Huw Morys (?).Y rhyfel cartrefol, Cwrtmawr 42 (ar ôl 1660), entire text.

Rhestr y cymeriadau
Cast list

Ffwl
Sais
Scot
Cwnstable
Gwyddel
Cymro
Brenin Charles I King Charles I (1600-49)
Esex Devereux, Robert, third earl of Essex (1591-1646), parliamentarian army officer
Arglwydd Pum John Pym (1584-1643), parliamentarian politician
Ysbeier
Y Frenhines Princess Henrietta Maria of France (1609-69), consort of Charles I
Y (Llaw)Forwyn
Pedler alias Capten Hampar alias Sequestrator / Esexwestrator
Cobler alias Hu(w)son John Hewson (fl. 1630-60), parliamentarian army officer
Lifftenant Genaral Brwx Robert Greville, second Baron Brooke of Beauchamps Court (1607-43), parliametarian army officer
Genaral Jarad
Prins Moris alias Y Cabelir Maurice, prince palatine of the Rhine (1621-52), royalist army and naval officer
Prins Rubert Rupert, prince and count palatine of the Rhine and duke of Cumberland (1619-82), royalist army and naval officer
Hwsmon
Olifer Crwm(w)el Oliver Cromwell (1599-1658), Lord Protector
Brodsaw 'r Justus John Bradshaw (1602-59), judge at the trial of Charles I
Y Ferch Cariad i Jarad
Brenin Charles II King Charles II (1630-85)
Saer
Jane Lân
Harris(hon) Thomas Harrison (1616-60), parliamentarian army officer
Fflitwd Charles Fleetwood (c. 1618-92), parliamentarian army officer
Hasrig Sir Arthur Hesilrige, second baronet (1601-61), parliamentarian army officer and politician
Mwngc George Monck, first duke of Albermarle (1608-70), army and naval officer

[td. 1]

Prolog


Dydd da fo ich 'r lan gynlleidfa,
hawddgar wreiddyn Riddyn Adda

a llin Gomer a nifer nwyfus,
jawn ddi brattio Eppil Bruttus.

I mae Langc a llances [Ail law: neu langces]
<Yn> Cym'ryd Enw y frenhines
<...> gyflawni yr chware 'n jawn
<...>yn o gyflawn hanes

Pum, Esex a Brwx oedd dechre 'r Rhyfel [Ail law: ymrafel];
ag yno y daeth Harrishon ag Olifer <Crwmwel>.
Yn ol hyny fflittwd beniaeth boeth
a Hesalig ryboeth Rebel.

Ymhartti cyfiawnder daw 'r Genaral Jarad,
Prins Rubert a Maurice <yn gowir> drwy gariad,
a Genaral Mwngc, pob Cymro a 'i <câr>,
yn <ddyddiwr ar ddiwediad>.

Ynghanol y terfysc cewch weled 'r <hwsmon>
<yn> brydd ag <'n llidiog> yn cwyno ei <golledion>
<........> y Comitti yn mynd <....> 'stôr
<...............><sequestrator> creulon.

<.....................> ferch fonheddig ddi ball
<..........................>ol ei synwyr a 'i deall
<............................> frenhin dros y mor
<......................................>

Mae un arall o 'r chwaryddion
yn cymryd henw aer y goron
i ddangos gaethed oedd i le
pan oedd o wrth dre Gaerangon
[td. 2]

I mae yma ferch arall yn cwyno rhag cariad;
Ciwpud a 'i saethodd dros Genaral Jarad.
Mae 'r consymsiwn dan ei bronn
yn barod llon ei llugad.

Daw amryw chwaryddion daith union doeth yma;
ni ddweydai i chwi rwan yn hynod mo 'i hennwa.
Os byddwch distawedd i glywed yn glir
a 'i gweled nhw ar dir golau.
Enter y Ffwl.

Myfi sydd yn dwad yn gynta
i gym'ryd meddiant yma.
Mi wela yma lawer o ferched glân;
ymdynu a wnân amdana.

Mi ddaethym heddyw o 'r Werddon
i ddywedyd i chwi newyddion.
Gelwch yma modrub mallt,
hi a fedr ddallt breuddwydion.

Mi welais neithiwr freuddwyd garw:
y gaseg lâs yn cym'ryd tarw

a 'r fuwch gôch a 'i phedair pedol
ymron marw yn bwrw ebol.

Myfi a welswn hefyd
gyw gwengci yn curro 'r barcud

ag a welwn ryw beth yn yr awŷr,
y dryw bâch yn llâdd yr eryr.

Os ydwi yn medru dallt hyn yma,
bydd rhyfeddod fawr y flwyddyn nesa.
[td. 3] Ffwl

Cewch weled llawer o ffolineb
a 'r byd yn myned yn y gwrthwyneb.

Mi dybygwn wrth y mreuddwyd
fy mod i naill ai 'n ffŵl ai 'n brophwyd.
Enter Sais att y Ffwl.

Pwy sydd yma yn gledde [sic]
yn dywedyd gwers y bedlem gyne?

Os doi o hûd iw [sic] Scot neu Saisyn,
am ei gorwagedd mi a 'i gwna nhw 'n gregyn!
Sais

Pwy ydi 'r cnâ sy' yma 'n bostio?
Ffwl

Gweithiwr tylawd sy mynd i gloddio.
Sais

Ple mae dy arfe di, rôg diog?
Ffwl

Dyma fy rhaw; mi âf i geisio fy mattog.
: Allan Ffwl.
Entr Scot.
Scot

Ffordd rwydd i chwi 'r cyfarwydd fab Seisnig!
Sais

Ffordd rwydd i chwithe 'r gwr bonheddig!
Scot

Pa ryw newydd sydd y rwan?
Sais

Dim nid allai ddywedyd allan.

Mi a 'ch gwela chwi yn drafaeliwr ebrwydd.
Yn rhodd, dywedwch i mi newydd.
Scot

Gwell iw gwadu na dweud chwedel
rhag fy hŷdo am fy hoedel.
Sais

Chwi ellwch ddweyd y peth a fynoch
i mi yn weddol am a wyddoch.

Er gwell, er gwaeth, er drwg, er dâ,
ni chonfesiai byth i gna.
Scot

I mae fy nghalon i yn gwenwyno
wrth Arglwydd Debiti am fod yn swccrio [td. 4] Scot
pobri papist; os byddant byw,
ni styriwn i 'w distrywio.

Mi wn yn dda wrth bwy rwy 'n dywedyd.
A allai ymddiried i chwi am y mywyd?
Sais

Gellwch; gwisgwch y Gwyddel gwyllt
a 'r Cymro hoyw-wyllt hefyd.
Scot

Pa'r ffydd sy drecha ymysc Bruttaniaid?
Sais

Rhai Protistaniaid, rhai Pabistiaid,
ag i mae sect newydd ohonom ni
y elwir Purittaniaid.
Scot

Yr ydym ni 'r Scotiaid
y part mwya yn Buwrittaniaid.
Ni fedrwn dwyllo 'r Prottistant plaen
yn Lloegr o flaen ei llugaid.
Sais

Mae ohonom ni army lawer
a godant gyd'a chy'chwi yn Lloeger
i gosbi 'r ffuliad sydd ar fai.
Ni fwrdriwn rai ar fyrder.
Scot

Ffarwel i Stafford a 'r Frenhines!
Nid ydynt hwy i 'n mysc ond di wres,
yn llochi 'r Pabistiaid i amlhâû
i seintiau a delwau di-les.
Sais

Pe gallen i ddisodli 'r rheini
a gwneythr diben ar ei harmi,
ni gosben y Cymru yn ddi-gêl
ag a wnaen i Wyddel weiddi.
[td. 5]
Scot

Par fodd i gallwn drwy ddichellion
ei dadwreiddio o dîr y Werddon?
Sais

Oni fedri, gâd i 'r Sais;
mae ynddo ddyfais ddigon.
Scot

Rwy 'n meddylio er ys dyddiau
pa'r fodd y mae i mi chware 'nghardiau.
Sais

Yn faleusus gwna dy bart;
cais ordro card i ddechreu.
Scot

Pe cawn y decc i 'm llaw i ddechre,
mi fyddwn perygl am y chware,
ond cael ei sifflo mewn jawn drefn,
a 'r brenin ar gefn y cardie.
Sais

Ni fynwn sifflo 'r decc yn filen
a 'i rhannu hefyd i ni ein hunen
nes cael unwaith dynu yn dêg
am un ar ddeg ar hugien.
Scot

Mae tair teyrnas Brenin Lloeger
wedi ei pesgi yn dew o fraster;
ag ynte yn drugarog jawn,
ei dwyllo a wnawn ar fyrder.
Sais

Rhaid ini fynd mewn gwisc clomennod
i wenheitho i 'n Brenhin hynod
a dal yn dynn i 'w herbyn hŵ
mor arw ag eryrod.
Scot

Nyni a ddechreuwn dynu 'meirie [sic]
ag a neidiwn o 'n peiriane.
Nyni ein dau a wnawn y plott;
myfi Scot a ddechre.
[td. 6]
Sais

Mine arhosa yn fywiog
peth gyda 'r ci, peth gyda 'r 'scyfarnog.
Mae yno i ffyrnigrwydd ffel
fy lloned fel y llwynog.
Scot




Sais

Rhoi rhyw fesur o ddyfeisie
yn erbyn y Prottistan a 'r Pabistie.
Dros yr hatch, os bww a wna i,
mi a 'th wthia di a nhwythe.
Exit ôll.
Enter y Ffwl.

Ni bu 'n y byd erioed y fath gyffro!
Mae ynddo ryw rwystur mawr brysus i bresio.
A gai fynd, meinir, — ni ddygai rŷn trais —
dan odre 'ch pais i ymguddio?

Diengwch, diengwch, y llangcie!
Rhag eich gelynion cymrwch galone!
I mae fy nghalon i 'n llai na dîs,
ychydig îs na 'm glinie.

Pe cawn i fynd oddi yma i ryw le!
Mae 'r cwnstablied wrth fy sodle.
Os cai ddigon o le i ffoi,
ni fynai mo 'i pres-monie.

Wel daccw 'r cwnstablied, ai whw, ai whw!
Nid allai mo 'r diangc tros geunant mor arw.
Pa un ore i mi n<o>l, meddwch chwi,
ai neidio a thorri 'ngwddw?
Enter Cwnstable.

Tewch a siarad, trowch yma, syre.
Na ddiengwch, os mynwch, hwdiwch bres-mone.
Ffwl

Mi ges gyne godwm maith
ag a dorais saith o 'm asenne.
[td. 7]
Cwnstable

Ni welai neb cyn ffittied
i fenttro yn galonog o flaen Scottied.
Ffwl

Nid iw fy nghalon i haner hu
er y mod i yn rhythu fy lluged.

Pwy a geidw fy mhlantos bychin
os ai yn sawdwr dros y Brenin?
Cwnst

Pa sawl un o blant sydd i ti?
Fe geiff y plwy gadw y rheini.
Ffwl

Mae i mi naw, Huw a 'i bendithio,
rhai yn dechre cerdded, rhai yn dechre cropio;
nid ydynt fwy na chywion gwydde
na 'r hyna ond tair blwydd heno.
Cwns

Pwy all dy goelio? <Peth> iw dy gelwydd?
Ffwl

Mae i mi naw heb un fam a 'i gilydd

a 'r naw mam sydd iddynt yma
a rheini yn ferched o 'r gonesta.
Cwns

di a gest gryn drafferth yn ei ceisio.
Ffwl

Roedd cymdogion da yn fy helpio.
Cwns

Tyrd oddi yma, gwâs aflawen,
i gymryd arfe att y capten.
Ffwl

Ni ddoi yno ond o hŷd fy nhin.
Ni thalai i frenin frwynen.

Ffarwel i chwi 'r holl ferched!
Criwch ag wylwch, ni chewch i fyth mo 'm gweled.
Och! ni chawn ryw goffor dofn
i lechu rhag ofn yr 'Scotied!
Exit y 2.
Enter y Gwyddel a 'r Cymro.
Gwyddel

Dydd da fo ichw y Cymro tawel.
Cymro

Dydd da fo i chwithe 'r Gwyddel.
Gwydde

Cymro

[td. 8]
Gwyddel

Pa ryw newydd sydd, y Cymro?
Cymro

I mae gofal mawr a chyffro,
a llawer gwr a llangc
yn diangc rhag ei bresio.
Gwyddel

Fe aeth yr armi i ffor er ys dyddie
i siwrnai hirfaith yn ei harfe,
ag i mae nhw heddyw yn y nôd
yn cyfarfod Lasle.

Nhw aethon ynghyd, wel dyna nhw 'n saethu.
Deliwch wrthynt hwy, Saeson a Chymru,
a gwnewch nad all un Scott
ddyfeisio plott ond hynny.
Cymro

Peth heb raid iw hyn o redfa?
Gwrês gwyr cadarn a 'i mawr draha
sydd yn dechre cynen câs
o anrheithio 'r deyrnas yma.
Gwyddel

Tewch, tewch, nid rhaid mo 'r gofalon
rhwng Gwyddelod, Cymru a Saeson.
Ni adawant un Scott yn fyw;
pwy safia 'r cyfryw ladron?
Cymro

Rwy 'n ofni fod rhai o 'r Saeson
yn ddauwynebog ag yn ffeilsion
fel y gwnaethont frwydr hyll
yn 'nhwyll y cyllyll hirion.
Gwyddel

Mae fy nghenedl i yn y Werddon
yr joed heb garu sôn am Saeson. [td. 9] Gwyddel
Tywyllodrus ydynt ymhob môdd
yn brathu fel nadrodd brithion.
Enter y Ffwl.

Pwy sydd yma mor ben uchel:
ai chwi 'r Cymro glân a 'r Gwyddel?
Cymro

Wyt ti yn rhodio a 'th draed yn rhydd?
Pa<r> newydd sydd o 'r fattel?
Ffwl

Battel fawr, nid battel fechan.
Fo ddarfu i mi ollwng un ergyd allan
ag a wneythim i Lasle ofyn nawdd,
do, 'n ddigon hawdd fy hunan.

Fe ddarfu iddynt hwy gyttuno:
fe gadd y sawdwyrs ei disbandio.

Hwy amcanasant yn y fattel
fy 'ngwneythr i 'n farchog mawr o ryfel.
[td. 10]
Cymro

Siwr ni byddynt ddim mor ddibris.
Gwilia yr Gwyddel sydd yn Bapis't.
Ffwl

Rwy 'n dywedyd y gwir i ti, gnâ.
Cilia neu wna dy ddewis.

Awn i ymofyn pa ryw newyddion
sydd yn mysc y gwyr bon'ddigion.
I rwy 'n ofni, drwg iw 'r peth,
na cheir un gyfreth union.
Exit oll.
Enter y Brenin Jarls, Esex, Arglwydd Pum.
Esex

Henffych well, Frenhin! Mae Saeson a Chymru,
Yscodiad, Gwyddelod ei gyd wedi codi
i fynd i eiste ar hên 'stent
ar Barliament y foru.
Brenin

I rydwi 'n eich dewis, fy anwyl gar'digion,
i settlio fy nhernas i a 'm achosion.
Rhag digwydd amryfusedd maith
gwnewch gyfraith unwaith union.

Meddyliwch, meddyliwch, fy 'ngwir ddeiliad,
na wnewch gam dibwyll a neb rhu danbaid.
Gwnewch na bytho i 'r isel fri
yn rhoi arnoch i mo 'i ochenaid.

Sylfaenwch ych gwaith ar dduwiolder,
dilynwch linyn y cyfiawnder
er mwyn amddiffyn ffydd loyw lwŷs
lân eglur Eglwys Loeger.
Pum

A rowch chwi yr holl bower rhyngon
i eiste 'n llesol ar hyder 'wyllysion, [td. 11] Pum
a 'ch llaw ar sefyll fyth heb feth
ag wrth y peth a wnelon?
Brenin

Wel dyna gondisiwn anweddol; chwi a wyddoch
fy rhwymo i sefyll wrth bob peth a wneloch
rhag ofn digwydd bob rhyw ball
neu fai rhu angall rhyngoch.
Pum

Ni wnawn ni ddim ond a fo cyfaddas
er lleshant a daioni i 'r deyrnas
fel y gallo yn synwŷr ni
ych harddu chwi a 'ch urddas.
Brenin

Dan gondisiwn i chwi wneuthyr
pob rhyw fosiwn yn gymhesur
mi rô fy llaw i fod bob trô
i gŷdseinio a 'ch synwyr.
Esex <a> Phum

A 'r amod hwnw ni a eisteddwn;
a 'r tair teyrnas ni a 'i chwiliwn:
os bydd camwedd mewn un lle,
yn onest ni a 'i unionwn.
Exit y 2.
Brenin

Mae digon o synwyr yn eich penne.
O does cydwybod i 'w calonne,
gobeithio y rhônt bob peth dan sêl
yn deilwng fel y dyle.

Rwy 'n gweddio yn wastadol
ar i Dduw l'wyddo fy holl bobol,
planu doethineb yn ei mysc
yn llawn o addysc weddol.
Enter Ysbeier.

Cenad wy, Frenhin, oddiwrth y Parliament
i ddywedyd i chwi yr modd yr ydent
[td. 12] Ysbeier

gwedi cuttuno a 'r holl cwmpeini
i dorri pen yr Arglwydd Debitti.
Brenin

Nid yw fy nghalon i yn cuttuno
mor ddi-anerch fwrw mono.
Ysbeier

Fo basiodd sentens ganthynt hwy;
nid ellir mwy mo 'i safio.
<Brenin>

I mae 'n ofud yn fy 'nghalon
golli Debitti bugail y Werddon.
O 'm nerth a 'm cryfder colles ddarn.
Nhw a wnaethont farn aghyfion.
Ysbeier

Mae geni Act o Barliament etto.
Edrychwch pa fodd yr ych i 'w leiccio.

Arglwydd y Pum a welai yn gyfaddas
i gasglu maleisia i 'r holl deyrnas
dan law Hotham i dre Hŵl:
wel dyna ei cwbwl bwrpas.
Brenin

A gyttunasont hwy ar hynny?
Ysbeier

Do, er gwaetha yr holl Gymru
hwy a 'ch codant chwi allan o 'r Tŵr Gwyn
drwy fwriad cyn y foru.
Brenin

Yn fy nghalon rydwi 'n ofni
ei bod mewn dichell i 'm bradychu.
Ysbeier

Pei cyflawnid 'wllys rhai,
ni wnaent hwy lai na hynny.

Mae geni waeth newyddion:
I mae nhw yn erbyn yr esgobion;
nhw a rônt gyfraith Lwydlo i lawr;
fo ddigia 'r mawr swyddogion.
[td. 13] Ysbeier

Ni cheir darllen yn yr eglwysi
mo 'r Comon Prayer; mae 'n rhaid ei losgi.
Fe gollir ffrwyth 'scrythur bêr,
chwi wyddoch lawer gweddi.
Brenin

Os torant hwy i lawr fraint esgobion
a 'r Comon Prayer, ni awn yn ddeillion.
Ni bydd y trefi a 'r wlad ar lêd
ond fel anifeilied gwlldion.
Ysbeier

I mae nhw gwedi danfon armi
yn erbyn Gwyddelod sydd yn codi.
Crogi 'r Saeson ydi 'r swŷdd
am golli Arglwydd Debitti.
Bren

Pe basent hwy mor bur galonna
ag oedd hwnw yn ei feddylia,
ni base Brydain fawr ei bri
<mi> browes i mor bryche.
Ysbeier

Mae 'nhw yn ceisio, mawr ydi 'r andras,
droi y Frenhines allan o 'r deyrnas.
Mi wn ar frŷs mae hynny a wnân
os nhw a gân ei pwrpas.
Brenin

Yrwan rwy 'n dechre da'llt ei dichellion.
Ni wna'nhw lai na dwyn y nghoron.
Och, och! ai 'n eifr digrêd
yr aeth fy nefaid gwnion?

Ni safai byth dros golli mywyd
wrth ei cyfraith anferth ynfyd.
Attynt bellach, na naccewch,
yn ddidwyll ewch i ddywedyd.
Exit ysbeier.
Enter y Pum.

Ai nid ydech chwi yn bodloni [td. 14] Pum
i synwyr jeirll ag arglwyddi
i wneuthur ordor ar y byd
yn erbyn ynfyd bopri?
Brenin

Nid ydi weddus i mi ddiodde
oddiar y nghlyn ddwyn fy nghledde.
Os rhof i 'ch dwylo chwi fy ffon,
bydd siwr i 'm bronn gael briwie.

Dygaswn eich bod fel gwinwydd ffrwythlon
a wnai ddaioni i bob rhyw ddynion.
Chwith iw 'r sain, a chwithe sydd
fel cŵn o 'r gelldydd gwlldion.

Pa beth sydd rhyngoch a 'r esgobion
sŷ rhoi goleuni i bob rhyw ddeillion?
Wel dyna chwi yn dadwreiddio ffŷdd
a phob rhyw grefydd g<r>yfion.
Pum

Peth bynnag a wnaethont, ni safwn wrtho.
I mae 'r holl bower yn ein dwylo.
Clôch heb dafod ydech chwi.
Fe ddarfu i ni guttuno

gore i chwi fod yn fodlon
rhag ych curo am eich coron.
Brenin

Pa 'n waeth i mi ei cholli hi yn eich mysc
na cholli dysc esgobion?
Pum

Ni chewch i nag esgob nag ofer weddiau.
Gwnewch ych gwaetha' a chwarewch eich cardiau!
Brenin

Onid iw fy oes i yn fer,
mi fynaf gyfiawnder finnau.
Pum

Dan ein dwylo ni mae 'r arfe.
Ni chwnwn Loegr cyn pen tridie.
Exit Pum.
[td. 15] Enter y Frenhines.

Fy Mrenin parchedig a 'm gwr priodol,
fe aeth eich deiliaid chwi 'n gynhwynol.
Dywedwch i mi pa newyd sydd;
mi a 'ch gwela chwi yn brydd anianol.
Brenin

Gormod gorthrymder 'syweth sydd imi.
Nid oes obaith dim daioni:
yn y 'ngardd winwydden gain
fe dyfodd drain a drysni.

Hwy gawsent genad wrth ei gweniaith
genif i ddosbarthu 'r gyfraith,
a hwythe yn llosgi 'r Comon Prayer
ag yn gwneuthyr taêr dratturiaith.
Frenhine<s>

I ryd wi yn ymul torri nghalon
drosoch chwi fy Mrenhin ffyddlon.
Ewch i ffordd o 'i mysc ar frûs;
mae nhw yn gwerylus greulon.

Gyd'a nhw y mae 'r prentisiaid,
y trains-band mewn arfe tanbaid,
ag a 'i bwriad fore a hwŷr
ar ddal ar gywyr ddeiliaid.
Brenin

Gyda nhw mae 'r nerth a 'r gallu,
ag maent mewn dichell i 'm bradychu.
Mi âf i ffordd cyn colli gwaed
i geisio aed ei Gymru.

Ffarwel, ffarwel, fy mhêr winwydden!
Exit Brenin.
Frenhine<s>

Ffarwel! Trwy jechyd etto yn llawen
ei deloch eilwaith yn eich ôl
mewn braint yn ol i Lundain.
[td. 16] Frenhines

Ni wn i yn y byd i ba le 'r a fine
rhag ofn syrthio yn ei rhwyde.
I mae nhw yn wastad drwy ei hûd
yn gosod glûd a 'i magle.
Enter y Forwyn.

Dowch i ffordd i 'r wlâd i dario
i blâs rhyw jarll lle i caffon groeso
tan obeithio troi o rhôd
ar hyn o gafod heibio.
Enter y Ffwl.

Diengwch, diengwch, y Frenhines!
Amdanoch chwi ymofyn a glywes.
Frenhine

Awn i ffordd mewn dillad gwael
rhag iddynt gael ein hanes.
Exit y 3.
Enter Pedler.

Wel dyma le trefnus: mi osoda yma siop;
mi a 'i llenwa hi a lliain yn llawn hyd y top.

Colere; sidane; a 'm creie fydd crair!
Ni welwn i hauach siop ffeindiach mewn ffair.
Enter Cobler.

Mi a wele yma gornel odiaeth
i mi osod sett o cobleriaeth.
Mi a gâf weithan dy gwmni di
yn hawddgar i gwmnhiaeth.
Pedler

A brynwch i 'r bechgin ddim pine a nydwydde,
o fesul y dwsin y cardia na 'r disie?
Mi a wele yma lawer dŷn:
oes neb a brynn rybanne?
Cobler

Oes neb a fyn waltysu ei esgidie?
Am ychydig o arian ceiff wniad o 'r gore!
Gwell i chwi dalu am drwsio 'ch clô
nag anrheithio ych sane.

Da i medrai drwsio sodle merched, [td. 17] Cobler
a fydd yn pwyso ar i wared.
Rwy 'n gystal cobler amser hâ
a wniodd a mynawed.
Enter Brwx.

Sawdwr dan jarll Esex ydyw,
Lifftenant Genaral Brwx[1] iw fy enw.

Oes yma neb a gymer fenter
i ddwad gyda myfi yn soldier?

Ceiff swllt yn y dydd a ffriquarters
am ddwad i blundrio y Cabaliers!
Cobler

Myfi a fentra yn ddigon talwych;
i blundrio yn chwanog rwy fi 'n chwenych.
Brwx

Os ymleddi yn sownd, ti gei jawn swŷdd
a dwyn yr wŷdd a fynych.
Pedler

Mine a fentre yn 'wllysgar
ei grogi iddo a êl i gario hamper.

Ymladd rwy fi yrjoed am sodle
a brith gonfeio fforio ffeirie.
Brwx

Dowch att y gwŷr i 'r gwndwn.
Cobler

Ewch ymlaen, ni a 'ch canlynwn.
Exit y 3.
Enter y Genaral Jarad.

Myfi a elwir Genaral Jarad.
Mae f' armi yn drefnus ar fy ôl i 'n dywad.
Rhaid i mi yma foreu a nôs
gwrtrio tros yr holl-wlad.

Mae 'n Brenin Jarls pur o galon
yn dwad i 'm cyfarfod a gwyr ddigon
i fynd y foru i Edgus-hul
ynghweryl yr Aur Goron.
Exit[2].
Enter y Ffwl.

Cyddiwch y pethe! Mae 'r ddwy armi yn dwad. [td. 18]
ag yn dwyn cyffyle 'r holl-wlad.
Nhw ddygant y cloff wedi torri ei glŷn
ar llegis heb un llygad.

Mae 'nh yn plundrio gwydde a defed,
ag yn dwyn morwyndod merched.

Ni adawsont un o Ddofr i Gaergybi
o fewn y deyrnas heb fynd arni.
Jarad

Oes llawer o wŷr gyd a 'r Brenin?
Ffwl

Mae 'r holl bur ddeiliad yn ei ddilin;

mae 'r Prins Morus, chwi adwaenoch hwnw,
y Cornol Robins a 'r Cornol marw [sic]
a Syr Williams[3] ag armi grê.
Nhw losgant Dre Caer Loyw.
Jarad

Oes yma neb ymysc y gwerin
o gywir fron a garo ei Frenin?

Od oes, doed mewn gwrol gariad
i 'w amddiffyn rhag y Rowndiad.
Ffwl

Myfi a fentra, os mentra undyn.
Rwy cyn wllted a 'r aderyn.
O nerth y mrauch a 'r cledde hwn
mi a gurra grwn ei goryn.
Jarad

Rwyt ti yn rhagorol ar dy dafod.
Dwad i mi dy henw hynod.
Ffwl

Nis gwni mo 'm henw, mi a 'i gollynges o yn ango.
Ni ddaw cô geni mo 'm bedyddio.

Cilsix y gelwid fy 'nghledde:
mi a leddais chwech ar bymp o ddyrnodie.
Ni wŷr un dyn a 'r sydd yn fyw
mor wchio yw fy mreichie.
Jarad

Tyrd i 'r maes, mentra yn hoyw. [td. 19] Jarad
Capten Cilsix y cei dy alw.

Mi wele 'r Brenin, rwy 'n ei adnabod,
yn dwad a 'i filwyr i 'n cyfarfod.
Enter y Brenin a Moris.
Brenin

Ydech chwi yn barod, fy neiliad ffyddlon,
i ymladd gyd a 'r ffydd a 'r goron?
Morus

Parod wy fi!
Jarad

Parod wy fine!
Brenin

Hwdiwch gomisiwn: tynwch ych cledde!
Prins Morus

Ple cowsoch chwi 'r capten yma?
Mae fo 'n wr sownd, mi a 'i gwranta.
Jarad

Ni chais ef ond ei hûn i 'w ganmol:
fe laddodd chwech o wŷr cyneddfol.
Ffwl

Cru iw f' mrauch ac awchlym iw fy nghledde.
Ni fedrwch chwi handlio mo 'ch cledde!

Edrychwch arnai yn dysgu ymffensio,
onide chwi gewch ych curro.

Oni wnewch i fel hyn, ni thâl i chwi ddraen:
cilio yn eich ôl a neidio yn eich blaen.

Cychwnwch tuag yma, ewch tu a thraw,
edrychwch ar ei draed a threwch ar i law.

Myfi ymladda 'n ddigon chwanog
a 'm rhaw, a 'm pigfforch, a 'm caib, a 'm battog.
Mi a 'i bratha nhw a 'r mynawydydd a gwiall gwau.
Ffwrdd, Rowndied dauwynebog!
Enter y Cobler a 'r ysbeier.
Cobler a 'r Ysbeier

Cenad ym ni, sydd yn trafaelio
oddiwrth jarll Esex i 'ch sialensio.

Pa un a wnewch i: ai gildio, dywedwch,
ai dwad i faes, os lafeswch?
P Moris

Nyni a ymladdwn gyd a 'r efengil
a chyda 'r holl d'wysogawl eppil.
[td. 20]
Cobler, Ysbeier

Gyda 'r Parliament nine a fentrwn.
Y foru y bore ni a 'ch cyfarfyddwn.
P Moris

Pam y rwyt i gwedi synnu?
Ffwl

Oni ddarfu hwn accw fy llugaid tynnu?
Och, na fawn i ymôl hên fuwch
neu yngwaelod lluwch yn llechu!
Jarad

Nid rhaid it ofni mo 'r gwasanaeth,
a thithe yn llâdd chwe gŵr ar unwaeth.
Ffwl

Nid chwe gŵr ond chwe gwybedyn
oedd yn sefyll ar fiswelyn;

a chwedi i mi dorri clŷn y seithfed
fo amcanodd dynu un o 'm llyged.

A gai sefyll yn ola
fel y gallwi ddiangc yn gynta?
Jarad

Tyn dy gledde a chwad dy glôs!
Fulen, dôs ymlaena!
Enter Brwx, Esex, cobler, pedler.
Esex

Rhowch dân arnynt! Cyrwch, cyrwch!
P Moris

Dowch, y ngwŷr ine, attynt, gollyngwch!
Ffwl

Ai dyma 'r parch sydd ar Gris'nogion?
Peidiwch, na chanlynwch, fulens, fel y gelynion!
Gwyn ei fyd a gae le i ffô
i bylle glô Rhiwabon.
Syrthio i lawr yn farw.
Jarad

Ple mae 'r Prins Rubert lân galonog?
Enter Rubert.

Dyma fi 'n dwad, ymleddwch yn gefnog!
Esexqe

Nhw aethont yn rhy gru i ni weithan.
Ymsifftiad pawb drosto ei hunan!
Exit Esexqe a 'i wŷr ôll.
Rubert

Siriwch, Frenin, byddwch lawen! [td. 21] Rubert
Nid â cyfiawnder i 'r ddaiaren.

Fe fy 'r diwrnod gyda ny'ni;
ni laddason beth aneiri.
Brenin

Mae hyn yn drwblaeth ar fy meddwl:
fe fy heb ddiben yn ddau ddwbwl;
er lladd llawer heddyw ar goedd
fy ngwŷr i oedd y cwbwl.

Dowch i 'r gariss i orphwyso.
Marchogwch yn suful, gwiliwch flino.
Exit oll ond y ffwl a 'r pedler.
Pedler yn chwilio 'r Ffŵl.

Mi a chwilia boccedau 'r bobl feirwon
ag a ddiosga ei dillad gwchion.
Wel dyma glamp o gaptain glân:
caf aur ag arian ddigon!

Nid oedd gronun o dryssor gantho
ond dwy geniog a chettyn tobacco.
Hawddfyd i mi am ben crwn
ni fedrau hwn mo 'r plundrio.
Toro 'r ffŵl a 'r cledde, a 'r ffwl yn codi.
Ffwl

Ai whŵ, lleidr, ai wchŵ!
A 'sbeili di ddyn gwedi marw?
Gwilia rhag ofn fy yspryd i
dy daflu di i dorri dy wddw!
Pedler

Qwarters, qwarters, hwde fy nghledde!
Ffwl

Moes i mi fy arian, picciwr poccede!
Pedler

Hwde fy aur a 'm harian hefyd.
Ffwl

Diolch i mi am gael dy fywyd.
Pedler

Diolch ichwi, a Huw a 'th gattwo.
Exit pedler.
Ffwl

Dôs di nerth dy draed i blyndrio.
Pan ddarffo itti gasglu 'r gôd,
mi a ddôf i 'th gyfarfod etto.
[td. 22] Ffwl

Ni welais ddyn mor llwfr yn unlle:
fi yn ei ofni fo ag ynte yn fy ofni ine.
Mi faswn yn diangc fel y cî
ped fasei 'n codi yr cledde.

Ond dedwydd a fy'm i gyne fentro
yn fy mraw cyn fy mrifo.
Ac os deil fy nghledde a 'm trex,
mi dala i Esex etto.
Enter Esex.

Weld dyma fi Esex yn dwad.
Ffwl

Nid ydwyf i yn codi amrant llygad.
Esex

Rwy ti yn un o 'r Cabeliers.
Gwna naill ai ymladd ai gofyn quarters!
Ffwl

Ych nawdd, y gwr bonheddig!
Na leddwch hên ddyn briwiedig.
Esex

Ai sawdwr a 'th saethoedd di drwy dy ben?
Ffwl

Nage, dwy lugoden Ffrengig.
Esex

Oni buost yn sawdwr dan y Brenin?
Ffwl

Do, o 'm hanfodd; ni ymleddais i un tippin.
Esex

Powlia dy ben a dôs yn Rowndied,
tyrd gyd'a myfi a thro dy sieccaed.
Ffwl

Mi dro fel y gwynt; os ca fi well cyflog,
mi a ladda fy mam am ddwy geniog.

Mi fentra wneud llawer o drix.
Oni chlywsoch chwi sôn am Gapten Cilsix?
Esex

Ai capten ydech chwi 'r pendefig?
Ffwl

Ie, hên sawdwr ffyrnig.

Oni welsoch chwi fi yn Scotland enwog
yn gapten ar y Rig<h>ment Garpiog?
[td. 23] Ffwl

Mi a dynais yno ffrittog o ffrau.
Ni thalasoch imi etto am hynny mo 'm pau.
Esex

Ti gei dy bau; hwde swllt o ernest.
Ffwl

Croes yn y post eich bod yn wr gonest.
Enter Cobler.

Mae geni newydd i 'ch confforddio:
fe ddarfu i mi enill Brusto.[4]
Am Gabeliers ni bydd mo 'r sôn;
nid rhaid mo 'i hunon heno.
Enter Pedler.

Nyni ein dau oedd wcha yn tarro.
Chwi addawsoch i ni swydd am fentro.
Ni a gawson ag a roeson lawer brâth.
Nid oedd mo 'n bath am fwrdrio.
Esex

Am eich bod chwi mor ymladdgar,
di gei dy alw Capten Hampar,
a thithe yn Gapten, sâ n dy rŷch,
Huwson wŷch ymladdgar.[5]

Dowch eich trioedd gyd a myfi
yn galonog ag yn lysti
y foru i ymladd; clôd a gawn;
yn ebrwydd ni awn i Nubri.[6]
Exit y 4.
Enter y Frenhines a 'i llawforwyn.

Ni bu erioed i wraig gymaint gorthrymder
nag sydd i mi Brenhines Loegr.
Gwell oedd i mi farw yn y man
na byw mewn an-esmwythder.

Ymado a 'r deyrnas hon sŷ chwithdod,
a 'm plant bychain, gormod pechod,
oddiwrth ei gilydd fel wŷn gwâr
yn myned âr ddisberod.
[td. 24] Frenhines

Dros y dwr y mae 'n rhaid i mi fyned
rhag ofn syrthio dan draed bleiddied.
Och, na bawn o blith ei bâr
mewn gwely o ddaiar galed!

Ystyriwch, ystyriwch, wragedd a merched
a phob gŵr sydd yn fy 'nghlywed:
mae yn fy mynwes feddwl trwm,
ni bu 'rioed blwm cyn drymed.
Forwyn

Na byddwch rû brydd i dorri 'ch calon
dan obeithio gwell newyddion.
Parhau byth yn fawr i bai
ni ddichon rhai anghyfion.
Frenhines

Nid eill calon mor anrhugarog [Ail law: drûgarog]
a maint ei gofal fod mor gefnog.
Ffarwel i Lundain burlan bêr,
ffarwel i Loegr wresog!
Forwyn

Rwy mor brŷdd a chwithe
am fy nghariad sydd mewn arfe.
Os colli a wnaeth hwnw ei oes,
mi a golla fy einioes fine.

Och, na bawn i yn ei freichie
yn lle myn i hyn o siwrne
yn ymwasgu a glân ei brŷd
a gwyn ei fyd a fydde.

Mae 'r gwŷr creulon drwg ei crefydd
wedi enill part mwya o 'r gwledydd.
Ffarwel i 'm Brenin! Ofni rwy
na welwn mwy mo 'n gilydd.
Exit y 2.
Enter y Capten Hamper a 'r Capten Huson.
Hamper

Rwy 'n wr bonheddig hawddgar
rhagor bod yn cario hampar,
[td. 25] Hamper

yn cael fy nghyfarth gan bob corgi
a 'r plant yn taflu cerrig i mi.

Bym lawer gwaith yn lûb y nible,
yn sâl fy ffâr yn cerdded ffeirie.

Rhaid oedd gwneythr wyneb truan
a diolch am lastwr oer neu succan.

Nid rhyfedd i mi fod yn falch o 'm codiad.
I mae lasie ar fy 'nillad;

mi alla gymryd fy hunan heddyw
y cwrw a 'r cig a 'r peth a fynnw.
Huson

Rwy fine o 'm codiad yn balchio.
Edrychwch wned iw fy nwylo.
A welsoch chwi 'rjoed wr mor syth?
Nid ai mwy byth i bwytho.

Peth llwyddiannus ydyw trawster
rhagor bod yn byw mewn prinder
wrth drin y cwyr a 'r lleder dû
a phawb yn cablu 'r cobler.

Rwan ni gawn y gwyr bon'ddigion
ddydd a nos i ni yn weision,

a byd brâf i gasglu braster!
Na ddêl heddwch byth i Loegr!
Enter Hwsmon.

Gwae fine fyth, gwae fine!
A welsoch chwi ddim o 'r sawdwyr's yn un lle?
Fe ddarfu meulyd yn y ngêg
a dwyn y nghaseg inne.
<Hampr>

Pwy a chwrâdd a chwi mor hager?
[td. 26]
Hwsmon

Rhai o wŷr y Capten Hamper.

Ond da y dyle hwnnw ei grogi
am gadw lladron yn ei gwmni?

Fe ddarfu i un o wŷr y Brenin
ddwyn y cyfrwy; fe aeth ynte a 'r pilin.
Nis gwn i pâ'r fodd yn y bŷd
yr â ine a 'r ŷd i 'r felin.

O flaen y fattel fawr yn Nubri
dygason y cwbwl oll oedd genni;
dwŷn y forwyn — ond dyna fâr? —
a 'r ferch yn legar ladi;

dwyn y ddiod a 'r bwyd o 'r bwttri;
dwyn pais y wraig wedi mynd arni;

dwyn dillad y gwâs oddiwrth y gwely:
yn ei grŷs y mae o 'n dyrnu.
Hampar

Mae arnai eisio hettan finne:
cerdda di yn ben-noeth adre.
Hwsmon

Nad ewch a 'm hett i, y gwr bonheddig!
Gan ffrind gyne y cês ei benthig.
Rhag digio fy 'nghymydog, moeswch hi i mi;
myfi a roddaf i chwi galenig.
Hamper

Di a 'i cei hi yn ôl; moes i mi arian!
Hwsmon

Hwdiwch swllt o glempyn llydan.
Hamper

Hawdd i 'r call dwyllo 'r ynfyd:
mi âf a 'r swllt a 'r hettan hefyd.

Dôs di adre i drin dy gattel;
di gest ddigon o gwrs rhyfel.
[td. 27]
Hwsmon

Ni lyfasai fyth fynd adre
wedi dwyn fy swllt a 'm hett ore.
Huson

Diang i ffordd a bydd fwŷn
rhag i mi ddwyn dy esgidie.
Hwsmon

Gwell i mi fynd adre 'n ben-noeth;
nid ai adre dridie 'n droed noeth.
Exit hwsmon.
Huson

Rwyt ti 'n gyfrwysach, gwn, o 'r haner
na myfi er maint fy nhrawster
i sbeilio pen ffordd neu fygwth gwrâch;
mi a 'th wele di yn lewach lawer.
Hamper

Ond ffein y medrais iddo brattio
nes cael ei arian yn y nwylo?
Dowch i rodio tu'a 'r bryn;
ni dwyllwn ryw un etto.
Exit y 2.
Enter Brenin, a Genaral Jarad, Prince Morys.
Morys

Wel, pa fŷd a gawn i bellach?
Jarad

Ny nhw sy 'n myn yn gryfâch gryfach;

mynd yn wanach rydym nine,
waeth waeth bob dydd er's dyddie,

er darfod lladd Brwx ar wndwn[7]
a throi Esex o 'i gomisiwn [8].

Mae rhai eraill gwaeth o 'r haner:
Syr William Brutwn[9], Syr William Walter.[10]

Mae un a elwir Olifer Crwmel[11],
sydd yn bena yn riwlio rhyfel,

ac un Harison[12] yn nesa atto
yn gwneythr mawr drais ag yn mwrdrio.

Fe ddarfu i Fferfflax [sic] ynte rowtio; [td. 28] Jarad
armi 'r Prince Rubert a 'i dinistrio.[13]
Mae seets wrth Gaer lleon gawr
a 'r sitti fawr ar glemio.[14]
Brenin

Mae nhw wedi mynd yn gryfion.
Moeswch 'ch cyngor, filwyr gwchion:

tu'a pha le yr awn i yn gynta
i relivio rhai o 'r trefydd mwya?
P Moris

Mae digon o gryfdwr genym etto.
O dôs dim lwcc, scorn genym gilio.
Nyni a ymladdwn am y bêl.
Mae Crwmel yn returio.

Nyni a fentrwn i faes Asbri [sic],[15]
un ai cael ein lladd ai colli.

Ag oddi yno ni awn yn union
i relivio gwŷr Caer lleon.

Trowch yn ôl, wŷr Bonddigion:
cymerwch galone, dyma 'r gelynion!
Enter Harison a Huson a Hamper, yn ymladd heb ddweyd gair.

Criwch, criwch, ceisiwch becavi!
Huson

Dowch, Olifer Crwmel, trowch yn y mharti!
<Enter Olifer Crwmel.>
Olifer

Ymleddwch, ymleddwch, mae hi 'n mynd yn hwŷr.
Moris

Rhaid i ni ildio: fe a 'n lladded ni 'n llwŷr.
Gado y cleddyfe a diangc, ag exit Jarad a Moris.
Olifer Crwm

Arnynt, canlynwch! Mi a 'i gwele nhw 'n ffô.
Deliwch y Brenin er dim ar a fô.
Exit oll.
Enter Ffwl.

Oes neb a bryn gleddyfe,
mynawydydd na nodwydde?
Ffwl yn codi y cleddyfe.

Ni bydd yn Lloegr nag ynghy<mr>u
mo 'r sôn am Gabelir ond hynny.

Diryfedd oedd i 'r Brenin golli
a maint o dwyll oedd yn ei armi,

yn ddauwynebog ag yn ffeilsion [td. 29] Ffwl
yn gwerthu am aur y trefi mawrion.

Mi werthais i lawer tre fy hunan,
yn brysur, heb achos, am bris bychan.

Ni cheisiais i ond gwerth grott o benwig
yn amheythyn am Dre' r Mwythig.

Mi âf a 'r cledde i Mr Crwmel
i ddangos mae fi a enillodd y fattel.
Walle y cai gan felldith ei fam
ryw beth am y trafel.
Exit ffwl.
Enter Moris.

I ba wlâd yr awn i weithan?
Yn Asbri ffight wan troed ni allan.
a Jarad.

Mae 'n ddrwg geni dros y Brenin,
fo drosedded yn ei erbyn.

Trwm i nghalon, mi a gonffesia,
am y ferch a garai fwya.

Pe gallaswn fyned atti,
hi fase yn mentro gyd'a myfi.
Gwae fi nad allwn ar ei mwŷn
farw ar dwŷn amdani!
P Moris

Ai cariad a drû Ryfelwr?
Mentrwch i ffordd, gariadus filwr.

Waeth y Brenin tu'a Scotland;
nine yn hwylus awn i Holand.
Exit y 2.
Enter Huson, Crwmel, Hamper.
Huson

Ny ni nillasson gestyll Cymru.
Oes dim o 'r gwaith genych ond hynu?
O Gabelir ni adawson i
mewn dichell heb i bradychu.
Crwmel

Os ewch i ymladd etto i 'r Werddon,
chwi gewch aur ag arian ddigon; [td. 30]
ag yno fyth y cewch chwi fod
yn lle 'r Gwyddelod gwlldion.
Huson

Am aur ag arian nyni a ymladdwn,
ag yn ei tai a 'i tir ni dariwn;
tyny cleddyfe yn y dydd
o achos ffydd ni phoenwn.
Enter Scot.

Pa ryw newydd, noble Crwmel?
Crwmel

Dim ond darfod cwrs y rhyfel.

Myfi sy 'n raenio gyd a 'm soldiers;
fe dored gwres y Cabeliers.

Ai gyd'a chwi 'r Scotiaid dichlyn
y mae Jarls, hwn oedd yn frenin?
Scot

Yno y daeth pan drodd y rhôd
i ochel y gafod ddychryn.
Crwmwel

Chwi gewch gyweth a 'ch bodlono.
Gadewch i mi gael gafel ynddo.
Scot

Dan amod i chwi roi iddo bardwn
ag aur i nine faint a fynwn
y rwan yn eich dwylo chwi
yn onest ni a 'i dilifrwn.
Crwme

Wel dyna ben, dowch ag efo.
Scot

Dyna fo, ymeulwch ynddo.
Rhaid bod a 'r Brenin yn barod i 'w roi.
Crwm

Ewch ag efo, Huson hawddgar,
i garis Brwx Castl;[16] rhowch o 'ngharchar.
Myfi sydd heddyw yn uwch na neb
a 'r sydd ar wyneb daiar.
Enter Ffwl.

Ai ffair sy yma? Pwy sy 'n prynu?
Pa beth yr ydech yn ei werthu?
[td. 31]
Scot

Mi wn pa beth a ddaw o 'r Deyrnas:
myfi a werthais y Brenin Charlas.
Ffwl

Mi wn na cherddi gam yn rhwydd.
Ail iw dy swydd i Suddas.
Crwm

Ni gawson y Brenin dan ein dwylo;
pa beth weithan a wnawn iddo?
Huson

Pa beth a wnawn ond gwasgu 'r feg
a rhoddi deuddeg arno?
Crwm

Nyni ddechreuwn gadw sesiwn;

yr ustus Brodsaw i 'w farn a fynwn.
Brodsaw, hwn oedd yn haris
Enter Brodsaw 'r Justus.

Ai myfi sydd ar Charls yn farnwr,
ystwart sydd garcharwr?

Gwae fo ddwad dan ein dwylo!
Rwy 'n barod i 'r swydd, mae browes iddo.
Crwm

Bwriwch er dim y fo i farwolaeth;
bydd hynny i chwi yn oruchafiaeth.

Ni gawn holl wchder llawnder llawen
a 'i frenhiniaeth i ni ein hunen.
Brodsaw

Ple mae Ffairfax? Ewch i 'w mofyn
pam nad ydyw y fo 'n canlyn.[17]
Crwmel

Nid ydi Ffairfax yn bodloni
fwrw mono ddim i 'w golli.

I mae fo yn gweddio
drwy wir ddeusyfiad am ei safio.
Brodsaw

Os felly y mae, fo safed heibio.
Nedwch yma fo rhag fy rhwystro.
Crwme

Mi af i gadw iddo fyrdwn
tra bôch yn eiste ar hyn o sesiwn.
Exit Crwmwel.
Brodsaw

Nolwch y Brenin i 'w examnio.
[td. 32]
Huson

Dyma fo, byd rhyngoch ag efo.
Brods

A flinasoch chwi yn rhyfela?
Brenin

Do, cyn dechre 'r fattel gynta.
Brods

Pam yr aech o Lundain allan?
Bren

Ond i geisio safio f' eiddo fy hunan.
Brods

Fo fy 'n Lloegr lawer lledfa.
Bren

Do, o 'm hanfodd, Duw a 'i tystia.
Brods

Ond eich ffoledd chwi wnaeth ddechre?
Bren

Nage, 'ch trawster chwi a nhwythe.
Brods

Pa beth a heuddech yn lle pardwn?
Bren

Cael y nernas fy hûn a heuddwn.
Brods

Chychwi a heuddech gosbedigaeth.
Bren

Ni chosbir monai os cai y gyfraeth.
Brods

Chwi gewch gyfraeth newydd ddefod;
gwae chwi ddwad dan ein dyrnod!
Bren

Nid ŷch chwi ond dierth i mi.
Ni by rhyngoi ddim a chychwi.

Ple mae 'r Parliament a fu 'n eiste?
Hwy wyddant ei bod mewn gormod beie.
Brods

Pa beth i mae fo yn ei brattio
heb fod un dyn yn ei wrando?

Syre, syre, pam yr ych yn siarad
o flaen y barnwr heb gael cenad?

Gelwch y cwest sydd wedi ei dyfyn
a wittness i brofi yn ei erbyn.
Hamper

Myfi a alwa ar y cwest ar wittness.
Ffwl

Galw ar bob fulen drwg fales!
Hamper

Rhowch osteg fel y caffeir clywed! [td. 33] Hamper
Mae rhai yn fyddar a rhai 'n ddeilliad.
Ffwl

Dewised iddynt fod yn ddeillion
os bydd arfer a thyngu anudon!
Hamper

Take him, geler! Pwy sy 'n disbrisio?
Ffwl

Taw, taw! Rwy fi wedi peidio.
<Hamper>
Henry Ieriton, Harders Wallew, Valentine Walton, John Harris, Edward Welew, Isaac Penington, Lord Grau, Lord Mounser,[18] Syr John Derfes, Henry Marttyn, Thomas Chalwer, John Jones, John Huson, Edward Bradlaw, Charles Fflittwd.

Dyma 'r cwest wedi ympirio.
Ni alwn wittnes i 'w examio:
Edward Robert o Dre Esgob, Robert L<a>si paentiwr, Robert Lloyd y Towr, James Williams y Crŷdd, Richard Patt y Tafarnwr, Samuel Morgan Hettiwr, George Pile Rhaffwr, Richard Broffild y gwehydd o Lundain, William Huson y Bragwr, George Crwmwel y Melinydd, John Edwards Cigydd.
[td. 34]
Brodsaw

Wel dyma 'r bilia yn ffurm wedy tynu.
Mae accw wittnes yn barod i dyngu.

I examnio wittness ni awn yn dalgrwn
ac i roddi 'r cwest ddurectiwn
lle i mynwn i y bydd y bai
yn brysys ni a 'i disbrisiwn.
Hamper

Cilsix, does accw i dyngu!
Di gei fodd i fyw am hynny.
Ffwl

Mi dynga ag a rege yn ddigon cethin.
Cîg dryw, dôs, mi dora dy esgirn !
Gwell gen i dyngu dy fod wrth bren
na thyngu am ben y Mrenin.

Mi ddygaswn nad oedd un dyn
a dynga nag a ddyweda yn fy erbyn.

Ni thalai ddraen mae accw dyngu
onid ydi y Tŵr Gwyn yn crynnu.

Mae accw rog's wedi llosgi ei dwylo
yn tyngu oni dydi 'r wybr yn duo
nhw a wnân y llegis tua 'r hwŷr
i 'r creigie a 'r awyr rûo.

Ni wyddant hwy mwy na mine
ymhale nag ar bwy mae 'r beie.

Ond nhw dyngant am ei cyflog,
mae oen llyweth ydi 'r llwynog.
Brodsaw

Fo dyngodd digon accw ar gyhoedd
er torri pen chwech o frenhinoedd.

Charlas y Stwart rwy 'n ei fwrw,
o 'i anrhydeddd mae 'n rhaid iddo farw.
[td. 35]
Brenin

Siwr ni wnaethont waith mor aflan
heb gael rhoi atteb drosta fy hunan.
Brods

Nid oes mo 'r dadle wedi barnu.
Chwi gewch dorri eich pen y foru.
Brenin

A gai afal ar y chaplan
i 'm paratoi tuag att fy nien?
Brods

Os daw fo i siarad gair a chychwi,
fo fydd siwr o gael eich gosbi.
Exit Brodsaw.
[19]
Brenin

Fe wŷr y bŷd fod hyn yn draha,
rhwystro 'r ffeiriad ddwad atta.

Fe gae leidr ei wasaneth
a 'i baratoi att ddydd marwolaeth.

Fe dyngodd digon accw yn fy erbyn,
y peth na wyddwn ddim oddiwrthyn.
Fe ddaw tâl am hyn ryw ddydd
yn ddilawenydd iddyn.

Mae 'n gwilydd ag yn gamwedd gormod
i 'r euog fy mwrw i yn ddigydwybod
i farw fel oen gwirion gwâr
o achos bâr gwiberod. ———

Hai how i ple mae fy Mrenhines
a 'm plant hefyd? Nis gwn mo 'i hanes.

Gwae i 'w calone pan gaffont glywed
mae tori fy mhen iw f' nhynged. —

Charls, Charls, gwir aer y goron,
fy anwyl fab, hwdiwch fy mendithion!

Gyd'a Duw i rydwi 'n danfon,
er darfod y 'nghurro gwnewch fy 'nghynghorion.

Canlynwch gwmpeini y cyfion ffyddloniad;
gwrthodwch y geifr, dilynwch y defaid.
[td. 36]

Er colli 'ch tair teyrnas a llawer o 'ch deiliaid
cedwch yn[20] ffyddlon, na chollwch mo 'ch enaid.

Ir drwg dros amser mae rhydddid[21] yn llydan;
er i 'r gwynt dori y pren tecca yn y berllan,

o ffrwyth y gwraidd melus fo ddichon gwinwydden
dyfu a chynuddu yn frigog dychrefen.

Gwae, gwae, yn fy erbyn a gododd
drwy ryfel mawr gwrthyn, a gwae rhai a 'm gwerthodd.

Gwae 'r anudonwŷr yn fy erbyn a dyngodd;
gwae 'r cwest a 'm bwriodd; gwae 'r justus a 'm barnodd.

Nid wy mor hên ag mor ynfyd
y rhaid im fod yn flin o 'm bywyd.

Nid wy hefyd mor ddiobaeth
ag yr ofnai loes marwolaeth.

O 'i hachos rwy 'n mynd i fywyd arall,
lle mae tangnheddyf uwch law pob deall,

a lle nas geill un gwaedlyd elyn
drwy dwyll yn byrbwyll godi yn f' erbyn.

Mae 'n ddrwg geni dros fy milwyr ffyddlon
sy 'n diodde dirmyg dan ddwylo rhai trawsion.
Ffarwel! Nhw a 'm daliason i
mewn mieri mawrion.
Enter Hamper.

Hai, Syr, gwnewch ddiben o 'ch gweddi.
Mae 'r ystaffle[22] gwedi codi,

a 'r hangmon ynte a 'r fwyach finiog
yn barod i 'r gwaith am ei gyflog.

Ry'chwi yn twyso yn an-wellysgar.
Oni ddowch o 'ch bodd, chwi ddowch drwy hagar.
I 'r ystafell daccw hi
mi a 'th lysga di yn Ewyllysgar.
[td. 37]
Brenin

Gwr a 'm rhaglyniodd gwrandawed y nghyffes.
Rwy 'n barod i 'm diwedd, fy hoedl a golles.
Brenin Brenhinoedd uchel fri,
dod fy enaid i yn dy fynwes!
Exit y 2.
Enter Ferch.
Enter y ferch cariad i Jarad.

Rwy 'n gla jawn, mi ges y consymsion;
mae swp o serch dan y nwy fron;
sythion saethau fawr ei nwy
a 'm rhedodd drwy fy nghalon.

Rwy mor alarus a 'r oen am y ddafad.
Dros y mor yr aeth y nghariad;[23]
gwae fi nad allwn fynd ar ei ôl,
y gwrol Genaral Jarad!

Mwy o bleser yn fy nghlistieu
oedd glywed sŵn un gair o 'i eneu:
na chlywed muwsic yr holl fyd
ple mae fy anwylyd inne.

Ni lyfasai gan dratturied
ddwed lle caffwy mwy mo 'i weled.

Cyn pen hir o gariad mwyn-bur
marw a wnawn ein dau o 'r un dolur.
Enter Huson.

Dywedwch i mi, meinir weddus,
am bwy 'r ydych mor alarus?
Ferch

Am wr têg aeth o 'r tir,
glan Gabelir caradus.
Huson

Ni charai neb o 'r Cabelier;
ni bydd hwnw byth ond eger.
Gwell i chwi rwan, mwy ydi ei rent,
gael gwrol Parlamentier.
[td. 38]
Ferch

Gwell oedd geni fegio y mara
gyd'a gwrol fab a gara

na phe cawn dir y deyrnas
er bod yn wraig i Rowndied diflas.
Huson

Nid yw y Cabeliers ond gweision
i ni Rowndied sŷ gywaethogion.
Ferch

Ped faechwi ar hyn cyn gywaethoged
a Job, ni byddech ond tratturied.
Huson

Os cerwch fi, mi a 'ch bodlona,
mewn dillad o sidan a melfed mi a 'ch gwisga

i fod yn well eich stât o 'r haner
nag un o ferched Brenin Lloegr.
Ferch

Nid eich aur a 'ch dillad plundrio
— rwyn well fy hyder — eill fy hudo.
Mae llawer melldith ar ei hôl;
nid wy mor ffôl a 'i gwisgo.
Huson

A gerwch i neb o 'r Rowndied gwchion?
Ferch

Na chara byth yn y nghalon.
Huson

Ow, pam hyny, gwen lliw 'r ôd?
Ferch

Ond am ei bod yn ffeilsion.
Huson

Pa beth a wneithym yn eich erbyn
i beri i chwi fod mor gyndyn?
Edrychwch arnai; rwy 'n wr gwŷch.
Pam nad ych yn chwerthin?
Ferch

Chwi a yrasoch i ffordd o 'r deyrnas yma
y gweddus fab a garai fwya.
Os marw o 'i gariad ô wna i,
rhof arnoch chwi nglanastra.
Enter Ffwl.

Ai amdana i yr wyt ti yn wylo?
Taw sôn, druan, paid ac ochneidio. [td. 39] Ffwl
Hwra hon, meinir wen;
hi a 'th wneiff di yn llawen etto.
Ferch

Ffei, ffei, cedwch eich pethe!
Ffwl

Ceriwch nhw yn eich ffedog adre;
fe fydd noswaith lawen ffri
rhyngoch chwi a nhwythe.
Huson

A wyddost a phwy yr wyt ti yn siarad?
Paid, gna, na thwitsia ar ei dillad!
Ffwl

Cnâf a ddwad cnaf yn gynta.
Moes dy law, nis gwn i pa'r un gnafeiddia.

Gwell iddi roi peth am fy 'nghael i
na chael cyflog am dy garu di.

Mae geni living lawer
o lai heuad pecced a haner.
Gwna draean o hynny arna ti.
Hawdd i ti borthi balchder.

Ac mae geni blâs o ddwy lath uchder
a châth i arlwyo a chywoeth lawer.
Wy ti yn tybied y cei di hi
yn legar ladi ar fyrder?
Ferch

Nid allai edrych ar un ohonoch;
mwy na 'r neidr chwi a 'm digiasoch.
Da yr ymdrawsoch, gnafiad câs,
mi a wranta, yr andras ynoch.
Huson

Ewch lle mynoch, mi a 'ch canlyna.
Oni chai chwi o 'ch bodd, o 'ch anmodd mi a 'ch myna.
Ferch

Os doi di, Rowndied, yn y nghyfel,
myfi a weudda hai wchw yn uchel.
Exit.
[td. 40] Enter Sequestrator.

Gwrandewch ar Act yr holl Gyffredin:
fe ddarfu torri pen y Brenin.
Sequestrator iw Hamper a 'r ffwl.

Pwy bynnag a sonio amdano
yn ddiffyniant caiff ei ffinio.

Oliver Crwmwel aeth yn arglwydd;
tan haul a lleuad mae 'n ben llywydd.

Drwy holl grêd y flwyddyn nesa
fo fydd yn emprwr, myfi a 'i gwranta.

Ni cheir darllain dim wrth gladdu
rhag i 'r meirw godi y fynu.

Ewch a 'r Comon Prayer i 'w losgi.
Torrwch groese ar y bedydd feini.

Gwiliwch gadw dyddiau gwylion.
Gweithiwch eich gore ag ewch yn gybyddion
i gael casglu aur i ni;
cewch taly trethi trymion.

Mi gefais swydd o 'r gore:
rwy 'n sequestratu gwair, gwartheg a lloye.
A glywi di arnat fyn mewn câs
a dwad yn wâs i mine?
Ffwl

Do, do, rwy 'n wr o 'r gore.
Mi af att y gôf i roi swmbl yn fy jre.
Gwyn ein byd y swydd y gawn.
i 'r Bala ni awn i ddechre.
Seque

I roi dychryn yn y dechre
ni awn yn union i 'r Clynnene.[24]

Ni ddown adre heibio i fuches
y Cabelier yr Hughes o Wercles.
[td. 41] Seque

Ni awn a da y Curnel Mostyn[25];
ni adawn i 'r tulwyth un cattelyn,
nag i Syr Euan Lloyd o Jâl[26]
oni thâl amdanyn.

Lle i bytho gwr a chregin gare
er na bu fo erioed mewn arfe
nid adwen i mono, teuraf yn glir,
ei fod yn Gabelir o 'r pura.
Ffwl

Ond gore i mi yru gynta galla.
Seque

Prisia 'r ŷd â 'r gwair yn gynta

a phob dim a 'r sydd y' nesa,[27]

a phrisia yr holl ger hwsmoneth
a phob dim cyn myned ymeth;

prisia 'r gwlân a 'r coffre,
prisia 'r pedill a 'r crochane,
a chwilia bob cornel glûd
nes dwad o hŷd i 'r code.

Dwg y fflagen a 'r dysgle
yn esgus gwneud bwlede.
Brysia, tyrd a nhw i ffwrdd!
Prisia 'r bwrdd a 'r meingcie.
Ffwl

I rydwi yn prisio yn ddigon prysur,
ond nid y fi ydi sequestratur.

Mi brisia y piccyne a 'r llwye 'n llawen,
y dillad brethyn a 'r dillad llien,
y gogr rhawn a 'r rhidill rhwth
a 'r drybedd a 'r crŵth halen.
[td. 42] Ffwl

Gore i mi brisio 'r bwyd a 'r ddiod.
Seque

Prisia; gwilia yfed gormod.
Ffwl

A brisiai 'r dorth sydd wedi ei thorri?
Seque

Prisia 'r gyllell gyd ag i hi.
Ffwl

A brisiai y mynawydydd a 'r nodwydde
a 'r efel binsio a 'r corn esgidie
a 'r haiarn crochon sy 'n y'nen,
y gyllell wen a 'r gwelle?

A brisiai y wraig a 'r plant sy 'n gweiddi,
Richard a Margred, Roger a Mari?
Nid ydynt hwy ond stŵff gô sâl,
ychydig a dâl y rheini.

Mi chwiliais yn llwyr bob cilfach
ac a brisiais y cwbl bellach.
Gore i mi yru, mae 'r dydd yn furr.
Seque

Hai, tyrd, gur, nag eiriach!
Ffwl

Hai how, yswan ag yswitting,
briad a brown a Duwc a darling.
Ni wnawn yma fyches lom,
a gwae chwi llom eich living!

A yrai yr ŷch gwan ei afel
a 'r llall sŷ ar llŷg ar ei hegel?
Seque

Gyrr hwnnw a rhwngc yn ei glŷn;
na âd yno un anifel.
Ffwl

Hob how, y bychod a 'r teirw!
A glywch chwi neb yn gweiddi hi whw?

Hys hys y defaid, sihwa 'r ceffyle,
tat tat y moch, lac lac y gwydde.
[td. 43] Ffwl

Gore i mi yru 'r geifr a 'r mynod.
Seque

Gyrr y cwn a 'r cathod!
Ffwl

Hai sihwa, cath o hŷd,
a gwyn ei fŷd y llygod!

Hai how, gyrwch y meister!
Neidiwch i 'r groesffordd, hi aeth yma 'n brysyrder.

Gwiliwch golli yr un o 'r gwartheg.
Os cawn i le, ni ddygwn ychwaneg.

Rhedwch o 'i blaen, neidiwch y pylle.
Rydech chwi yn eich bwtties a mine yn fy esgidie.
Ffe ni gawson siwrne drom,
o 'r diwedd daethom adre.

Fe ddarfu i ni flino, rwy gwedi chwsu.
Gelwch am ddiod rhag ofn i mi dagu.
Pott i fynu ag yfed gwin!
Celfyddyd flin iw gyru.
Exit y 2.
Enter Hwsmon.

Oes un ohonoch chwi 'r Cwmpeini
a rŷdd chweigian i daly trethi.
Fe ddarfu i 'r rwbars ddwyn fy march
a gwneythyr amarch i mi.

Ni chês i noswaith ddiofal ddiflin
er pan dorwyd pen y Brenin.
Breibio comitti a bygwth fy llâdd
tra i parhâdd fy lifin.

Breibio 'r comitti a 'r capteiniaid
rhag iddynt dynu fy llygaid.
Taly trethi a chwartrio clêrs
o riw ddrwg wners gweiniaid.

Roedd rhai yn tybied mae rhyw angel [td. 44] Hwsmon
ar y cynta oedd Arglwydd Crwmwel.
Y rwan fe aeth wrth ei drin
fel rhyw ysgethrin gythrael.

Mae ganthynt hwy ryw gyfraith newydd
i ffordd ar hŷd ar g<ly>d y gwledydd:
ni ellir tyngu llw yn y byd,
ond fe ellir dywedyd celwydd.

Pe bae nhw ei gyd wedi ei crogi,
os oes ynthynt ddim daioni.
Oni ddaw rhyw dro ar fŷd,
gwae ni ei gŷd ein geni!

Mi glywais gan wr oddiyma i Rythyn
ei bod mewn gofal mawr a dychryn.
Ag os gwir a glywais i,
fe ddarfy llosgi Dylyn.

Fe ddywedodd gwraig oedd ar ei siwrne
i mi chwedl newydd gyne,
fod llawer o longe ag ymladd trwm
yn Aber-Cwm-dau-gledde.

Fe landiodd llawer o 'r Iddewon
ddoe i ryde 'r cerig gwnion.
Mi glowais ddweyd fod yn ei brŷd
fyd ynghyd a 'r Saeson.
Enter Morus ag yn ddierth yn siarad a 'r Hwsmon.

Wel dyma un o 'r Cabelir [sic] gwchion.
Moris

Pa ryw bwynt, y poenus hwsmon?
Hwsmon

Edrychwch gûled iw fy 'ngrydd:
i rydwi yn brydd y nghalon.

Cul a thene iw pob hwsmon
ymlâdd a gweithio i gadw carn lladron, [td. 45] Hwsmon
a hwythe yn segur heb ddim chwŷs
yn mynd ar frŷs yn freision.
Moris

Diodde, diodde ychydig etto
a bydd fyw dan wir obeithio.
Maent gwedi dringo i frig y gangen ucha i gyd
yn swrth mae yn ei bryd syrtho.
Hwsm

Ie, diodde ychydig etto!
Ai diodde iddynt hwy fy mlingo?
Mi ddioddefais trwy fawr boen
hyd fy nghroen fy nghneifio.

Mi a ddioddefais fel y ddafaid
a ddioddefai dynu ei llygaid.

Oni bae fy mod i ddur neu gareg,
nid allai ddiodde dim ychwaneg.
Moris

Diodde etto haner blwyddyn
nes iddynt gael y mêl yn wenwyn.

Ni bydd hyd Loegr deg ei llŷn
hanes am un ohonyn.
Hwsm

A glywsoch i ddwad o 'r Iddewon
yn siwr i rŷd y cerig gwnion?
Moris

Chwedle gwanwyn sydd gan ti;
di gei gan i newyddion.

Mae 'r Brenin jeuaing gwedi ei goroni
yn Yscottland, dedwydd i ni.[28]
Rhaid i nine rhag cael barn
i 'w blaid yn gadarn godi.
Hwsm

Ai gwir iw hyn, y ngharwr ffyddlon?
Moris

Gwir, gwir, fe gadd ei goron.
Mae fo a chanddo armi grê
yn ymul trê Gaer-frangon.[29]
[td. 46]
Hwsmon

Dow bow, dow bow, mae nghalon y neidio.
Mi af yno i ymladd; mae nwylo yn merwino.
Er darfod dwyn y cledde a 'r gwn
mae geni bastwn etto.
Enter Huson.

Pwy sydd yma 'n dywedyd celwydd
ag yn plottio yn mysc ei gilydd?
A fynwch i frenin? Cewch yn haws
y cledde ar draws eich ysgwydd!
mynd ynghyd a 'r hwsmon a Moris yn diangc.
Hwsm

Nid oeddwn i ond siarad
ynghylch yr haul a 'r lleuad,
a sôn i roeddwn am rannu trêth;
fe godwyd peth ar fagad.
Huson

Onid oeddwn i yn eich clywed
yn son am frenin Dôn ag Scotied?
Hwsm

Celwydd y M.r ydi hyn.
Myfi oedd yn gofyn defed.

Deliwch y fo, gollyngwch y fine;
fe aeth att y Brenin i gym'ryd arfe.
Exit Moris.
Huson

Rhyhwyr iddo fyned atto;
mae aer y goron newydd i guro.

I roedde chwi eich dau ar fedr myned
i godi arfe yn erbyn Rowndied.
Mi dyna y pedole oddi dana ti
am fod i mi cyn ffalsed.

Tyrd oddi yna i 'th roi mewn carchar.
Rwy ti yn tywys yn an-wyllysgar.
Ymeylyd yn ei glyst yn ffast, ag Exit y 2.
Enter Brenin Charles 2.
Brenin

Och! wel dyma anlwch greulon
wedi enill tre Gaer-frangon [td. 47]
llabyddio y 'ngwyr a cholli ngwaed
i lawr dan draed gelynion.
Saer yn cael y Brenin yn y coed.

Ni wn i ble tuedda;
syched mawr sydd arna;
a reble hwythe yn waeth na dim
yn barod i 'm difetha.
Enter.
Saer

I ble y rydech chwi yn trafaelio?
Brenin

Ni choeliai yr ai chwath heppell heno.
Saer

I rydech yn fy meddwl i
yn barod wedi blino.

Ai ymladd y byoch wrth dre Gaerfrangon?
Bren

Ie, am hynny prŷdd iw fy 'nghalon.
Saer

Cymerwch gyssur, chwi gewch gyfrinach.
Mi wn mae ffrind y Brenin ydâch.
Bren

O ran eich rheswm rwy 'n ych leiccio.
A fedrwch chwi mo 'm cyfarwyddo
i ryw ffyddlon dirion dŷ
lle gallwi 'n hû orffwyso?
Saer

Medra 'n siwr; mi a 'ch cyfrwydda
att ŵr bonheddig o 'r gonesta.

Dyma ei ferch o 'n gweddio ar ddeilin;
mae hi yn gadarn gyd'a 'r Brenin.
Enter Jane Lân.

Ai Cabelier pur caredig
a ydych chwi, y gwr bonheddig?
Bren

Ie, bychan iw fy mharch
a mawr iw fy amarch oerddig.
Jane

A wyddoch i a ddiengodd y Brenin
o ddwylo 'r mwrdwyr oedd i 'w erbyn?
[td. 48]
Brenin

Do, fe ddiengodd am hyn o dro.
Jane

Oh Duw a fo i 'w amddiffyn!

Ydech chwi yn siwr na ddiengodd mono?
Bren

Myfi a 'i gwranta fo yn ddiargol etto.
Jane

Pa fodd y gellwch chwi dystiolaethu hynny?
Bren

Credu rwy fod Crist i 'w helpu.
Jane

Gwyn ei fyd a gawse ei weled.
Bren

Edrychwch, i mae o flaen eich lluged.
Jane

Ai chwi ydi Brenin Lloegr fawrgu?
Bren

Myfi ydyw Tywysog Cymru.
Jane yn ymgrymu iddo.
Jane

Chychwi o radde reiol wreiddin
ger fy mronn iw fy mrenin.
Deuwch gyda myfi er llês;
mi a 'ch rhôf mewn achles ddichlin.
Bren

Nis gwn pa fodd y gallai 'n ddirgel
fynd o 'r deyrnas; blin iw 'r drafel.
Siwr a fyddai o dorri mhen
os ai dan aden Crwmwel.
Jane

Myfi a fentra gyda chychwi
dros y môr, o cerwch y nghwmni,
y chwi yn wâs da ar ych llês
a mine yn feistres ichwi.
Bren

Pa fodd i 'ch gelwir, blodeu Europia?
Gwas ufuddol i chwi a fydda.
Jane

Jane Lân; i 'ch achub chwi
dros foroedd myfi a fentra.
Bren

Os mentrwch i, mi fentra yn fuan
naill ai cael ai colli 'r cyfan.
[td. 49]
Saer

Mine a waettia ar eich Grâs
i fynd o 'r deyrnas allan.
Bren

I chwi eich deuwedd mi ymddirieda
am fy mywyd; mi wn y galla.
Os doi byth i 'm braint na 'm bri,
yn deilwng i chw mi dala.
Jane

Er eich mwyn chwi, Frenin graslon,
myfi a golle waed y nghalon.
Bren

Tewch, tewch, siaredwch lai!
Wel daccw rai o 'r gelynion.
Enter Harris a Chrwmwel.

Oes neb a fedr chware hasard
nes dwad o hyd i Charles Ystward?

Pwy bynnag a ddel ag efo i 'm magle
am ei ben ceiff fil o bynne.[30]
Jane yn gollwn ei maneg i lawr, ynte yn ei chodi fyny, ei hystyn a 'i hett am ei ben iddi.
Jane

N' ad Duw mor anystwyth a gwnaethbwyd y chwi
Ymgrynnwch a chodwch fy maneg i mi.

Nid ydi hi y rwan yn wynt nag yn law.
Ai nid ellwch i ddal mo 'ch hett yn eich llaw?
Harris

I mae hwn yn rhy fynyddig
i fynd i dendio a 'r ferch fonheddig.
Jane

Nid yw fo a 'r peth ddim yn ymarfer.
Mi wna iddo brynny ei ddysc ar fyrder.
y hi yn ei daro fo a 'i llaw.
Exith [sic] y 3.
Crwm

Bellach y fi a pia y teyrnasoedd,
trêf a thyre, môr a thiroedd.

Cyn pen hir mi fyne fyned
i gongcwerio cred ag angred.

Nid rhaid mwy mo 'r gofal yma;
mi yra y sawdwyr i Jamacca. [td. 50] Crwm
Er y byd ni roi ddraen;
mŵn aur o Spaen mi sbeilia.
Harris

Chychwi y rwan sydd orucha.
Cael un rhodd genych a ddymuna.
Crwm

Ffyddlon jawn i mi a fuoch;
pam na chewch i y rhodd a fynoch?
Harris

Mi fyna i chwi gosbi 'r Cymru,
crogi y rhan fwya o 'r rheini

a 'i distrywio nhw yn egin.
Hwy wnant daly am ei Brenin.
Crwm

Yn arâ dêg mi a 'i gostega
mewn caethiwed hyd yr eitha;
ar hyder iddynt allu troi
ni fynai mo 'i difetha.
Enter Hamper.

Mi ddyble ei trethi yn fil o ddyble
ag a ddyga ei meirch a 'i harfe.
Ni chânt hefyd, tra bwy byw,
mo fedydd yr eglwyse.[31]
Haris

Oni ddygwch i ei hoedl hwythe
mewn caethiwed hyd yr eithe,
ni orphwysant hwy fyth nes dial gwaed;
nhw fynant aed o rywle.
Hamp

Nyni rwan dan yr awyr
sydd yn curo pob rhyfelwyr.
Aed i Frenin o ble a dônt
oni ddont o 'r wybyr?
Crwm

Na thyrd i 'm golwg i, yr hên gowart,
oni ddeli di Charles Ystwart.
Hamp

Pâr fodd y gallwn, gadewch glywed,
ddal y gwr heb ei weled?
[td. 51] Hamp

Edrych amdano nid yw bwrpas;
fe aeth yn barod allan o 'r deyrnas.
Mae iddo lwcc yn ddigon siwr
i fentro 'r dwr fel Johnass.
Crwm

Rhyfedd gen i pa fodd y diengodd.
Hamp

Rhyw ferch fonheddig a 'i cnafeiddiodd.
Harris

Mi a 'i canfûm hwy, pei gwybaswn;
a 'm llaw 'n ddwysedd mi a 'i lladdaswn.

Gwae oedd i 'r gangen a 'i confeie.
Och, na bae hi ar flaen y ngheledde!
Crwm

O frynted ei fynd o 'r deyrnas allan;
pwy nad ymgroga ohono ei hunan?

Os daw o fyth i Loegr etto,
ni fynwn roddi waich i waittio.
Exit ôll.
Enter Huson.

Myfi ydi pen comitti
i settlio cyfraith yr eglwysi.
Huson yn Gomitti.

Mi fedra hynny, fe wŷr pawb,
yn well nag esgawb gwisgi.

Ni cheiff neb mo 'r bod yn swyddog
ond yr Independant's rhywiog.
Na ddisgwiliwch fyth mo 'r ffydd a fu

ond pawb yn credu Cariadog.
Crodog iw.

Ni fynwn ein ffydd ein hunen
dros wyneb y ddaiaren.
I lawr ni rown ni a 'i trown o 'i três
bob math yn Bres'bitterien.

y gwŷdd a 'r eurach minddu
a 'r gôf a geiff bregethu
a phawb a fu 'n colli ei gwaed
a 'r person aed i ddyrnu.
[td. 52] Huson

Ni cheir na chymun na chrefydd,
nag ofer fiwsic, cerddor na phrydydd,
na brenin byth yn Lloegr wenn,
ond pawb ymhen ei gylydd.

Yr Justus sydd ar osteg
yn priodi 'r merched glandeg.
Ni cheir mwy fedyddio rûn
nes i'r elo hi yn un ar bymtheg.
Ffwl

Gyd'a 'ch cenad, y gwŷr sy 'n cowrttrio!
Huson

O ba wlad y rwyt i yn rhodio?
Ffwl

Myfi a rodiais bart o 'r hollfyd
ag a dreiais bob celfyddyd.

Ond y rwan rwy 'n amcanu
peidio a gweithio a mynd i bregethu.
Huson

A fedri di ddarllain llyfre?
Ffwl

Medre 'r wyddor Gymraeg o 'r gore;
na ffendiwch arnai ormod bai
er misio rhai llythrenne.
Huson

Oni chyfarfuost di a 'r yspryd,
ni fedri di yn jawn mo 'r gelfyddyd.
Ffwl

Roeddwn i neithiwr yn ddigon chwannog
yn troi ngheffyl i gae fy nghymydog.

Rhyngddwy a 'r clawdd mi welwn ryw huttan;
rwy 'n tybiad mae 'r yspryd roedd o 'n croppian.
Ond tebyccach ei ystym ydoedd i chwi
nag i mi fy hunan.
Huson

Dangos dy waith, beth a fedri?
Ffwl

Gwrandewch-ithe yn ddyfal ar y ngweddi:
[td. 53] Ffwl

Yn Arglwydd Prottector a 'r Comitti,
Fflittwd a Lambart a 'r holl armi,
Cymru a Lloegr, Gwlad yr Hâ
a fyddo gyda nyni.

Wel dyna i chwi weddi weddus.
Gwrandewch ar dext y bregeth felus:

Edrychwch, cewch weled yn y rebel
mae peth daionus ydi rhyfel
i gael ei fyd wrth ei fodd,
a hynny a gododd Grwmwel.

Pwy a fydde mor anrhesymol
a chadw meibion yn yr ysgol

i ddarllen Ladin, Groeg, hên chwedle,
jaith anweddol fel jaith hen wydde,

a 'n brodur ni heb fedr ei habsi
yn wyr grasol mewn eglwysi.

Beth a wneir a Chamridge a Rhyd-Ychen
pa 'n waeth Gwrexam neu Lan-gollen?
Ni gawn yno ormod o ddysc
yn ein mysc ein hunen!

Cewch weled yn Llyfr y Cybyddion
mae drwg iw chware ddyddie gwylion.
Chware a bair werthu tir;
wrth weithio fe gesglir digon.

Peth llwyddiannus ydi trawster
i 'r sawl a fedro ei drin a 'i arfer
i gael ei fyd yn jawn i' w fodd;
hyn yma a gododd Grwmwel.

Edrych yn Llyfr y Mawr Draha [td. 54] Ffwl
yn y bennod faleusus a 'r wers nesa,
mae trawster a gododd i fynu 'n rhwydd
yr Justus brydswydd Bradsa-w [sic].

Bydd rhai pobl yn ymgroesi;
ynfydion cattyliaid ydi y rheini.

Wrth godi ei bodie att ei penne,
mae nhw yn sigo bôn ei breichie.

Edrychwch ym henod yr Anghyfiawnder
ag chwi beidiwch a dywedyd eich pader.

Madde i ni ein dyledion fel y maddeuwn ni i 'n dyledwyr.
Wel dyna air heb ronun o synwyr.

Dyled y wlad yw taly i ni ein trethi;
nid ym ni mor ffol ag y maddeuwn i y rheini.

Yn enw 'r Arglwydd a 'r Prottector,
mi a 'i tyna nhw o groen y clector.

Mi dorra ar fyr — mae 'r dydd yn pasio —
rhag ych dal chwi yn rhy hir heb eich cinio.
Huson

Mi a 'th wele di 'n bregethwr odieth;
mae geni ti ormod o ddysgeidieth.

Di gei rent eglwys geni yn rhywle
am bregethu hyd y teie.

O chai 'r fan i rwy 'n ei ddewis,
trowch i ffordd y ficcar Jervis. —

gweddi-ai am rent Llan Silin —
mae fo 'n gweddio gyd'a 'r Brenin.
Enter Hamper.

Rhedwch am yr hoedel
i hebrwng corph Oliver Cwrwmwel!
Fe ddarfu i 'r ange i daro i lawr,
reolwr mawr o ryfel.
Ffwl

A fu farw y Prottector [td. 55] Ffwl
yn <j>âch <b>regeth mewn esgybor?
Mi dafla fy llyfre i ficcer y plwy;
ni phoenai mwy yn ei hagor.
Huson

Ond rhyfedd ag ystowtiad fydde
yn rheoli ei wyr a 'i arfe.
Pa fodd y dichon ange gwan - pa
fentro dan ei gledde?
Hamp

Fo fwried o 'i lawr yn un llam;
mae 'n ddrwg i holl Gomitti Gwrexam.

Awn i 'w gladdu; ni welir dridie
un wên lawen ar y ngene.
Ffwl

Mae 'n chwith jawn gan ine amdano;
mi gymrwn ychydig ag ochneidio.
Exit oll.
Enter Hwsmon a 'r Cabelir P. Moris.

Oes neb a bryn nag ôg nag ared,
jau na thîd, rhaw na hatched?

Mi gymres ormod y boen yn methu;
nid ai i lafurio tir ond hyny.

Er ys ugain mlynedd rydwi yn poeni,
a 'r sawdwyr segur sy 'n gwresogi,
mynd a 'm gwair a mynd a 'm hŷd,
a 'm harian i gŷd yn drethi;

dwyn yr wŷn a 'r mynnod,
y gwydde a 'r jeir a 'r clomennod.
Nid allai fagu dim ond chwain
oddi gerth brain neu lugod.

Gwaetha dim sy 'n torri y nghalon
eisio cael ei galw yn lladron
plundrio a dwŷn fy holl dda 'n glîn
oer ddiwedd i 'r Jddewon![32]

Er pan rhyw beth a 'r Protector [td. 56] Hwsmon
nid oes arnynt hwy mor ordor

o ffydd i ffydd yn gwau trwy ei gilydd
yn dweyd yn deg a thyngu celwydd.

Mab Crwmwel sy dda ei gydwybod;
mae fo ar swydd yn ymwrthod.

Pe cae fo i wllys, fe roe i goron
yn wir cofus i 'r aer cyfion.

Y rwan un Hasrig a Fflittwd
ag un Lambart gefel<l> gofrwd

ydyw fo 'n erbyn Rwmp o Lundain.
Cabelir

Mi glywais ei fod gan Bresbiteriain.
Hwsm

Os dechre Mwngc a 'i armi daro,
mina fentrwn gyd ag efo.

Hai how, Wyddelod a Chymru,
gwell i ni 'n lladd yn lân na nychu.

Mi a fine o nerth y nhraed tuag adre
i chwilio 'r clawdd a 'm cledde.
Cabelir

Aros, aros, cymer gwmni;
mi ddôf fine gyda thydi.
Exit y 2.
Enter y 2 Fflitwd.

Fy ffrind Hasrig, rwy mewn trymder.
Hasrig.

Fy ffrind Fflittwd, beth iw 'r matter?
Fflittw

Rwy 'n ofni mae gwell a fase i ni
gadw Lambert gyda nyni

rhag ofn bod General Mwngc mewn males;
pwy wyr pa feddwl sy 'n i fynwes?
Hasrig

Os oes ond hynny, byddwn lawen.
Gadewch iddo ddwad i Lunden.

Oni wneiff o 'r peth a fynwn,
mewn cur chwerwedd ni a 'i carcharwn.
[td. 57] Enter Mwngc.

Fflittwd a Hasarig, aedwyr penna,
chychwi ei deuwedd a gyfarcha.
Fflittwd

General Mwngc, a ddarfu i chwi flino?
I Citti Lundain mae i chwi groeso.
Mwngc

Mi drafaelias yma attoch
i edrych pa ddiffyg a fu arnoch.

Mi glywais eich bod chwi heb jawn gyttuno;
yn gandryll jawn pwy all ych coelio?
Fflittw

A sefwch i gyd'a nyni yn jawn-wych
i chwilio 'r deyrnas yn gadarn-wych?
Dywedwch eich meddwl i ni 'n rhydd,
pa ffordd i 'r ffydd sŷ genych?
Mwngc

Dirgelwch gwr ydyw [celu ei] feddwl.
Mi ddyweda i chwi beth, ni ddweydai mo 'r cwbbwl.

Pa'r ymrafel sydd yn Llundain
rhyngoch chwi a 'r Presbitterian?
Hasrig

Gwyr North Cymru oedd yn gweinio;
yng-Haer y byont hwy 'n rubelio.

Os sefwch chwithe gyda nyni,
ni wnawn ein rhann am guro y rheini.

Mae prentisiad Llundain hefyd
a haeddent gosbedigaeth waedlyd.

Mae nhw yn ymgodi yn gyttun
ag yn an ufudd yn ein herbyn.
Mwng

Ffri Parliament i yn gynta
i ddadwreiddio 'r anwiredda.[33]

Nes cael gwybod ar bwy mae 'r beie,
mi a 'ch carchara chwi a nhwythe.
[td. 58] Mwngc

Yr ydwi yn comittio Fflittwd a Hasarig
ac yn comittio pob ffenattig

ag yn ufuddhau i bob gofernor
a fy 'n rhwyda 'r hên Brottector.

Pob gofernor, pob capteiniad a phob offis
dan y Rwmp sy 'n byw 'n gariss.

Gildio, rhoddwch i lawr eich arfe
ag ewch yn fuan i 'ch trigfanne.
Enter Ffwl.

Mr Mwngc, Duw a 'ch cattwo;
myfi yn gynta sydd yn ildio.

Mi flinais yn plundrio gyd'a Rowndied;
i rydwi 'n leiccio troi fy siecced.
Mwngc

Mae i tti groeso. Glŷn yn ei harfe
a dyro y gwyr gerfydd ei sodle.
Ffwl

Fflittwd a Hasrig, y ddau rebel,
seccuttorion Oliver Crwmwel,
dowch yn fuan gyda mi
i ofun mersi i 'r marsiel.[34]
Exit y 3.
Mwngc

Gwrandewch drwy 'r deyrnas, bonedd a gwerin!
I riwlio 'ch bonedd chwi gewch ych Brenin.

Myfi sy 'n ei ddethol a Duw sy 'n ei mddiffin
ag yn ei blannu lle 'r oedd yr hên wreiddin.

Charles; Charles a fydd reolwr,
aer y goron, wiw-lan gongcweriwr.

Ni chewch i weled mwy o 'r trattur
o hên dreftadaeth Owen Tudur.
<Exit Mwngc>.
Enter 4 1 Fflitwd a 2 Hasarig a 3 Hamper a 4 Huson.
Fflitwd

Ffei, ffei, ni aethon yn ffylied;
Mwngc a 'n tywyllodd o flaen ein llyged.
[td. 59]

Ei ollwng a wnaethon i dre Lundain
a rhoi iddo ein harfe i 'n lladd ein hunain.

Och, na chawson dirion derfyn
cyn clywed proclaimio 'r Brenin!

Llawenach a fase gan y nghalon
fy mrathu a chledde dan y nwy fron.
Hasrig

Gwaeth na dim mae 'r Cabeliers
gwedi myned yn ffri howlders,

uwch ein penne ni yn 'swagrio
a nine tan ei traed ar syrthio.

Ffei, ffei ini fod mor feddal!
Ffei, o lid am fedru ymddial,

am na basem ni yn ei fwrdrio,
pan oedd dialedd dan ein dwylo.

Diymadferth iawn a fuom nine
a digoel jawn a digalonne

am golli 'r trefydd mawr a 'r cestyll
ni lesen o 'i hanfodd fyth mo 'i henyll.
Hamper

Roeddem ni ei gyd wedi diffrwytho;
roedd rhyw beth yn dal ein dwylo.
Er maint ein serch i golli ein gwaed,
nid alle ein traed symudo.
Fflittwd

Er bod ympiniwn yn ein penne,
ni fedrwn droi mo 'n tafode,

nag i ddywedyd gair i 'n safio,
pan ddaeth y matter i 'n comuttio.
Hasrig

Na ymrowch i farw cyn eich condemio.
Mae geni newydd i 'ch confforddio;
rhag colli ych parch a 'ch uchel râdd, [td. 60] Hasrig
ni ymrown i ymladd etto.

Nyni a 'scrifennwn lythyr
drwy dir Brydain att ein brodur.

Ni ddown fel eirth ei gyd ar unwaith
i 'w mwrdrio yn ei gwlaŷ ryw noswaith.
Huson

Hynny a wnawn a byddwn barrod.
Ni fynwn bowdwr gwyn ryw ddiwrnod,
ag a ymladdwn yn ddisŵn
yn waeth na 'r cŵn cynddeiriogod.
Enter Ffwl.

Ai yma 'r ydych i gyd yn plottio?
Ewch att y marsiel, rwy 'n rhybiddio.
Fflittwd

Pam y rhaid i ti ein cyhyddo?
Nyni a 'th gododd di i falchio.
Ffwl

Mi a 'ch gadawaf i chwithe, y gwyr bonddigion,
pan ddarffo i 'r coedydd dyfu digon.
Huson a Hamper yn cychwyn ymaith.
Ffwl

Arhoswch yma etto!
Mae geni awdurdod i 'ch disbandio.

Moeswch arfe, ladron breision!
Hasarig

Cymer iti ynhŵ; yn boeth a bothon.
Rhoi 'r arfe i lawr.

Pa beth a gawn ni i 'n maentaenio
gan fod y matter i 'n comuttio?
Ffwl

Dydd a nôs, hai, dos di
o nerth dy wythi i weithio.
Huson

Os rhaid i ni sydd wedi pesgi
deithio a gweithio o nerth y gwythi

ymado a 'r bir a 'r cwrw croyw-deg,
yr ydwi yn ofni y tawdd y mloneg.
Ffwl

Mi a 'th wele di wedi casglu braster,
yn din dew jawn ag yn dender
[td. 61] Ffwl

ag yn barod jawn i 'r hatched
a fynd di [sic] nôl y gigydd attad?
Hampr

Nid wy abl byth i weithio;
nid all y nghefn i mo 'r ystwytho.
Ffwl

Ow, paham iw hynny 'n rhodd?
Ai pawl a dyfodd drwŷddo?
Hamper

Wrth gael cymaint o seguryd,
mi ollyngais dros gô fy 'nghelfyddyd.

Nid oes geni ond gweddio;
bid byan yr êl hi yn rhyfel etto.
Ffwl

Ofer iti roi dy weddi;
dysg wers arall rhag dy grogi.
Hamp

Nis gwn i ple ar ddeu pen daiar
i gadewais i fy hampar.
Ffwl

Di a 'i gadewaist hi yn Llandderfel,
yngwystl cwrw wrth fynd i rhyfel [sic].
Huson

Pe cawn i fenthyg manawed,
mi awn i drwsio sodle 'r merched.

Os medrai ddim o 'r hên gelfyddyd,
mi ai i chwilio am hemp i wneythr pwyntryd.
Ffwl

Ni chei di hempen yleni,
pe rhoi ti aur amdani.

Nid ei i goblerieth i blygu garra
nes darfod naw mis y cebysta.
Huson

Gofyn i Fwngc a gawn i fynd tano;
ni drown yn Gabeliers etto.
Ffwl

Ffwrdd, ffwrdd a chwi ffalswyr!
Ni wnewch fyth wasan'eth cywir.
[td. 62]
Huson

Awn, ni chawn mo 'r aros yma.
Ffwl

Gwared ohonoch gore pan bella.
Hamp

Awn, ni chawn ddim o 'r croeso
ffordd y bŷon gynt yn cwarttio
am ein castie pam y cawn
och Huw, i ble 'r awn heno?
Ffwl

Canlynwch eich trwyn tua 'r Nordd
i dreio 'r drâtt i sbeilio pen ffordd.
Huson

Am ein bod ni cŷd yn y sbeilio,
mi ro i ti fflagen wrth ymado.
Hamp

Mi ddo gyda thi yn y man
i geisio rhan ohono.
Exit ôll.
Enter 2 Mwngc.

Fy Mrenin Charles o reiol waed cyfan,
mae 'n groeso wrthych i' ch eiddo eich hunan,
a dilynwch eich jawn ffŷdd
ag impiwch newydd winllan!
a Brenin.

I chwi rwy' yn rhwymedig,
fy amddiffynwr Mwngc garedig.
Mi alla eich cyfri yn ddiwâd
yn anwyl dad nodedig.
Mwngc

Gwyr gonest y deyrnas, bonedd a gwerin,
ufuddhewch, chwi gewch eich Brenin

i gael troi 'r ffanattig ymaeth
a raglyniodd y gelyniaeth.
Brenin

Chwi wyddoch y cam a wnaethont a myfi,
dwyn y teyrnasoedd a 'r cwbl oedd geni.
Hynny oedd yn peri i chwi gael pwŷs
a 'ch llwytho yn ddwŷs a threthi.

Nid wy 'n 'wllysio cosbi undyn
a fy 'n ymladd yn fy erbyn,
[td. 63] Brenin

ond dial ar y rhai a dore heb derfysc

wir arglwyddi gloyw ddysc.
benn fy nhad a 'i arglwyddi gloewddysg
Mwng

Chwi ddywedasoch wreiddin fy meddwl:
y nhw a haeddant anferth drwbl,
y cigyddion a wnaeth gam;
can ddiodde am y cwbl.

Mi ddaethim unwaith etto i Lundain
lle bym a 'm llywydd yn byw 'n llawen.

Gwae fi; gwae hwythe dreigie drygfodd
pen grynion dwysion a 'i diosodd.
Enter Frenhines.
Mwngc[35]

Yr Urddas Frenhines Mari,
mae 'n groeso wrthych i Lundan Citti.
Chwi ellwch bellach ddydd a nôs
yn ddiofal aros ynddi.
Brenin

Chwi, General Mwngc gywirlan,
i mae i mi ddiolch am y cyfan.
Chwi godasoch ar ei draed
o reiol waed y rwan.
Frenhines

Fy mab, fy mab, na byddwch ry feddal!
Nid ellwch i fod un awr yn ddiofal

nes ichwi grogi yr holl dratturied
a fu i 'ch erlyd mewn caethiwed.
Brenin

Rhaid i mi fod yn drugaroccach
a chymryd y matter yn arafach
nes i 'r Parliament yn gyfion
farnu 'r drwg a chadw 'r gwirion.
[td. 64]
Ffwl

Oes yma neb yn ofni y Rowndied?
Doed i 'r tir gole, dim hwy nag ymguddied!
Mae 'r Cabelir yn mynd yn frâs
drwy jawn wych urddas chwardded!

A welodd neb yr Justus Brodsa?
A fu'o er ystalwm ddim fordd yma?

Gwr synhwyrol jawn oedd hwnw;
fo fu farw ddoe rhag ei grogi heddyw.[36]

Chwi gewch yr un fath ar gyfreithie
ag oedd yn amser eich hen dade
a 'ch teidie wnae gadw diwrnod gwyl.
Wel dyna 'r gorchwyl gore:

rhag ofn penyd nid eill undyn
o fewn y deyrnas fyned ar'nyn.

Pan edrychwi ar ei thegwedd,
mi glywa sŵn y gynffon senedd.

Pob un sy 'n caru hawddgarwch
yn well na 'r trwst na 'r tristwch,
gan fod ein Brenin yn ein brô
fe ddarfu cwyno. Cenwch!

Nodiadau
Notes

1.Robert Greville, second Baron Brooke of Beauchamps Court (1607-43), commanded a foot regiment that fought at the battle of Edgehill (1642) in the earl of Essex's army.
2.The stage direction here is erroneous, as is apparent from Gerard's continued conversation with the Fool.
3.Perhaps Sir William Vavasour, baronet (d. 1659) and royalist army officer, who commanded the Welsh forces at the siege of Gloucester in August 1643.
4.Bristol fell to a Royalist assault at the end of July 1643, and was recatpured by Parliamentarian forces in September 1645.
5.The cobler is John Hewson, a cobbler in Westminster in the 1630s, who rose to become a colonel in the Parliamentarian army in December 1645, and was appointed Lord Hewson under the Protectorate. He was commissioner at the trial of Charles I and signatory to his death warrant.
6.The battle of Newbury, 20 September 1643.
7.Brooke was killed by a single shot from the spire of Lichfield Cathedral on 2 March 1643.
8.Essex, captain-general of the Parliamentarian army from July 1642, first tendered his resignation on 28 March 1643, and again threatened to resign in October 1643 in an attempt to have Sir William Waller removed from his command. After military defeats in the south-west in the summer of 1644, day-to-day command of the Parliamentarian army was transferred to a coucnil of war, with Essex ultimately resigning his commissions in March 1645.
9.Sir William Brereton (1604-61), commander-in-chief of Parliamentarian forces in Cheshire from spring 1643.
10.Sir William Waller, major general of Parliamentarian forces in the west from February 1643. Waller's role increased after the autumn of 1644, when those Parliamentarian generals who advocated total victory held the upper hand over those, such Essex, who proposed peace with the King.
11.Cromwell was made a colonel in February 1643 and thereafter took a leading role in commanding the Parliamentarian army in East Anglia. An opponent of Essex in the power struggle of October 1643, he served under Waller's command, rising to prominance in the battles of Marston Moor (July 1644) and Naseby (June 1645).
12.Thomas Harrison (bap. 1616, d. 1660), parliamentarian army officer who took part in the battles of Marston Moor (1644) and Naseby (1645). He was a commissioner at the trial of Charles I and signatory to his death warrant
13.Presumably a reference to the battle of Marston Moor.
14.Chester was besieged intermittently from late 1644, falling to an army under the command of Sir William Brereton in February 1646.
15.Either Naseby or (the second battle of) Newbury is intended.
16.Charles was imprisoned in Carisbrooke Castle on the Isle of Wight in November 1647.
17.Fairfax was the leader of a group of parliamentarians who opposed the trial and execution of Charles, and failed to attend any sessions of the trial.
18.William Monson was nominated a commissioner at the trial of Charles I, but, although he attended the court three times, he withdrew from the proceedings on 26 January and did not sign the death warrant. Nevertheless, after the restoration, he was treated as a regicide, deprived of his honours and property and incarcerated in Fleet prison from 1660 until his death in 1673.
19.In fact, all characters except the King exit at this point.
20.Probably the <ch> at the end of cedwch led the scribe to repeat it in ych instead of yn. Alternatively perhaps emend to cedwch ych ffydd.
21.The form rhydd-did here is correct.
22.Perhaps a miscopying of yscaffle or yscafell in an earlier manuscript? The word seems to have been misunderstood by the copyist: the form ystafell in line 982 seems to be another misunderstanding of yscafell.
23.Having fallen out of favour with the Royalist command, Gerard went into exile sometime after the capture of Oxford in the second half of 1646. He spent the next fourteen years in the Netherlands and France, returning to England only with the restoration in 1660.
24.Clenennau is an estate in Caernarfonshire, near Porthmadog; see GPC 459, which also gives the spoken pronunciation Clenna. During the Civil War it was home to Sir John Owen, royalist major-general and governor of Conwy, who led the defence of the town in summer and autumn of 1646. Sir John was obliged to pay fines totalling £4842 to Parliament in 1647. A further £1000 in fines was extracted as a result of his participation in the north-Wales rebellion of 1648. His estates were seized again in 1659 after a royalist rising in Gwynedd.
25.Mostyn was fined £852, one-tenth of the value of his estate in 1647.
26.Sir Evan Lloyd of Bodidris-in-Yale (Denbighshire) was High Sheriff of Denbighshire from 1643, and was fined £1000 after Parliament's victory for his role (see Norman Tucker, Denbighshire officers in the Civil War (Denbigh: Gee and Son, 1964), 47–51).
27.A line appears to have been omitted in copying, either before this line (forming a complete quatrain), or following this line (forming a complete couplet).
28.Charles II was declared king after landing in Scotland in 1650.
29.At the Battle of Worcester (22 August 1651), Charles II was defeated by a much larger parliamentary army led by Oliver Cromwell. Charles subsequently escaped to France.
30.It is not entirely clear in the manuscript whether this couplet is spoken by Harris or by Crwmwel.
31.The rhyme here is faulty: there is no internal rhyme for byw.
32.Note the failure of the rhym glîn : i 'r here.
33.After entering London with his army in February 1660, Monck readmitted to Parliament those MPs who had been excluded in 1648, on condition that Parliament would disolve itself and a new Parliament would be elected.
34.Neither Hesilrige nor Fleetwood was imprisoned until after the return of Charles II in May 1660.
35.The addition here by hand 2 is unnecessary as Monck is already speaking.
36.Bradshaw died on 31 October 1659. After the Restoration, his body was exhumed and hanged on 30 January 1661.
© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: