i myned ymeddiant y Saesson val y kair yn Eglur mewn llyfrau
o 'r hen achau: Neu yntau I dduw vynnu i un o
lin hari Seithved deyrnassu yr hwnn oedd wir
Etivedd i 'r un llywelyn ap Jorwerth / val y kowssom I ddiolch
I dduw ar hari wythved I vab yr Iessu a gato i ras
A hevyd gobeithio vod y goruchaf dduw yn troi
y tu issaf i 'r Rrod yn uchaf / kanys duw a
ostyngodd y bryttaniaid am i pechodau a 'i henwiredd, A duw a ddichin i drychaf hwynt darchefn Megis I dywad yr angel wrth gadwaladr
vendigaid brenhin y bryttaniaid
Ac velly y terfyna
y pymthec kabidwl a ddoded yn y llyvyr bach hwnn
wedi troi o 'r llaidin ynghymraec Er diddanwch
ac ysbysrwydd i genedl y brytaniaid —
Myvi a 'm llaw vy hunan gruffyd [sic] hiraethoc
a ysgrivenais hwnn pann oedd oed krist 1543
o koronedigaeth hari wythved XXIIII yr 20ved dydd
o vis gorffena gogoniant i 'r tad a 'r mab a 'r
ysbryd glan
<Peniarth 163 ii, 17-20>
[td. 17]
Evroc kadarn hevyd a wnaeth dwy
ddinas eraill nid amgen un yn
yr alban neu brydyn yr honn a
elwid gynt kastell mynydd agnet
a gwedi hynny kastell y morynion
ac a elwir heddiw ednbrwch ar ol
henw Edan vrenhin y ffichtiaid yr hwnn a vu
yn i gwladychv a 'r llall a elwid alclud ac a oedd
gynt yn amser y brytaniaid a 'r
ffichtiaid a 'r Saesson urddassol ac
enwoc, a heddiw nid ysbys gan
neb pa le i bu kans pan oedd
wyr denmark yn rryvelv ar loegr
y diffeithiwyd hi a llawer o ddinessydd a
threfi eraill A pha le yngogledd ynys
brydain y bu y dinas honn mae
ymravael mawr ymhlith ystoriawyr
[td. 18]
Beda a ddywad i bod hi yn y gilvach
orllewinawl i 'r braich o 'r mor yr hwnn
oedd gynt yn tervynnv Rwng y brytaniaid a 'r phichdiaid yn y penn tu a 'r
gorllewin i 'r mur a wnaeth Severüs
ruveinwr yr hwnn a elwir gwawl
yn Iaith vrytanec ac sydd ohyd yn
estyn o 'r mor dwyreiniol hyd ymor
gorllewinol dwyvil a chweugeinmil o
o game Sef yw hyny CXXII o villtyr
oedd messvr a 'r dref honn a elwir
Kaer leil heddiw kans hono Sydd
yn y penn eithaf i 'r mur a ddywetbwyd vchod Eraill a dywedant [sic] panyw
alclut a elwir heddiw aldbwrch Sef
yw hyny yr hen dref yr honn sydd
ar avon Ows gerllaw bwrch brids
XV milltir o Iork a 'i gwarant yw
[td. 19]
Gruff. mynwy yn Ystoria brenhinedd
y brytaniaid lle mae yn dywedud pann
aeth Elidir war brenin y brytaniaid I
hely I lwyn caladr gael o hono arthal
I vrawd yr hwnn a vuassai vrenhin
o 'r blaen ac a dynessid o 'i vrenhiniaeth achos I anllywodraeth, yn
krwydraw yn y koed a 'i ddwyn o hono
gid ac ef I ddinas a oed gerllaw
hynny a elwid alclut ac ysbys
yw bod yllwyn kaladr yr hwnn a
Elwir yn Saesnec Salbris
yn estyn o ymyl iork heb law aldbwrch XX milltir eithr bod llawer o
hono heddiw wedi ddiosg yn llavurdir / Eraill a ddywedant mae alclut
yw 'r dref a elwir heddiw b<...>ham yn
eithafoedd gogledd westmyrlont gerllaw
Kwmbyrlont ar avon ede<n>
[td. 20]
ymrafel rrwng llyfr lewis ap Ed. a hwnn
Rrydychen. Kaer vymbyr. Kaer vosso
Kaer efroc ar lan afon dvedd yn y gogled
Kaer lil. Kastell y morynion
Exedr. Kaer vynydd
Fferyllt oedd benaf a 'r a fv erioed <ar>
gelvyddyd <..................> astronime
a<...........>kal / <....> llyfr lewys <.........>
Nodiadau
Notes
1.
|
carcharodd mewn underlined (but not deleted), above: rhoes mewn carchar a |
2.
|
Peniarth 168: Penwhister |
3.
|
The title continues on the same line as the preceding text. |
4.
|
Pp. 17-21, containing what appear to be additional notes by Gruffydd Hiraethog on slightly smaller leaves than the rest of
the manuscript, have been moved to the end of the text in order not to interrupt the flow of the text at this point.
|
5.
|
Peniarth 168: Sok, Inphangth / of hamsok / leirwyth / Sifebrche / phlem / ffrith / phorstal |
6.
|
On margin:
- hordell
- <y>sgot
- Seld
- <s>alage
- lestage
- thea<rn>
|
7.
|
In margin: CCCC XLIX llyfr arall |
8.
|
Below: 709 llyfr arall |
9.
|
above: ar y saesson; Peniarth 168: ar y saith |
10.
|
Margin: 36 medd arall |
11.
|
Margin: 18 medd arall |
12.
|
Peniarth 168: o Rügor bab |
13.
|
Peniarth 168: Adrian bab.
|
14.
|
Peniarth 168: ar Pab |
15.
|
Peniarth 168 kywyrsi |
16.
|
Peniarth 168 sianndler |
17.
|
Margin: / liwk |
18.
|
Peniarth 168: Policronicon |
19.
|
Peniarth 168: Ewgeniws bab |
© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd:
Last update: