Groniosaw, James Albert Ukawsaw. Berr hanes o'r pethau mwyaf hynod ym mywyd James Albert Ukawsaw Groniosaw, tywysog o Affrica: Fel yr adroddwyd ganddo ei hun (Aberhonddu: Argraphwyd dros y Parch. Mr. W. Wiliams, gan E. Evans, 1779), testun cyflawn / entire text.

Cynnwys
Contents

Y Rhagymadrodd at y Darllenydd. iii
HANES James Albert, &c. 5

[td. iii]

Y Rhagymadrodd at y Darllenydd.

   
Yr hanes hon o fywyd a phrofiad ysprydol James Albert, a gymmerwyd o 'i enau ef ei hun, ac a roddwyd ar bapur gan bin ysgrifennu pendefiges ieuangc o dref Llanllieni (Leominster), er ei difyrrwch ei hun, ac heb un diben ar y cyntaf i 'w wneud yn gyhoeddus. Ond fe gafwyd ganddi yn awr ei roddi mewn argraph-wasg, o un diben (fel yr ydys yn meddwl) bydd yr hanes fechan hon i gynnwys sylwedd deilwng o sylwiad a gwrandawiad pob darllenydd Crist'nogol.——Fe allai fod gennym ni yma, mewn rhyw radd, agoriad o 'r cwestiwn hwnnw ag a flinodd feddyliau cynnifer o ddynion prysur: sef ymha ddull y delia Duw â 'r rhannau tywyll hynny o 'r byd lle na's daeth erioed mo Efengyl Iesu Grist? Yn awr mae yn ymddangos oddi wrth brofiadau y dyn hynod hwn, nad yw Duw yn achub heb wybodaeth y gwirionedd; ond am y rhei'ny ragwybu efe, er iddynt gael eu geni tan bob anfantais allanol, ac yn yr ardaloedd o dywyllwch ac anwybodaeth mwya dudew, rhaid iddo weithio yn rhyfeddol ar, ac effeithio eu meddyliau, ac mewn gwryd o ragluniaethau doeth a mwya rhyfeddol wedi eu happwyntio, mae efe yn eu dwyn hwynt at foddion o ysprydol gyfarwyddiad, yn agor yn raddol i 'w golwg lewyrch y gwirionedd, ac yn rhoddi iddynt lawn berchennogaeth a mwynhâd o fendithion anchwiliadwy ei Efengyl.—Pwy all ammau na ddaeth yr argyhoeddiadau ag oedd yn cael eu cymmell mor nerthol ar feddyliau Albert, pan oedd yn fachgen, fod Bod yn uwch nâ 'r haul, y lloer, a 'r ser (gwrthddrychau addoliad pobl Affrica) oddi wrth Dad y goleuni, a 'u bod, mewn perthynas iddo ef, yn flaenffrwyth o lewyrchiad gogoniant yr Efengyl? A ystyriwn ni ei siwrnai faith beryglus ef i oror Guinea, lle y gwerthwyd ef yn gaethwas, ac felly y dygwyd ef i dir Crist 'nogol, yn unig fel effaith tueddiad astud, ymofyngar? A gawn ni wrth roi cyfrif ohono ei roi ef i ddim sydd uwch nag unig ddamwain, neu amgylchiad digwyddiadol? Pa beth bynnag feddylio Deistiaid ac Athistiaid, yr wyf yn gobeithio y bydd i 'r darllenydd Crist[td. iv]'nogol yn hawdd ganfod trefniad a chyfarwyddiad ddoeth a hollalluog yn yr holl ysgogiadau hyn. Yr oedd ef yn perthyn i Waredwr pechaduriaid colledig; pwrcas ei groes ydoedd; am hynny yr Arglwydd gymmerodd arno ei dywys ef ffordd ni's adnabu, o dywyllwch i 'w ryfeddol oleuni, fel y gallai ei arwain ef i iachusol galon-adnabyddiaeth ac undeb â 'r Tri yn Un Duw yng Nghrist yn cymmodi 'r byd ag ef ei hun, heb gyfrif iddynt eu pechodau.—Fel yr oedd ei alwad ef yn anarferol iawn, felly mae rhai pethau neilltuol yn hynod iawn yn ei brofiadau ef. Duw ddododd anrhydedd neilltuol arno yn arferiad ei ffydd a 'i amynedd, yr hon yn y treialon a 'r cystuddiau mwya, cyfyng a thruenus a gafwyd er clod a gogoniant i 'r Arglwydd. Pa mor ddwfn mae 'n rhaid ei fod yn effeithio ar galon dyner i gael ei droi nid yn unig i 'r cyfyngder eithaf ei hunan, ond bod ei wraig a 'i blant ar ddarfod amdanynt o flaen ei lygaid! Etto ni ddiffygiodd ei ffydd ef; fe obeithiodd yn yr Arglwydd, ac fe waredwyd. Ac yn y funud hon, er iddo gael ei eni o waedoliaeth uchel, ac yn awr tan bwys amrywiol ragluniaethau cystuddiol, yr wyf yn credu (canys yr wyf yn adnabod y dyn) y byddai yn well ganddo gofleidio 'r dommen â Christ yn ei galon, nâ rhoi fynu ei feddiannau ysprydol a 'i fwynhâd i lanw gorseddfaingc brenhinoedd. Fe allai nad yw ddim maes o le i ddal sulw i James Albert ymadael â 'i wlad enedigol (mor belled ag allaf ddeall oddi wrth rai amgylchiadau) pan oedd ef ond 15 mlwydd oed; mae yn ymddangos yn awr ei fod wedi troi ar drugain: o ddeall naturiol da iawn; yn bur gyfarwydd yn yr Ysgrythurau, a phethau Duw, ac yn berchen tymmer garuaidd a thyner; a 'i ymddygiad da ellir dystio nid yn unig yn Kidderminster, lle mae ef yr awr hon yn aros, ond hefyd gan amryw bersonau credadwy yn Llundain a lleoedd eraill. Ddarllenydd, gan gyflwyno yr hanes hon i 'ch darlleniad, ac yntef yr hwn yw y testun ohoni i 'ch parch cariadus,
   
Yr wyf eich ffyddlon a 'ch ufudd was er mwyn Crist, W. SHIRLEY.
[td. 5]

HANES James Albert, &c.

   
FE 'm ganwyd yn ninas Bournou; fy mam oedd ferch henaf brenhin Zaara, dinas bennaf pa un yw Bournou. Myfi oedd y ieuangaf o chwech o blant, ac yn cael fy ngharu yn neilltuol gan fy mam, a fy nhaid oedd ymron ynfydu o gariad attaf.
   
Yr oedd gennyf o fy mebyd fath o feddwl ymofyngar; yr oeddwn o dymmer mwy prudd a distaw nag un o 'm brodyr na 'm chwiorydd. Mi a 'u blinwn hwynt yn fynych â holiadau na's gallent eu hatteb: am ba achos yr oeddent yn diflasu arnaf, am eu bod yn tybied fy mod naill ai yn ynfyd neu allan o 'm pwyll. Diau fy mod ar rai prydiau yn bur annedwydd ynof fy hun: yr oedd e 'n gwasgu yn gryf ar fy meddwl fod rhyw Ddyn mawr o allu yn cyfaneddu uwch yr haul, y lleuad a 'r ser, y rhai oedd gwrthddrychau ein haddoliad ni. Hi ddioddefai fy mam anwyl dirion gennyf ragor nâ neb arall o 'm cyfeillion.—Yn fynych mi ddyrchafwn fy llaw tu a 'r nef, ac a ofynwn iddi pwy oedd yn byw yno? ac anfoddlon iawn oeddwn pan dywedai hi wrthyf, yr haul, y lloer a 'r ser, gan fy mod yn credu yn fy meddwl fy hun fod yn rhaid bod yno ryw Allu mwy.—Yr oeddwn yn suddo yn fynych mewn rhyfeddod wrth edrych ar waith y greadigaeth: ofnus ac anesmwyth oeddwn, ac ni's gallaswn ddywedyd am ba beth. Eisiau oedd arnaf i gael fy [td. 6] nghyfarwyddo am bethau ag na's gallasai un dyn roi gwybod i mi; ac yn wastad yr oeddwn heb gael dim boddlondeb. Yr argraphiadau rhyfeddol hyn a ddechreuasant yn fy mebyd, ac a 'm dilynasant I yn wastadol nes gadewais fy rhieni; yr hyn sydd yn rhoddi i mi achos o ryfeddod a diolchgarwch.— Yn y modd hwn mi dyfais yn fwy fwy anesmwyth bob dydd, fel ar un dydd Sadwrn (yr hwn yw 'r dydd ar ba un yr y'm ni yn cadw 'n Sabbath) yr ymdrabaeddais mewn blinderau ac ofnau na's gellir eu manegu, a 'r hyn sy 'n fwy anghyffredin, ni's gallaswn roi rheswm amdanynt. Mi gyfodais ar ol ein harfer ni, o ddautu tri o 'r gloch (fel yr y'm ni yn rhwym o fod yn ein lle addoliad awr cyn codi haul) nid ydym yn dweud dim yn ein haddoliad, ond yn para ar ein gliniau gan ddal ein dwylo i fynu, heb yngan gair nes bo 'r haul ar ryw uchder, yr hyn wyf yn feddwl allai fod o ddautu 10 neu 11 o 'r gloch yn Lloegr: pan wrth ryw arwydd wnair gan yr offeiriad yr ydym yn codi i fynu (am fod ein haddoliad wedi darfod) ac yn ymadael bawb i 'w le neilltuol ei hun. Lle ein cyfarfod sydd tan bren palmwydden fawr lydan; yr ydym yn rhannu ein hunain i amryw gynlleidfaoedd; am fod yn amhosibl i 'r unrhyw bren i orchguddio trigolion yr holl ddinas, er eu bod hwy yn fawrion iawn, yn uchel a godidog rhagorol: defnyddioldeb a thegwch pa rai ni's gellir ei ddisgrifio; mae 'n gwasanaethu trigolion y wlad o fwyd, diod a dillad;* mae corph y balmwydden yn fawr iawn; ac ar ryw amser o 'r flwyddyn maent yn gollwng ymaith ei sudd ef, ac yn dwyn llestri i dderbyn ei win ef, o ba un maent yn tynnu allan gyflawnder mawr, nattur pa un sydd yn hyfryd
* Barn gyffredin pobl Lloegr yw, bod trigolion Affrica yn myned yn hollol heb ddillad; ond mae 'r farn hon yn gyfeiliornus iawn: mae ganddynt fath o wisgad ag sydd yn eu gwneud hwy i edrych yn addas, er ei bod yn ysgafn ac yn denau iawn.


[td. 7] felus: dail y pren hwn sydd o nattur sidan; maent yn fawr ac yn dyner; pan b'ont wedi sychu a 'u tynnu yn ddarnau oddi wrth eu gilydd, maent yn ymddangos fel llîn Lloegr, ac y mae dinasyddion Bournou yn ei weithio ef yn ddillad, &c. Y pren hwn sydd hefyd yn dwyn planhigyn neu sylwedd ag sydd yn ymddangos fel cabbage, ac yn gyffelyb iawn iddi, mewn blas bron yr un fath; mae yn tyfu rhwng y canghennau. Y mae ef hefyd yn dwyn cneuen, yn agos yn gyffelyb i cocoa, yr hon sy 'n cynnwys cnewyllyn ym mha un y mae llawnder mawr o laeth, yn hyfryd iawn ei flas: y plisgyn sydd o sylwedd galed, ac o ymddangosiad têg iawn, ac sydd yn gwasanaethu yn amrywiol fath o lestri, &c. Ond i fyned ymlaen; ar ol i addoliad ein Sabbath fyned heibio (y diwrnod yr oeddwn yn fwy trallodedig a chystuddiedig nag erioed) yr oeddem bawb ar ein ffordd adref fel arferol, pan darfu i gwmmwl du anghyffredin gyfodi a gorchguddio 'r haul; yna canlynodd gwlaw trwm iawn a tharanau mwy dychrynllyd nag a glywais erioed o 'r blaen: y nefoedd a ruodd, a 'r ddaear a grynodd gan eu swn: hyn a weithiodd arnaf yn ddwfn ac a 'm taflodd i lawr; fel yr wylais yn druenus, ac fel na's gallaswn ddilyn fy nghyfneseifiaid a 'm cyfeillion i dref.—Gorfu arnaf aros, a theimlo yr oeddwn fel pe buasai fy nghoesau wedi eu rhwymo, a chrynu yr oeddent tanaf: felly mi safais yn llonydd, gan fy mod yn ofni yn fawr y Dyn o allu ag oeddwn I yn gredu ynof fy hun ei fod yn byw uwch ben. Un o 'm cyfeillion ieuaingc, yr hwn oedd â chariad neilltuol attaf fi a minnau atto yntef, a ddaeth yn ol i edrych amdanaf: fe ofynodd i mi paham yr oeddwn yn sefyll yn llonydd yn y fath wlaw creulon? ni's dywedais wrtho ond yn unig bod fy nghoesau I yn weinion, ac na's gallaswn ddyfod yn gynt: fe effeithiodd yn fawr arno wrth fy ngweled I yn wylo, ac fe 'm cymmerodd I erbyn fy llaw, ac a ddywedodd y dygai efe fi adref, yr hyn a wnaeth. Fy mam a gyffrôdd yn fawr am i [td. 8] mi aros allan yn y fath dywydd creulon; hi ofynodd i mi amryw gwestiynau paham y gwnaethum felly, ac a oeddwn I yn iach? Fy anwyl fam, ebe fi, attolwg pwy yw y Dyn mawr o allu ag sydd yn gwneuthur y taranau? hi ddywedodd, nad oedd un gallu ond yr haul, y lloer a 'r ser; ac mai hwy wnaeth ein gwlad ni oll. Mi ofynais eilwaith o ba le y daeth ein holl bobl ni? Hi 'm hattebodd, un o 'r llall; ac felly hi 'm dygodd yn ol dros amryw genhedlaethau. Yna ebe fi, Pwy wnaeth y dyn cyntaf? a phwy wnaeth y fuwch gyntaf, a 'r llew cyntaf, ac o ba le y mae 'r gilionen yn dyfod, am na's gall un dyn ei gwneud hi? Fy mam a ymddangosodd mewn gofid mawr; hi ofnodd naill ai bod fy synhwyrau i wedi adfeilio, neu fy mod yn ynfyd. Fy nhad ddaeth i mewn, a phan welodd efe hi mewn galar fe ofynnodd iddi yr achos, ond pan adroddodd hi iddo ef ein hymddiddanion ni, yr oedd ef yn anfoddlon iawn i mi, ac a ddywedodd wrthyf y cospai efe fi yn chwerw os byddwn fyth mor aflonydd ond hynny; fel y bwriadais na ddywedwn ddim rhagor wrtho byth mwyach. Ond mi dyfais yn annedwydd iawn ynnof fy hun; fy mherthynasau a 'm cydnabod a gynnygasant trwy bob moddion ag allent fy nifyrru, trwy fy nghymmeryd I i farchogaeth ar eifr (yr hyn sydd arfer gyffredin yn ein gwlad ni) ac i saethu â bwa a saeth; ond ni's cefais ddim boddlonrwydd yn un o 'r pethau hyn; ac ni's gallaswn fod yn esmwyth trwy un moddion pa beth bynnag: a 'm rhieni oedd yn bur anesmwyth fy ngweled mor brudd a melancholi.
   
O ddautu yr amser hwn fe ddaeth marsiandwr oddi wrth y Gold Coast (goror aur) y drydedd dinas yn Guinea, fe fasnachodd â thrigolion ein gwlad ni mewn ifori, sef dant yr elephant, &c. Fe ddaliodd sulw mawr ar fy nghyflwr annedwydd I, ac a ofynodd yr achos ohono; fe ddangosodd drueni mawr drosof, ac a ddywedodd, os byddai i fy rhieni ymadael â mi dros ychydig amser, ac iddo ef i 'm cym[td. 9]meryd adre' gyd ag ef ei hun, fe fyddai hynny yn fwy o wasanaeth i mi nâ dim ag allent wneud troswyf.— Fe ddywedodd wrthyf os awn gyd ag ef, y cawn weled teiau ag adenydd ganddynt yn rhodio ar y dwfr, ac y cawn weled dynion gwynion; a bod ganddo ef amryw feibion o 'm hoedran I, y rhai fyddai yn gyfeillion i mi; ac fe ddywedodd hefyd wrthyf y dygai efe mi yn ol drachefn yn fuan.—— Fe 'm boddlonwyd I yn fawr â hanes y fath le dieithr a hwn, a dymuniad oedd ynwyf i fyned.—— Mi deimlais ryw gynhyrfiad dirgel ar fy meddwl, yr hwn nas gallaswn ei wrthwynebu, ag oedd fel pe dywedasai wrthyf fod yn rhaid i mi fyned. Pan gwelodd fy mam anwyl fy mod yn foddlon i ymadael â hwy, hi chwedleuodd â fy nhad, fy nhaid, a 'r lleill o 'm perthynasau, y rhai oll a gyttunasant i mi fyned gyd â 'r marsiandwr i 'r Gold Coast. Yr oeddwn yn fwy boddlon am fod fy mrodyr a 'm chwiorydd yn fy niystyru, ac yn edrych arnaf gyd â dirmyg ar gyfrif fy nhymmer annedwydd; ac hyd yn oed fy ngweision oeddent yn fy nibrisio, ac yn diystyru 'r cwbl a ddywedwn. Yr oedd gennyf un chwaer yr hon oedd bob amser yn dda iawn ganddi amdanaf, a minnau a 'i cerais hithau yn hollol; ei henw oedd Logwy, yr oedd hi yn hollol wyn, a thêg, a gwallt têg golau, er fod fy nhad a mam yn dduon.—Yr oedd arnaf hiraeth mawr i ymadael a 'm hanwyl chwaer, a hithau oedd yn llefain yn alaethus i ymadael â mi, yn plethu ei dwylaw, ac yn dangos pob arwydd o alar ag ellid ddychymmygu. Yn wir pe buaswn I yn gwybod pan ymadewais â 'm cyfeillion ac â 'm gwlad na fuaswn fyth yn dychwelyd attynt drachefn, fy nhrueni ar yr achos hynny fuasai yn anrhaethadwy. Trist oedd fy holl berthynasau i ymadael â mi; daeth fy anwyl fam gyd â mi fwy nâ thri chant o filltiroedd ar gamel; y rhan gyntaf o 'n siwrneu ni oedd yn gorwedd trwy goedydd: yr oeddem yn amddiffyn ein hunain yn y nos oddi wrth fwystfilod gwylltion trwy gynneu tân gylch cwmpas [td. 10] i ni; a ni a 'n camelod oeddem yn cadw o fewn i 'r cwmpas, neu ddioddef cael ein torri yn ddarnau gan y llewod a chreaduriaid rheipus eraill, y rhai oedd yn rhuo yn erchyll mor gynted ag y deuai y nos, ac a barhaent felly hyd y borau.—Nid oes le i ganmawl ond ychydig ar y wlad y daethom ni trwyddi; yn unig dyffryn o farble y daethom trwyddo, yr hwn sydd yn hardd anrhaethadwy. O bob tu i 'r dyffryn hwn mae mynydd uchel iawn ac agos yn anhygyrch. Mae rhai darnau o 'r marble hwn o hyd a lled anferth, ond o amryw faintioli a lliwiau, mewn amrywiol luniau, ac o ddull rhyfeddol. Y mae 'r dyffryn hwn gan mwyaf ohono â gwythiennau aur wedi ei gymmysgu â lliwiau bywiol a thêg; fel pan bo yr haul yn tywynnu arno, mae yn olwg mor hyfryd ag allo un ddychymmyg. Y marsiandwr a 'm dygodd I o Bournou, oedd yn bartner â gŵr bonheddig arall yr hwn oedd yn dyfod gyd â ni; hwn oedd yn anfoddlon iddo fy nghymmeryd o dre', fel y dywedodd ef, ei fod yn rhagweled llawer o beryglon ddeuai o i mi fyned gyd â hwynt. Fe gynnygodd berswadio y marsiandwr i 'm taflu I i bwll dwfn iawn ag oedd yn y dyffryn, ond ni's gwrandawodd arno, ac a ddywedodd ei fod yn amcanu cymmeryd gofal amdanaf: ond y llall oedd yn bur anfoddlon; a phan y daethom at afon, yr hon oeddem yn rhwym i fyned trwyddi, fe bwrpasodd i fy nhaflu i lawr a 'm boddi; ond ni's cydsyniai y marsiandwr ag ef, felly cefais fy achub.
   
Ni a deithiasom hyd o ddautu pedwar o 'r gloch bob prydnhawn, ac yna dechreuem barottoi erbyn y nos, trwy dorri i lawr nifer fawr o goed i gynneu tân i 'n cadw rhag y bwystfilod rheipus.——Siwrneu anfoddlon ac annedwydd iawn a gefais, gan fy mod mewn ofnau gwastadol y byddai i 'r bobl ag oedd gyd â mi i fy lladd. Mi feddyliwn yn fynych gyd ag eitha gofid am y cymdeithion hawddgar ag adewais yn ol, a choffadwriaeth o 'm hanwyl fam a dynnodd ddagrau yn fynych o 'm llygaid. Ni's gallaf [td. 11] ddim cofio pa cŷd y buom yn myned o Bournou i 'r Gold Coast; ond fel nad oes dim llongau yn agosach i Bournou nâ 'r ddinas honno, blinedig oedd i deithio mor belled ar hyd y tir, gan ei bod yn fwy nâ mil o filltiroedd. Llawen oeddwn pan ddaethum i ben fy siwrneu: Mi wag-ddychymmygais fod fy holl ofidiau a 'm haflonyddwch yspryd yn diweddu yma; ond pe buaswn yn edrych ar amser i ddyfod mi fuaswn yn canfod fod gennyf lawer rhagor i ddioddef nag a brofais I etto, ac nad oeddent ond prin ddechrau.
   
Yr oeddwn yn awr fwy nâ mil o filltiroedd o dre', heb gennyf gyfaill nag un moddion i bwrcasu yr un. Yn union ar ol i mi ddyfod i dŷ 'r marsiandwr mi glywais y drymmau yn curo yn gryf eithus, a 'r utgyrn yn seinio. Y personau sydd arferol o wneud hyn sydd raid iddynt dderchafu i ryw adeiliad uchel at y perwyl hynny, fel y bo y swn i gyrraedd ymhell: maent yn uwch nâ 'r clochdyau yn Lloegr. Yr oeddwn yn pleseru yn rhyfedd mewn swn mor hollol ddieithr i mi, ac ymholi yr oeddwn yn fawr i wybod yr achos o 'r fath lawenydd, ac a ofynnais lawer o gwestiynau yn ei gylch: fe 'm hattebwyd mai annerchiad i mi ydoedd, am mai ŵyr oeddwn i frenhin Bournou.
   
Yr hanes hon a roddodd i mi bleser dirgel; ond ni's goddefwyd fi yn hir i fwynhau hyn o hyfrydwch, canys yr un prydnhawn daeth dau o feibion y marsiandwr (bechgyn oddi amgylch fy oedran fy hun) tan redeg attaf, a dywedyd, fod yn rhaid i mi farw drannoeth, am fod y brenhin yn meddwl torri fy mhen I. Mi ddywedais fod yn sicr gennyf mai nid gwirionedd ydoedd, o ran mai i hynny y daethum i yno i chwarae â hwy, ac i weled teiau yn rhodio ar y dwfr ag adenydd ganddynt, a 'r dynion gwynion; ond yn fuan cefais wybod fod y brenhin yn dychymmygu i mi gael fy nanfon yno gan fy nhad fel yspiwr, ac y gwnawn y fath ddatguddiadau ar fy nychweliad yn ol ag a 'u galluogai hwy i wneud rhyfel gyd â mwy mantais i ni ein hunain; ac am y rhe[td. 12]symmau hyn ei fod ef yn resolfo na's dychwelwn I byth yn ol i 'm gwlad fy hun. Pan clywais hyn mi ddioddefais gystudd na's gall neb ei ddesgrifio. Mi ddymunais fil o weithiau nad ymadawswn fyth â 'm ffryns ac â 'm gwlad. Ond fyth yr Hollalluog oedd yn gweled bod yn dda i weithio gwyrthiau trosof.
   
Y borau yr oeddwn i farw, fe 'm golchwyd, a 'm holl addurnau aur a wnaed yn loyw ddisglair, ac yno y 'm dygwyd i 'r palas, lle yr oedd y brenhin i dorri fy mhen ei hun, ar ol arfer y lle hwnnw. Yr oedd ef yn eistedd ar orsedd ym mhen uchaf cyntedd mawr ehang iawn, yr hwn sydd raid myned trwyddo i fyned i mewn i 'r palas, y mae ef mor ehang â chae mawr yn Lloegr. Yr oeddwn yn myned rhwng dwy res o life-guard. Yr wyf yn meddwl ei bod o ddautu pedwar cant o latheidiau. Fe 'm harweiniwyd gan fy nghyfaill, y marsiandwr o ddautu hanner y ffordd i fynu; yno ni's gallasai efe ddyfod dim ymhellach: mi aethum i fynu at y brenhin fy hunan. Mi a aethum gyd ag yspryd calonnog, ac fe welodd Duw fod yn dda i doddi calon y brenhin, yr hwn oedd yn eistedd â 'i scymitar neu gleddyf cam yn ei law yn barod i dorri ymaith fy mhen; etto fe effeithiodd y peth gymmaint arno ei hun fel y gollyngodd ef i lawr o 'i law, ac a 'm cymmerodd I ar ei lin, ac a wylodd drosof. Minnau a osodais fy neheulaw o ddautu ei wddf ef ac a 'i gwesgais wrth fy mynwes. Fe 'm rhoddodd i eistedd i lawr ac a 'm bendithiodd; ac a ddywedodd na laddai mohonof, ac na's cawn fyned adref, ond cawn fy ngwerthu yn gaeth-was, ac yna y 'm harweiniwyd yn ol drachefn i dŷ 'r marsiandwr.
   
Y dydd nesaf fe 'm cymmerodd i long o Ffraingc; ond ni fynnai 'r capten ddim fy mhrynu, fe ddywedodd fy mod yn rhy fychan; ac yna cymmerodd y marsiandwr fi yn ol i 'w dŷ drachefn.
   
Y partner yr hwn a ddywedais amdano fod yn elyn i mi, oedd yn anfoddlon iawn i 'm gweled I yn [td. 13] dychwelyd, ac a bwrpasodd eilwaith wneud diben ar fy mywyd; canys fe osododd allan i 'r llall y byddai i mi eu dwyn hwynt i lawer o drallod a chyfyngderau, a 'm bod i mor lleied nad oedd neb a 'm prynai.
   
Bwriad y marsiandwr a ddechreuodd chwarae, ac ofn yn wir oedd arnaf y rhoid fi i farwolaeth: ond p'odd bynnag fe ddywedodd y gwnai brawf ohonof un waith yn rhagor.
   
Ymhen ychydig ddyddiau daeth un o longau 'r Dutch i 'r abar, a hwy a 'm dygasant i 'w bwrdd tan obaith y pwrcasai y capten fi. Fel yr oeddent yn myned, mi clywais hwynt yn cyttuno, os na's gallent fy ngwerthu, yna y taflent fi i 'r môr. Yr oeddwn mewn cystudd dirfawr pan clywais hyn; ac mor gynted ag y gwelais gapten y Dutch, mi redais atto, ac a roddais fy mreichiau amdano, ac a ddywedais, Dad, cadw fi: (canys gwyddwn os na phrynasai efe fi, yr ymddygid attaf yn greulon iawn, ac o bosibl y 'm lladdasid). Ac er nad oedd ef yn deall fy iaith I, etto gwelodd yr Hollalluog fod yn dda iddo dueddu o 'm hochr, ac fe 'm prynodd I am ddwy lathen o check, yr hyn sy o fwy pris yno nag yn Lloegr.
   
Pan gadewais fy anwyl fam yr oedd gennyf lawer iawn o aur o ddautu i mi, fel y mae arfer ein gwlad ni, yr oedd wedi ei wneud yn fodrwyau, a rhai'n wedi eu cysylltu un wrth y llall, a 'u gwneud yn fath o wryd, ac felly wedi ei dodi o ddautu fy ngwddf, fy mreichiau a 'm coesau, a darn fawr yn hongian wrth un clust ymron yr un ddull â pheren. Yr oeddwn yn teimlo hyn oll yn flinderus i mi ei ddwyn, a da oedd gennyf i fy meistr newydd ei gymmeryd oddi wrthyf. Yn awr fe 'm golchwyd, ac a 'm gwisgwyd ar ol dull y Dutch neu 'r Saeson. Fe dyfodd fy meistr mewn cariad mawr attaf, ac yr oeddwn i yn ei garu yntef yn anghyffredin. Yr oeddwn yn gwilied pob amnaid, a phob pryd yn barod pan byddai arno fy eisiau, ac yn gwneud fy [td. 14] ngorau i wneud iddo wybod, trwy bob gweithred, mai fy unig bleser oedd ei wasanaethu ef yn dda. Mi feddyliais wedi hynny mai dyn da ydoedd ef: yr oedd ei weithredoedd yn cyttuno o 'r gorau â 'r fath garacter. Yr oedd arferol o ddarllain gweddiau i wŷr y llong bob dydd Sabbath; a phan gyntaf y gwelais i ef yn darllain, ni ryfeddais I gymmaint erioed yn fy holl fywyd a phan gwelais y llyfr yn chwedleua â fy meistr; canys mi feddyliais ei fod e' felly, fel yr oeddwn I yn dal sulw arno ef yn edrych ar y llyfr, ac yn chwarae ei wefusau. Mi ddymunais iddo wneud felly â mi. Mor gynted ag y darfu i fy meistr ddarfod darllain, mi a 'i canlynais ef i 'r man y dodasai y llyfr, ac wedi ymbleseru yn anrhaethol ynddo, a phan nad oedd neb yn fy nghanfod, mi a 'i hagorais ac a roddais fy nghlust i lawr arno, mewn mawr obaith y dywedai ryw beth wrthyf fi; ond gofidus oeddwn, ac nid bychan y 'm siommwyd pan deallais na's llafarai ddim; y meddwl hyn a redodd i 'm cof yn uniawn, fod pob dyn a phob peth yn fy niystyru I am fy mod yn ddu.
   
Yr oeddwn yn glaf iawn ar y cyntaf o glefyd y môr; ond pan daethum i ymarfer â 'r môr, fe dreuliodd ymaith. Llong fy meistr oedd yn rhwym i Barbadoes. Pan daethom ni yno, fe dybiodd yn orau i chwedleua amdanaf wrth amryw o bendefigion o 'i gydnabyddiaeth, ac un ohonynt a ddangosodd fawr ddymuniad i gael fy ngweled. Yr oedd ganddo lawer o feddwl i 'm prynu; ond ni's gellsid perswadio y Capten yn uniongyrch i ymadael â mi; ond p'odd bynnag, gan fod y gwr bonheddig yn awyddus ohonof, o 'r diwedd fe 'm gadawodd i fyned, ac fe 'm gwerthwyd am hanner cant dollar, hynny yw, un bunt ar ddeg a choron o arian Lloegr. Enw fy meistr newydd oedd Fanhorn, gŵr bonheddig ieuangc, a 'i artref yn Lloegr-newydd yn ninas Iorc-newydd; i ba le y cymmerodd efe fi gyd ag ef. Fe 'm gwisgodd I yn ei lifrau, ac a fu dda iawn wrthyf. Fy ngwaith mwyaf oedd disgwyl ar y ford, [td. 15] a 'r tea, a glanhau cyllill, ac yr oedd gennyf le esmwyth; ond y gwasanaethddynion oeddent arferol o dyngu a rhegu yn ofnadwy; yr hyn a ddysgais I yn gynt nâ dim arall, a thyma 'r Saesoneg cyntaf a ddysgais agos. Os un ohonynt a 'm hanfoddlonai I, sicr yw y byddwn i alw ar Dduw i 'w damnio hwy yn union; ond fe 'm torrwyd oddi wrtho ar un waith, trwy gerydd hen was du ag oedd yn byw yn yr un teulu a mi. Un diwrnod yr oeddwn yn glanhau y cyllill erbyn ciniaw, pan darfu i un o 'r morwynion gymmeryd un ohonynt i dorri bara a 'menyn â hi; mi ddigiais yn aruthr wrthi, ac a elwais ar Dduw i 'w damnio hi; pan dywedodd y dyn du yma wrthyf na ddylaswn lafaru felly. Mi ofynnais iddo p'am? Fe 'm hattebodd fod dyn drwg ag elwid y diafol, ag oedd yn byw yn uffern, yn cymmeryd pawb ag oedd yn dweud y geiriau hyn, ac yn eu rhoi hwy yn y tân ac yn eu llosgi hwynt. Hyn a 'm dychrynodd I yn ofnadwy, ac fe 'm torrodd I yn hollol oddi wrth dyngu. Ymhen ychydig ar ol hyn, fel yr oeddwn yn gosod y llestri china at yfed tea, daeth fy meistres i 'r ystafell ar yr amser yr oedd y forwyn yn ei glanhau hi; darfu i 'r ferch trwy anhap daenellu dwfr ar wainstcot y ffenestr; ar ba achos fy meistres a anfoddlonodd; y ferch yn ynfyd iawn a 'i hattebodd hi drachefn, yr hyn a 'i gwnaeth hi yn ddiccach, ac a alwodd ar Dduw i 'w damnio hi. Mi ofidiais yn fawr i glywaid hyn, fel ag yr oedd hi yn wraig fonheddig ieuangc lân, ac yn dda iawn wrthyf fi, yn gymmaint ag na allwn lai nâ dywedyd wrthi, Madam, ebe fi, ni ddylech ddywedyd felly, Paham, ebe hi? o ran fod dyn du, ebe fi, ag enwir diafol yn cyfaneddu yn uffern, ac fe 'ch dyd chwi yn y tân, ac fe 'ch llysg chwi, ac fe fydd ddrwg iawn gennyf fi hynny. Pwy a ddywedodd hyn wrthych chwi, ebe fy meistres? hen Ned, ebe finnau. Ni attebodd hi ddim ond o 'r gorau; ond hi ddywedodd wrth fy meistr am hyn; ac efe a barodd gylymmu hen Ned i fynu a 'i chwippo, ac ni oddefwyd iddo byth mwy [td. 16] ddyfod i 'r gegin gyd â 'r lleill o 'r gwasanaethddynion. Ni's digiodd fy meistres wrthyf fi, ond yn hytrach a ymddigrifodd ar fy symlrwydd, ac mewn dull o ddifyrru 'r amser, hi ail-adroddodd yr hyn a ddywedais i amryw o 'i chyfneseifiaid ag a ddeuai i ymweled a hi; ymhlith eraill Mr. Freelandhouse, gweinidog yr Efengyl da iawn a graslawn a glywodd, ac fe ddaliodd lawer o sulw arnaf, ac a ddymunodd ar fy meistr i ymadael â mi iddo ef. Ni's mynnai wrando ar hynny ar y cyntaf, ond yn ol gwasgu llawer arno, fe 'm gadawodd i fyned, a rhoddodd Mr. Freelandhouse hanner cant punt amdanaf. Fe 'm cymmerodd i dref gyd ag ef, ac a wnaeth i mi benlinio lawr, a phlethu fy nwylo ynghyd, ac a weddiodd trosof, a gwnaeth yr un peth bob nos a borau. Yr oeddwn yn meddwl mai peth digrif oedd hyn, ond yr oeddwn yn ei leico o 'r gorau. Ar ol i mi aros ychydig amser gyd â fy meistr newydd, mi ddaethum yn fwy cyfeillgar, ac a ofynais iddo pa beth oedd ystyr gweddi: (prin y gallaswn chwedleua Saesoneg fel y 'm deallid) fe gymmerodd boen mawr gyd â mi, ac a wnaeth i mi ddeall ei fod ef yn gweddio ar Dduw ag sydd yn byw yn y nefoedd; ac mai efe oedd fy Nhad a fy Nghyfaill gorau. Mi ddywedais wrtho mai camsynied oedd hynny; fod fy nhad I yn byw yn Bournou, a chwant mawr oedd arnaf ei weled ef, a hefyd fy anwyl fam a fy chwaer, ac yr oeddwn yn dymuno arno fod mor dda a 'm danfon I adref attynt hwy, ac mi ddywedais y cwbl ag allwn feddwl amdano i 'w berswadio ef i 'm danfon yn ol. Yr oeddwn yn ymddangos mewn blinder mawr, a hyn a weithiodd mor ddwfn ar fy meistr anwyl fel yr oedd y dagrau yn rhedeg i lawr tros ei ruddiau. Fe ddywedodd wrthyf mai Yspryd mawr a da oedd Duw, mai efe a greodd yr holl fyd, a dyn a phob peth ag oedd ynddo, yn Ethiopia, Affrica ac America, a phob man. Da iawn oedd gennyf glywed hyn: Wele, ebe fi, yr oeddwn yn wastadol yn meddwl felly pan [td. 17] oeddwn yn byw gartref! yn awr pe bai gennyf adenydd megis eryr mi ehedwn i fanegu i fy anwyl fam fod Duw yn fwy nâ 'r haul, y lloer, a 'r ser; ac iddynt hwy gael eu gwneuthur ganddo ef.
   
Yr oedd yn hyfryd iawn gennyf gael y fath wybodaeth a hon gan fy meistr, o ran ei bod hi yn cyttuno cystal â 'm barn I: meddyliais yn awr pe buaswn yn dychwelyd adre, fy mod yn gallach nâ 'm holl gydwladwyr, fy nhaid, fy nhad, a mam, neu pwy bynnag ohonynt: ond er fy mod wedi cael fy ngoleuo ronyn trwy gyfarwyddiad fy meistr, etto nid oedd gennyf un wybodaeth arall o Dduw, ond mai Yspryd da ydoedd, ac iddo greu pob dyn, a phob peth. Ni's teimlais I erioed ynof fy hun, ac ni ddywedodd neb wrthyf, y byddai iddo gospi 'r dynion drwg, a charu y cyfiawnion. Da oedd gennyf yn unig i glywed fod Duw, am fy mod I yn meddwl felly, yn wastadol.
   
Fy meistr anwyl caruaidd a wnaeth yn fawr iawn ohonof, fel y gwnaeth ei Ladi ef hefyd; hi a 'm dododd I yn yr ysgol, ond nid oedd hynny wrth fy modd, ac ni fynnwn fyned; ond fy meistr a fy meistres a ddymunodd arnaf yn y dull mwya addfwyn i ddysgu, ac a 'm perswadiasant i ddilyn fy ysgol heb anfoddlonrwydd; fel o 'r diwedd y daethum i 'w charu yn well, ac a ddysgais ddarllain yn ganolig dda. Dyn da oedd fy ysgol-feistr, a 'i enw ef oedd Fanosdore, ac yr oedd yn dirion iawn i mi. Yr oeddwn yn y cyflwr hwn, pan ar un dydd Sabbath y clywais fy meistr yn pregethu ar y Dat. i. 7. Wele y mae efe yn dyfod gyd a 'r cymmylau; a phob llygad a 'i gwel ef, ie, y rhai a 'i gwanasant ef. Y geiriau gafodd effaith ryfeddol arnaf; yr oeddwn mewn mawr gyfyngder am fy mod yn meddwl bod fy meistr yn eu cyfarwyddo attaf fi yn unig; ac yr oeddwn I yn dychymmygu ei fod ef yn dal sulw arnaf fi gyd â difrifwch anghyffredin. Ac fe 'm cadarnhawyd ragor yn y gred hyn wrth edrych o gylch yr eglwys, a methu gweled un dyn heblaw fy hun [td. 18] yn y fath gystudd a thrwbwl meddwl ag oeddwn I ynddo: mi ddechreuais feddwl fod fy meistr yn fy nghasàu, a dymuno yr oeddwn i fyned adref i fy ngwlad fy hun; canys mi feddyliais os Duw a ddeuai, fel y dywedodd ef, diau y buasai yn fwya digofus wrthyf fi, gan nas gwyddwn I pa beth oedd efe, ac na's clywswn amdano o 'r blaen.
   
Mi aethum adref mewn mawr drallod, ond ni's dywedais air wrth neb: yr oedd arnaf ryw faint o ofn fy meistr; mi feddyliais ei fod yn fy nghasàu I. Y tecst nesaf y clywais ef yn pregethu oddi wrtho oedd Heb. xii. 14. Dilynwch heddwch â phawb, a sancteiddrwydd, heb yr hwn ni chaiff neb weled yr Arglwydd. Fe bregethodd y gyfraith mor greulon ag y gwnaeth i mi grynu. Fe ddywedodd y barnai Duw yr holl fyd, Ethiopia, Asia, Affrica, a phob man. Fe 'm blinwyd yn awr hyd yr eithaf, heb allu dirnad pa beth i wneuthur; fel yr oedd gennyf yn awr achos i gredu fod fy sefyllfa I cynddrwg i fyned ag i aros. Mi gedwais y meddyliau hyn i mi fy hun, ac ni's manegais hwy i un dyn pwy bynnag.
   
Mi fuaswn yn achwyn wrth fy meistres dda am y trwbl meddwl mawr yma, ond hi fuasai yn go [sic] ddieithr i mi amryw ddyddiau cyn i hyn ddigwydd, o ran celwydd a ddywedpwyd arnaf gan un o 'r morwynion. Yr holl wasanaeth-ddynion oedd yn eiddigeddu ohonof, ac a genfigenasant y parch a 'r cariad a ddangosid i mi gan fy meistr a meistres; a 'r diafol yr hwn sydd bob pryd yn barod ac yn ddyfal mewn drygioni, a annogodd y ferch hon i ddywedyd celwydd arnaf. Hyn a ddigwyddodd yn y cynhauaf gwair, canys ar ddiwrnod pan oeddwn yn dadlwytho 'r waggen i ddodi 'r gwair yn yr ysgubor, hi wiliodd am odfa yn fy absennoldeb i gymmeryd pig y bigfforch o 'r côs, a 'i chuddio hi: pan y daethum i drachefn at fy ngwaith, a methu ei chael hi, fe 'm blinwyd yn ddirfawr, ond mi benderfynais iddi gwympo yn rhyw le ymhlith y gwair; felly mi aethum ac a brynais un arall a 'm harian fy hun: [td. 19] pan gwelodd y ferch fod gennyf un arall, hi fu mor faleisus a dywedyd wrth fy meistres fy mod I yn anffyddlon iawn, ac nid y fath un ag oedd hi yn fy nghymmeryd I; a 'i bod hi yn gwybod i mi heb gydseiniad fy meistr i fynnu llawer o bethau yn ei enw ef ag oedd raid iddo ef dalu amdanynt; ac fel prawf o 'm hesgeulusdra hi ddangosodd y pig ag a gymmerodd hi allan o 'r côs, ac a ddywedodd iddi ei chael hi tu allan i 'r drysau. Fy meistres heb wybod y gwirionedd o 'r pethau hyn oedd ronyn yn oer attaf fi hyd onis dywedodd wrthyf, ac yna yn union mi lanheais fy hun, ac a 'i perswadiais hithau fod y cyhuddiadau hyn yn anwireddus.
   
Mi barheais mewn cyflwr annedwydd iawn amryw ddyddiau. Fy meistres dda a haerodd ar fynnu gwybod pa beth oedd yr achos. Pan rhoddais iddi wybod sefyllfa fy yspryd, hi roddodd i mi John Bunian ar y Rhyfel ysprydol i 'w ddarllen; mi ffeindiais ei brofiadau ef yn gyffelyb i fy rhai fy hun, yr hyn a wnaeth i mi feddwl mai dyn drwg ydoedd ef; fel yr oeddwn I wedi cael fy argyhoeddi o fy nattur lygredig fy hun, a thruenusrwydd fy nghalon; ac fel yr oedd ynte yn cyfaddef ei fod ef ei hun yn yr un cyflwr, ni's profais un cysur oll wrth ddarllen ei waith, ond yn y gwrthwyneb. Mi aethum â 'r llyfr at fy meistres, ac a fanegais iddi nad oeddwn yn leico oll mohono, ei fod yn perthyn i ddyn drwg fel fy hun; ac nad oeddwn yn dewis ei ddarllen ef, ac a ddymunais arni roddi i mi un arall, wedi ei 'sgrifennu gan well dyn, sef un ag oedd yn sanctaidd heb bechod. Hi dystiodd i mi fod John Bunian yn ddyn da, ond ni's gallai hi fy mherswadio I; mi feddyliais ei fod ef yn rhy gyffelyb i mi fy hun i fod yn ddyn cyfiawn, fel yr oedd ei brofiadau ef yn ymddangos i atteb i fy rhai innau.
   
Yr wyf yn hollol wybodus na's gallasai dim ond mawr allu ac anrhaethol drugareddau yr Arglwydd i gysuro fy enaid tan y fath faich trwm ag oeddwn y pryd hynny yn ei ddioddef. Rai [sic] diwrnodau wedi [td. 20] hyn rhoddodd fy meistr i mi Alwad yr annychweledig. Nid oedd hwn un gronyn o gysur i mi drachefn; ond ar y llaw arall fe barodd gymmaint o derfysg ag a wnaeth y llall o 'r blaen, fel yr oedd yn galw pawb at Grist; a minnau yn cael fy hun cynddrwg ac mor druenus ag na's gallaswn ddyfod. Yr ystyriaethau hyn a 'm taflodd i gystudd yspryd mawr na's gellir ei ddisgrifio; gymmaint ag y darfu i mi gynnyg gwneud diben arnaf fy hun. Mi gymmerais gyllell fawr, ac a aethum i 'r stabal gyd â bwriad i ddinystrio fy hun; ac fel yr oeddwn yn cynnyg â fy holl allu i wthio y gyllell i mewn i 'm hochr, hi blygodd yn ddau. Fe 'm tarawyd mewn mynydyn â dychryn wrth feddwl am fy myrbwylldra, a 'm cydwybod a lafarodd wrthyf pe buaswn yn llwyddo yn y cynnyg hwn y buaswn yn llwyr debygol o fyned i uffern.
   
Ni's gallaswn ffeindio un esmwythâd, na 'r cysgod lleiaf o gysur; cystudd dwfn fy yspryd a effeithiodd gymmaint ar fy iechyd fel y parheais yn bur sael dri diwrnod a thair nos, ac ni fynnwn arferyd dim moddion at fy iachâd, er bod fy meistres yn bur hawddgar, ac yn danfon amrywiol bethau i mi; ond yr oeddwn yn gwrthod pob peth at adferu iechyd, a dymuno yr oeddwn gael marw. Ni fynnwn fyned i 'm gwely fy hun, ond mi orweddais yn y stabal ar wellt. Mi deimlais holl ddychrynfàu cydwybod derfysglyd, mor galed i 'w dioddef, ac a welais holl lid Duw yn barod i syrthio arnaf. Mi deimlais nad oedd un ffordd i mi i gael fy ngwared heb ddyfod at Grist, ac ni's gallwn ddyfod atto; meddyliais fod yn amhosibl iddo dderbyn y fath bechadur a mi.
   
Y nos ddiweddaf yr arosais yn y lle hwn, ynghanol fy nghyfyngder y geiriau hyn a ddygwyd adre ar fy meddwl, Wele Oen Duw. Fe 'm cysurwyd ronyn ar hyn, ac a ddechreuais esmwythàu a dymuno gweled y dydd fel y gallwn ffeindio 'r geiriau hyn yn fy Mibl. Mi godais yn foreu iawn y boreu drannoeth, ac a aethum at fy ysgolfeistr Mr. Fanos[td. 21]dore, ac a gyfrennais amgylchiadau fy meddwl iddo; a llawen iawn oedd ganddo glywed fy mod yn gofyn y ffordd i Seion, ac a fendithiodd yr Arglwydd a wnaeth mor rhyfeddol trosof fi ddyn gwael o 'r cenhedloedd. Yr oeddwn yn fwy eon ar y pendefig da hwn nâ fy meistr, nag un dyn arall, ac yn fwy rhydd i chwedleua ag ef: fe 'm cefnogodd yn fawr, ac a weddiodd gyd â mi yn fynych, ac yr oeddwn bob amser yn cael adeiladaeth oddi wrth ei eiriau ef.
   
O ddautu cwarter milltir oddi wrth dŷ fy meistr yr oedd derwen fawr anghyffredin hyfryd ynghanol coedwig; yno yn fynych yr oeddwn I yn cael fy ngosod i dorri lawr goed, (gwaith ag yr oeddwn yn ymhyfrydu yn fawr ynddo) prin y methwn fyned i 'r lle hwn bob dydd; rai prydiau ddwy waith yn y dydd os gellid fy arbed. Y pleser mwya ag a feddwn I oedd eistedd tan y dderwen hon; canys yma yr arferwn dywallt fy holl achwynion o flaen yr Arglwydd: ac mi arferwn pan byddai gofid neilltuol arnaf i fyned yno, ac i chwedleua â 'r pren, ac i adrodd fy noluriau, megis pe buasai yn gyfaill i mi.
   
Yma yn fynych y galarwn o herwydd fy nghalon ddrwg, a 'm cyflwr truenus; ac a ffeindiais gysur a diddanwch mwy nag a gefais erioed o 'r blaen. Pa bryd bynnag cawn fy nirmygu a fy ngwawdio, arferwn ddyfod yma a chael heddwch. Dechreuais yn awr i flasu ar y llyfr a roddodd fy meistr imi, sef Galwad yr annychweledig, o waith Baxter, ac a gymmerais bleser mawr ynddo. Da iawn oedd gennyf bob amser i gael y gwaith o dorri coed, rhan fawr o 'm gorchwyl ydoedd, ac mi a 'i dilynais ef gyd â phleser, fel yr oeddwn I y pryd hynny yn hollol unig, a 'm calon yn dyrchafu i fynu at Dduw, ac fe 'm galluogwyd i weddio yn ddibaid; a bendigedig fyth y fo ei enw mawr ef, fe attebodd fy ngweddiau i yn ffyddlon. Ni's gallaf fyth fod yn ddigon diolchgar i 'r Hollalluog Dduw am yr amrywiol odfeuon cysurus a brofais I yno.
[td. 22]    
F'allai na fydd yr amgylchiad ag wyf yr awr hon yn myned i 'w adrodd ddim ennill crediniaeth gyd â llawer: ond hyn a wn I, na's gall y llawenydd a 'r cysur a roddodd e' i mi ddim cael ei osod allan, ond yn unig ei amgyffred gan y rhei'ny ag a brofasant yr unrhyw.
   
Yr oeddwn un diwrnod mewn tymmer meddwl mwya hyfryd; fy nghalon oedd yn dilifo o gariad a diolchgarwch i Awdwr fy holl gysuron. Fe 'm tynnwyd I gymmaint allan ohonof fy hun, ac fe 'm llanwyd ac a 'm synnwyd felly o bresennoldeb yr Arglwydd, fel y gwelais, neu y tybiais im' weled goleuni anrhaethadwy yn tywynnu i lawr o 'r nef arnaf, ac yn disgleirio o ddautu i mi yspaid munud. Mi arosais ar fy ngliniau, a llawenydd anrhaethadwy a berchennogodd fy enaid. Yr heddwch a 'r tawelwch a lanwodd fy enaid yn ganlynol i hyn oedd ryfeddol ac anrhaethadwy. Ni's cyfnewidiaswn yn awr fy nghyflwr, neu fod yn rhyw un arall ond fy hun am yr holl fyd. Yr oeddwn yn bendithio Duw am fy nhlodi, na feddwn ddim cyfoeth daearol nac uchder i dynnu fy nghalon oddi wrtho ef. Mi ddymunaswn ar y pryd hynny, pe buasai posibl i mi, i aros ar y fangre honno fyth. Yr oeddwn yn teimlo anewyllysgarwch ynof fy hun i gyfathrachu dim mwy â 'r byd, neu ymgymmysg bellach fyth â dynion. Mi feddyliais fy mod yn perchennogi llawn sicrwydd fod fy mhechodau wedi eu maddeu i mi. Mi aethum adref ar hyd y ffordd yn llawen; a 'r testun hyn o 'r 'Sgrythur a redodd yn gyflawn i fy meddwl, Ac mi a wnaf â hwynt gyfammod tragywyddol, na throaf oddi wrthynt, heb wneuthur lles iddynt; ac mi a osodaf fy ofn yn eu calonnau, fel na chiliont oddi wrthyf, Jer. xxxii. 40. Ar yr odfa gyntaf ag a gefais, mi aethum at fy hen ysgol-feistr, ac a fynegais iddo ddedwydd gyflwr fy enaid, ac yntau a unodd â mi mewn diolchgarwch i Dduw am ei drugaredd i mi y gwaelaf o bechaduriaid. Yr oeddwn yr awr hon yn berffaith esmwyth, a phrin [td. 23] yr oedd gennyf ddymuniad am ddim tu hwnt i 'r hyn oeddwn yn ei feddu, pan dihangodd fy holl gysuron tymhorol oll trwy farwolaeth fy anwyl a fy nheilwng feistr Mr. Ffreelandhouse, yr hwn a gymmerwyd o 'r byd hwn yn ddisymmwth; ni's cafodd ond cystudd byr, ac a fu farw o dwymyn. Mi ddeliais ei law ef yn fy llaw pan ymadawodd â 'r byd: dywedodd wrthyf iddo roddi i mi fy rhydd-did. Yr oeddwn yn rhydd i fyned lle mynnwn. Fe ddywedodd wrthyf iddo weddio trosof, a 'i fod yn gobeithio y parhawn hyd y diwedd. Fe adawodd i mi yn ei ewyllys ddeg punt a fy rhydd-did.
   
Mi ffeindiais pe buasai fy meistr yn byw, mai ei fwriad ef oedd fy nghymmeryd I gyd ag ef i Holand, fel yr oedd ef amryw weithiau wedi dweud amdanaf wrth rai o 'i gyfeillion yno ag oedd yn chwennych fy ngweled; ond gwell oedd gennyf i aros gyd â fy meistres, yr hon oedd mor dda i mi a phe buasai yn fam i mi.
   
Y colled o Mr. Freelandhouse a 'm gwasgodd I yn enbaid, ond fe 'm gwnawd fyth yn fwy truenus gan sefyllfa dywyll gystuddiol fy meddwl; gan fod gelyn mawr fy enaid yn barod i 'm cystuddio, fe osodai fy nhrueni fy hun o 'm blaen gyd â 'r fath oleuni echrydus, ac a 'm gwasgai i lawr ag amheuon, ofnau, a chyd â 'r fath deimlad dwfn o 'm hanheilyngdod fy hun, fel ar ol yr holl gysur a 'r cefnogrwydd a gefais yn fynych y 'm temtiwyd i gredu mai gwrthodedig fyddwn yn y diwedd. Pa mwyaf yr oeddwn yn gweled tegwch a gogoniant Duw, mwyaf yr oeddwn yn cael fy narostwng tan deimlad o 'm gwaelder fy hun. Mynych yr awn i fy hen le gweddi, ac anfynych y deuwn oddi yno heb gysur. Un diwrnod yr Ysgrythur hon a gymhwyswyd yn rhyfedd at fy meddwl, Ac yr ydych chwi wedi eich cyflawni ynddo ef, yr hwn yw Pen pob tywysogaeth ac awdurdod. Yr Arglwydd welodd fod yn dda i fy nghysuro trwy gymhwysiad o amryw addewidion graslawn ar brydiau pan byddwn yn barod i suddo tan fy nhrallod. [td. 24] Am hynny efe a ddichon hefyd yn gwbl iachau y rhai trwyddo ef sydd yn dyfod at Dduw, gan ei fod ef yn byw bob amser i eiriol drostynt hwy, Heb. vii. 25. Canys ag un offrwm y perffeithiodd efe yn dragywyddol y rhai sydd wedi eu sancteiddio, Heb. x. 14.
   
Ni fu fy meistres fwyn, dirion, fyw ond dwy flynedd ar ol fy meistr. Ei marwolaeth hi fu golled mawr i mi. Hi adawodd ar ei hol bum mab, oll yn wŷr ieuaingc grasol, ac yn weinidogion yr Efengyl. Mi arosais gyd â hwynt oll un ar ol y llall, nes eu meirw: ni's buant byw ond pedair blynedd ar ol eu rhieni. Pan rhyngodd bodd i Dduw eu cymmeryd atto ei hun. Fe 'm gadawyd yn hollol ymddifad, heb gyfaill gennyf yn y byd. Ond am fy mod mor fynych wedi profi daioni Duw, mi obeithiais ynddo i wneud fel y mynnai â mi. Yn y cyflwr digymmorth hwn mi aethum i 'r coed i weddio fel arferol; ac er fod yr eira o uchder mawr, nid oeddwn deimladwy o anwyd, nac un diffyg arall. Ar amserau yn wir pan gwelwn y byd yn gwgu arnaf o gwmpas, fe 'm temtiwyd i feddwl fod yr Arglwydd wedi 'm gadael. Mi ffeindiais gysur mawr oddi wrth fyfyrdodau ar y geiriau hynny yn Esaia xlix. 16. Wele, ar gledr fy nwylaw y 'th argreffais; dy furiau sydd ger fy mron bob amser. Ac amrywiol addewidion cysurus a gymhwyswyd attaf yn hyfryd. Y lxxxix Salm a 'r 34 adn. Ni thorraf fy nghyfammod: ac ni newidiaf yr hyn a ddaeth allan o 'm genau. Hefyd Heb. xvi. 17, 18. Phil. i. 6. ac amryw eraill.
   
Gan fy mod yn awr wedi colli fy holl gyfeillion anwyl a gwerthfawr, pob lle yn y byd oedd yr un fath i mi. Chwant fu arnaf tros amser hir i ddyfod trosodd i Loegr. Mi ddychymmygais fod holl drigolion yr ynys hon yn sanctaidd; am fod pob rhai ag oedd yn ymweled â Meistr oddi yno yn ddynion da, (Mr. Whiteffield oedd ei ffrynd neilltuol ef) ac Awdwyr y llyfrau a roddwyd i mi oeddent oll yn Saeson. Ond uchlaw pob lle yn y [td. 25] byd dymuno yr oeddwn i weled Kidderminster, canys ni's gallwn lai nâ meddwl nad oedd ar y spot o ddaear y bu Mr. Baxter byw yr holl bobl yn dduwiol.
   
Fy amgylchiadau I oedd yn gofyn i mi aros yn hŵy yn Iorc newydd, fel ag yr oeddwn wedi rhedeg rhyw faint mewn dyled, ac mewn blinder pa fodd i 'w talu. Ynghylch yr amser hyn pendefig ieuangc ag oedd o gydnabyddiaeth neilltuol ag un o fy meistri ieuaingc, a gymmerodd arno fod yn ffrynd i mi, ac a addawodd dalu fy nyled, yr hyn oedd dair punt; ac fe 'm cadarnhaodd na's gofynnai ef byth o 'r arian drachefn. Ond cyn pen mis, fe gofynnodd hwynt gennyf; a phan manegais iddo nad oedd gennyf ddim i dalu, fe fwgythodd fy ngwerthu I. Ac er y gwyddwn nad oedd ganddo un hawl i wneud hynny, etto gan nad oedd gennyf un ffrynd yn y byd i fyned atto, fe 'm dychrynodd I yn greulon. O 'r diwedd fe bwrpasodd i mi fyned i 'r môr i brifatiro, fel y gallwn trwy y moddion hynny i 'm galluogi i dalu iddo, i ba beth y cyttunais. Enw ein capten oedd——— ——— mi aethum dan enw cogydd iddo. Yn agos i St. Dominigo ni a ddaethom i fynu at bump o longau marsiandwyr Ffraingc. Fe ddarfu in' gael ymladdfa danbaid, yr hon a barhaodd o wyth o 'r gloch y borau hyd dri brydnhawn, pan darfu i 'r fuddugoliaeth gwympo o 'n hochr ni. Ymhen ychydig ar ol hyn ni gwrddasom â thair o longau Lloegr, y rhai a unasant â ni, ac a 'n cefnogodd ni i ymladd â ffleet o 36 o longau. Ni a ennillasom y tair blaenaf, ac yna ni a ganlynasom y lleill, ac a ennillasom 12 eilwaith; ond y lleill a ddihangasant arnom. Llawen o waed a dywalltwyd, ac mi fues agos i angau amryw weithiau, ond yr Arglwydd a 'm cadwodd.
   
Mi gyfarfum ag amryw elynion, a llawer o erledigaeth ymhlith y morwyr; un ohonynt yn enwedigol oedd yn anfwyn iawn wrthyf, ac yn dyfeisio ffyrdd i 'm blino a 'm cythryblu. Ni's gallaf lai nag enwi un digwyddiad a 'm niweidiodd yn fwy nag un o 'r lleill, yr hyn oedd iddo dynnu llyfr o 'm llaw [td. 26] ag oedd yn hoff iawn gennyf amdano, ac yr arferwn yn fynych bleseru fy hunan ag ef, ac a 'i taflodd ef i 'r môr. Ond yr hyn oedd hynod, efe oedd y cyntaf a fu farw yn yr ymladdfa. Nid wyf yn anturio dywedyd i hyn ddigwydd iddo am nad oedd yn ffrynd i mi; ond meddwl yr wyf ei fod yn rhagluniaeth ddychrynllyd iawn i weled fel y mae gelynion yr Arglwydd yn cael eu torri ymaith.
   
Ein capten ni oedd ddyn creulon calon-galed: ac yr oeddwn yn ofidus iawn am y carcharorion a gymmerasom; ond cyflwr truenus un gwr ieuangc a 'm blinodd I i 'm calon. Yr oedd efe yn ymddangos yn garuaidd iawn; ac yn lân anghyffredin. Fe gymmerodd ein capten bedair mil o bynnau oddi wrtho; ond nid oedd hynny yn ei foddloni, fel yr oedd ef yn tybiaid fod ganddo ragor, a 'i fod wedi eu cuddio hwy mewn rhyw le, fel darfu i 'r capten fygwth ei ladd; ar ba achos fe ymddangosodd yn y cyfyngder mwyaf, ac a gymmerodd y buclau oddi wrth ei esgidiau, ac a ddatg'lymmodd ei wallt, yr hwn oedd yn hardd iawn, ac yn llaes, ymha un yr oedd amryw fodrwyau gwerthfawr wedi eu cylymmu i fynu. Fe ddaeth i 'r cabin attaf fi, ac yn y dull mwya gostyngedig ag ellid amgyffred, fe ofynnodd i mi am ryw beth i fwytta ac i yfed; yr hyn pan roddais iddo, yr oedd ef mor ddiolchgar ac mor hyfryd yn ei ymddygiad fel yr oedd fy nghalon yn gwaedu drosto; ac mi ewyllysiais o 'm calon i allu llafaru mewn rhyw iaith wrtho na's gallasai pobl y llong fy neall; fel y gallwn ei ddodi ef i ddeall ei berygl; canys mi glywais y capten yn dywedyd ei fod yn resolfo ei ladd ef; ac fe ddygodd i ben ei fwriad barbaraidd, canys efe a 'i cymmerodd ef i 'r traeth gyd ag un o 'r morwyr, ac yno y saethasant ef.
   
Yr amgylchiad hyn a 'm dychrynodd I yn ofnadwy, ac ni's gallaswn ei yrru ef allan o fy meddwl amser hir. Pan ddychwelasom i Iorc newydd, y capten a rannodd arian yr yspail rhyngom. Pan galwyd arnaf fi i dderbyn fy rhan, mi elwais y pen[td. 27]defig ag a dalodd fy nyled, a 'r hwn oedd achos o i mi fyned i brifatiro, i wybod pa un a ewyllysiai efe fyned gyd â mi i dderbyn fy arian, neu myfi a ddygai iddo ef yr hyn oedd ddyledus arnaf. Efe a ddewisodd fyned gyd â mi; a phan osododd y capten fy arian I ar y bwrdd, yr oeddent yn un cant a phymtheg punt ar hugain; mi ddymunais arno gymmeryd yr hyn oedd ddyledus iddo; ac efe a ysgubodd y cwbl i 'w napcin, ac ni's gwnai neb iddo roi ffyrlling o 'r arian yn ol i mi, na dim arall yn eu lle hwynt. Ac fe ddygodd hefyd hogshead o sugar oddi arnaf ag oedd yn yr un llong. Yr oedd y capten yn anfoddlon iawn iddo am y creulondeb hyn i mi, fel ag yr oedd pob rhai eraill ag a 'i clywodd. Ond mae gennyf achos i gredu, fel ag yr oedd ef yn un o brif farsiandwyr y ddinas, ei fod ef yn gwneud achosion dros y capten, ac ar y cyfrif hynny nid oedd efe yn dewis ymrafaelio ag ef.
   
Yn y cyfamser pendefig teilwng iawn, a 'i enw Dunscum, a 'm cymmerodd I tan ei nodded, ac a fuasai yn cyfodi fy arian trosof pe buaswn yn dewis; ond mi berais iddo ei adael heibio, mai gwell oedd gennyf fi fod yn llonydd. Mi gredais na's llwyddent hwy gyd ag ef, ac felly y digwyddodd; canys trwy amryw golledion a chroes-ragluniaethau fe aeth yn dlawd, ac ymhen ychydig wedi'n fe foddodd, fel yr oedd gyd â chyfeillion yn myned i 'r môr o ran pleser. Y llestr a yrrwyd allan i 'r môr, ac a darawodd yn erbyn craig, trwy ba foddion pob enaid a suddodd.
   
Bu drist iawn gennyf pan glywais, ac fe 'm gofidiwyd yn fawr o ran ei deulu ef, y rhai oedd wedi cael eu dwyn i amgylchiadau cyfyng. Ni's medrais I erioed pa fodd i osod pris uniawn ar arian, os bydd gennyf ychydig o fwyd a diod i atteb angenrheidiau 'r bywyd presennol, ni ddymunais ddim yn rhagor erioed: a phan y byddai gennyf ond ychydig yn wastad mi a 'i rhoddwn os gwelwn un gwrthddrych o drugaredd. Ac oni bai er mwyn fy anwyl [td. 28] wraig a 'm plant ni's rhown fwy o barch i arian yr awrhon nâ phryd hynny. Mi arosais ryw faint o amser gyd â Mr. Dunscum fel ei was; ac yr oedd yn addfwyn iawn wrthyf. Ond yr oedd tueddiad cryf ynnof i ymweled a Lloegr, a dymuno yr oeddwn yn wastadol i ragluniaeth weled bod yn dda i wneud ffordd rydd i mi i ymweled â 'r ynys hon. Mi ymborthais ar feddyliau os gallwn fyned i Loegr na chawn fyth mwy brofi na chreulondeb nac anniolchgarwch, felly fel yr oeddwn yn ddymunol iawn i fyned i blith Crist'nogion. Yr oeddwn yn adnabod Mr. Whitefield yn dda iawn; mi a 'i clywais ef yn pregethu yn fynych yn Iork newydd. Yn y cyflwr hwn mi listais yn yr wythfed regiment ar hugain o wŷr traed, y rhai oedd wedi eu pwrpasu i Martinico yn y rhyfel diweddaf. Ni aethom yn ffleet admiral Pocock o Iorc newydd i Barbadoes; ac oddi yno i Martinico. Pan cymmerwyd honno ni aethom i Hafanna, ac a gymmerasom y lle hwnnw eilwaith. Ac yno cefais fy ngollyngdod.
   
Yr oeddwn y pryd hyn yn talu deg punt ar hugain, ond nid oeddwn yn rhoi fyth barch i arian yn y rhan leiaf, ac ni fuaswn yn aros i dderbyn fy nghyflog rhag i mi golli fy siawns o fyned i Loegr. Mi aethum gyd â charcharorion Spain i Spain; ac a ddaethum i hen Loegr gyd â charcharorion Lloegr. Ni's gallaf fanegu fy llawenydd pan daethom i olwg Portsmouth. Ond synnodd arnaf pan clywais drigolion y dref honno yn tyngu ac yn rhegu. Ni ddisgwyliais i gael dim ond daioni, tiriondeb, ac addfwynder yn y tir crist'nogol hwn; yno mi oddefais lawer o feddyliau cythryblus.
   
Mi ofynnais a oedd neb Crist'nogion prysur yn cyfaneddu yno, a 'r wraig y gofynnais iddi a 'm hattebodd ei fod; ac a ddywedodd ymhellach ei bod hi yn un. Da iawn oedd gennyf ei chlywed hi yn dywedyd hynny. Mi debygswn y gall'swn roddi iddi fy holl galon: yr oedd hi yn cadw tŷ tafarn. Mi roddais iddi gadw yr holl arian ag nad oedd [td. 29] arnaf eu heisiau yn bresennol, fel yr oeddwn I yn tybiaid eu bod yn fwy sicr gyd â hi. Pum gini ar hugain oedd gennyf, ond mi ddymunais arni roddi chwech ohonynt allan yn y ffordd fwya manteisiol, i brynu crysau, hat ac angenrheidiau eraill i mi. Mi wnes iddi anrheg o ddrych (looking glass) mawr hyfryd ag a ddygais gyd â mi o Martinico, tu ag at ei gwobrwyo hi am y trwbl a rois arni. Rhaid i mi wneud cyfiawnder â 'r fenyw hon i addef iddi osod allan ychydig bach at fy achos, ond y pedwar gini ar bymtheg a rhan o 'r chwech, ynghyd â fy watch, ni's rhoddai yn ol, ond a wadodd na's rhoddais I mohonynt iddi.
   
Mi ddeallais yn fuan i mi ddyfod i blith pobl ddrwg, y rhai a 'm twyllasant I o 'm harian a 'm watch; a bod yr holl happusrwydd ag oeddwn yn addo i mi fy hun wedi gwywo; ac nad oedd gennyf un cyfaill ond Duw, ac arno ef yr oeddwn yn taer weddio. Prin y gallaswn gredu fod yn bosibl bod y lle ag y bu cynnifer o Grist'nogion rhagorol yn byw ac yn pregethu mor llawn o ddrygioni a thwyll. Mi feddyliais ei fod yn waeth nâ Sodom, wrth ystyried y manteision mawrion ag oedd e' wedi ei gael; mi a lefais fel plentyn a hynny bron o hyd: ac o 'r diwedd Duw a wrandawodd fy ngweddiau, ac a gyfododd gyfaill i mi yn wir.
   
Y dafarn-wraig hon oedd â brawd iddi yn Portsmouth-common, a 'i wraig ef oedd fenyw bur brysur. Pan clywodd hi am y driniaeth a gyfarfum I ag ef, hi ddaeth ac a chwiliodd i 'm sefyllfa gywir, ac a flinodd yn fawr am y driniaeth ddrwg a gefais, ac a 'm cymmerodd i adre i 'w thŷ ei hun. Mi ddechreuais yn awr â llawenhau, a 'm gweddi a drowyd yn glodforedd. Hi wnaeth ddefnydd o bob rhesymmau yn ei gallu i berswadio honno ag a wnaeth gam â mi i roi yn ol y watch a 'r arian, ond nid oedd y cwbl ond ofer, gan nad oedd hi wedi rhoddi i mi un receit, ac nid oedd gennyf finnau ddim i ddangos am danynt, felly ni's gallwn eu gofyn. Anfoddlon [td. 30] iawn oedd y wraig dda gymmwynasgar yma iddi, a hi wnaeth iddi roddi yn ol bedwar gini, y rhai oedd hi yn dywedyd ei bod yn eu rhoi i mi o wir elusen: er mai fy eiddo fy hun oedd mewn gwirionedd, a llawer rhagor. Hi fuasai yn arferyd rhyw foddion mwy garw i wneud iddi roi i fynu fy arian, ond ni's goddefwn iddi. Gadewch iddynt fyned, meddwn I, mae fy Nuw yn y nef. Trwy 'r holl amser nid oeddwn yn meddwl un gronyn am fy ngholled; yr hyn oll oedd yn fy ngofidio oedd, i mi gael fy siommi wrth geisio ffeindio rhai ffryns Crist'nogol, gyd â pha rai yr oeddwn yn gobeithio mwynhau ychydig o gymdeithas gysurus a melus.
   
Mi feddyliais mai 'r ffordd orau i mi gymmeryd yn awr oedd myned i Lundain, ac i ffeindio allan Mr. Whitefield, yr hwn oedd yr unig un ag oeddwn yn adnabod yn Lloegr, a dymuno arno i 'm cyfarwyddo I i ryw ffordd neu gilydd i ennill fy mywioliaeth heb bwyso ar un dyn byw. Mi genais ffarwel i 'm ffryns Crist'nogol yn Portsmouth, ac a aethum yn y stage coach i Lundain. Crefftwr anrhydeddus o 'r ddinas, yr hwn aeth gyd â mi i fynu, a gynnygodd ddangos y ffordd i mi i dabernacl Mr. Whitefield. Gan wybod fy mod yn alltud perffaith mi dybiais hyn yn fwyn iawn ynddo, ac mi dderbyniais ei gynnyg; ond fe wnaeth i mi roddi hanner coron am fyned gyd â mi, ac eilwaith wnaeth i mi roddi iddo bum swllt yn rhagor am fy arwain i dŷ cyfarfod Dr. Gifford.
   
Mi ddechreuais erbyn hyn i dderbyn meddyliau pur wahanol am drigolion Lloegr oddi wrth yr hyn a feddyliais amdanynt cyn dyfod i 'w plith. — Fe dderbyniodd Mr. Whitefield fi yn garedig, da iawn oedd ganddo fy ngweled, ac fe 'm cyfarwyddodd i le addas i lettya yn Petticoat-lane, hyd onis gallai feddwl am ryw ffordd i 'm settlo I ynddi, ac a dalodd am fy lletty a phob traul. Y borau ar ol i mi ddyfod i 'm lletty newydd, fel yr oeddwn yn brecffasta gyd â gwraig y tŷ, mi glywn drwst gwŷdd uwch fy [td. 31] mhen: mi ofynnais pa beth ydoedd; hi 'm hattebodd mai un oedd yn gwau sidan ydoedd. Mi ddangosais chwant mawr arnaf ei gweled, ac a ofynnais os gallwn wneud hynny: hi ddywedodd y deuai hi i fynu gyd â mi, a 'i bod hi yn sicr y cawn groesaw. Hi fu cystal â 'i gair, ac mor gynted ag yr aethom i mewn i 'r gwŷdd-dŷ, y ferch ag oedd yn gwau a edrychodd o ddautu, ac a wenodd arnom, ac mi a 'i cerais hi o 'r funud honno allan. Hi ofynnodd i mi amryw gwestiynau, a minnau yn fy nhro a chwedleuais lawer â hithau. Mi ffeindiais ei bod hi yn aelod o gynnulleidfa Mr Allen, ac mi ddechreuais fagu barn dda amdani, er bod arnaf bron ofn maethrin y farn dda hon, rhag iddi droi allan fel y lleill o rhai a gyfarfum I yn Portsmouth, &c. a 'r hyn a fu bron fy nodi i gasàu pob menyw wen. Ond ar ol ychydig gyfeillgarwch mi ffeindiais er fy hapusrwydd ei bod hi yn wahanol iawn, ac yn bur syml; ac nid oeddwn heb obaith ei bod hi yn llettua rhyw faint o barch i mi. Ni a aethom yn fynych gyd â eu gilydd i wrando Dr. Gifford; ac fel yr oedd gennyf fi yn wastadol dueddiad i gynnorthwyo pob gwrthddrych o drueni, mor belled ag oedd yn fy ngallu, arfer yr oeddwn i roi i bob un ag fyddai yn achwyn wrthyf, weithiau hanner gini ar unwaith, fel nad oeddwn yn cwbl ddeall y gwerth ohono. Y ferch rasol dda hon a gymmerodd boen mawr i 'm diwygio a 'm cynghori yn y peth hyn, ac amryw bethau eraill.
   
Ar ol i mi aros yn Llundain o ddautu chwech wythnos, fe 'm dygwyd i ŵydd rhai o gydnabyddiaeth Mr. Ffreelandhouse, y rhai a 'i clywodd ef yn fynych yn llafaru amdanaf fi. Hwy fynnent fy nghymmell i fyned i Holand. Fy meistr oedd yn byw yno cyn iddo fy mhwrcasu I, ac arfer ydoedd o chwedleua amdanaf mor barchedig rhwng ei gyfeillion yno, fel yr ennynnodd efe chwant ynddynt i fy ngweled; yn enwedigol gweinidogion yr efengyl, y rhai oedd yn datguddio chwant i glywed fy [td. 32] mhrofiadau a fy holi. Mi ddeallais mai bwriad fy hen feistr da oedd i mi fyned gyd ag ef yno pe buasai efe yn byw; ar ba reswm mi resolfais fyned i Holand; a hynny a fanegais i 'm parchedig gyfaill Mr. Whitefield; croes iawn oedd ef i mi fyned ar y cyntaf, ond ar ol i mi fanegu iddo fy rhesymmau, fe ymddangosodd yn bur foddlon. Mi fanegais i 'm Betti (y ferch dda a enwais uchod) o 'm penderfyniad i fyned i Holand, ac mi ddywedais wrthi fy mod yn credu mai hi fyddai fy ngwraig I: ac os ewyllys yr Arglwydd a fyddai, mai hynny oedd fy nymuniad, ac nid heblaw hynny. Ni's gwnaeth hi nemawr o attebion i mi, ond hi ddywedodd wedi hynny na's meddyliodd hi ddim felly y pryd hynny.
   
Mi aethum i long yn Tower-wharff am bedwar o 'r gloch y borau, ac a ddaethum i mewn i Amsterdam drannoeth am dri o 'r gloch brydnhawn. Yr oedd gennyf lawer o lythyrau canmoliaeth at gyfeillion fy hen feistr, y rhai a 'm derbyniasant I yn roesawus. Yn wir un o 'r gweinidogion pennaf fu yn neilltuol dda i mi; fe 'm cadwodd I yn ei dŷ tros hir amser, ac a gymmerodd bleser mawr i ofyn cwestiynau i mi, y rhai a attebais innau gyd â phleser, gan fy mod yn wastadol yn barod i ddweud, Deuwch attaf fi y rhai oll a ofnwch Dduw, a mynegaf yr hyn a wnaeth ef i 'm henaid. Ni's gallaf lai nâ rhyfeddu camrau rhagluniaeth, a synnu i mi gael fy ngwared mor rhyfeddol! Er fy mod yn ŵyr i frenhin, bu arnaf eisiau bara, a buasai dda gennyf gael y grofen galettaf ag a welais I erioed. Myfi yr hwn oeddwn gartref wedi fy amgylchu â chaethweision, fel na's gallai neb dynion o isel-radd ddyfod yn agos attaf, ac wedi 'm gwisgo ag aur, yn cael yn anrhugarog fy mygwth â marwolaeth; ac yn fynych mewn eisiau dillad i 'm amddiffyn rhag creulondeb y tywydd; etto erioed ni's tychanais, ac ni bues anfoddlon. Boddlon wyf, a chwant sydd arnaf i gael fy nghyfrif fel dim, yn alltud yn y byd, ac yn bererin yma; Canys mi wn fod fy Mhrynwr yn [td. 33] fyw, a diolchgar wyf am bob treial a thrallod ag a gyfarfum â hwynt, am nad wyf ddim heb obaith nad y'nt oll wedi eu sancteiddio i mi.
   
Y gweinidogion Calfinistiaidd a ddymunasant glywed fy mhrofiadau gennyf fy hun, yr hyn oeddwn i yn foddlon iawn i 'w wneuthur; felly mi safais ger bron deunaw ar hugain o weinidogion bob dydd Iau tros saith wythnos gyd â 'u gilydd, a hwy oll a gawsant eu boddloni yn fawr, a hwy a gredasant fy mod yr hyn ag oeddwn yn gymmeryd arnaf fy mod. Hwy a 'sgrifenasant i lawr fy mhrofiadau I fel yr oeddwn yn eu llafaru; a Duw Hollalluog oedd gyd â mi y pryd hynny mewn modd hynod, ac a roddodd i mi eiriau i 'w hatteb hwynt; mor fawr oedd ei drugaredd ef i 'm cymmeryd I genedl ddyn tlawd a dall yn ei law.
   
Y pryd hyn marsiandwr cyfoethog o Amsterdam a gynnygodd i 'm cymmeryd I i 'w deulu mewn dull o fwtler, a minnau yn ewyllysgar a dderbyniais y cynnyg. Gwr bonheddig teilwng a grasol ydoedd, a da iawn fu wrthyf fi. Fe 'm cymmerodd yn fwy fel cyfaill nag fel gwas. Mi arosais yno flwyddyn, ond nid oeddwn yn hollol foddlon, eisiau oedd arnaf gael gweled fy ngwraig (yr hon sydd felly yn awr) ac am y rheswm hynny mi chwennychais ddychwelyd i Loegr: mi 'sgrifenais atti un waith yn fy absennoldeb, ond ni's attebodd hi mo 'm llythyr, a rhaid i mi addef pe buasai, fe fuasai gennyf waeth barn amdani. Fy meistr a fy meistres a fynnent fy mherswadio I i beidio a 'u gadael hwy, a 'u dau fab hefyd, y rhai oedd â meddyliau da amdanaf fi; a phe buaswn yn ffeindio fod fy Metti wedi priodi ar fy nyfodiad i Loegr, mi fuaswn yn dychwelyd attynt yn fuan drachefn.
   
Fy meistres a gynnygodd i mi briodi ei morwyn hi; merch ieuangc hyfryd ydoedd hi, ac wedi troi heibio swm fawr o arian, ond ni's gallwn I ei charu er ei bod hi yn foddlon i 'm cymmeryd; mi ddywedais bod fy nhueddiad wedi ymrwymo yn Lloegr, [td. 34] ac na's gallwn feddwl am neb arall. Ar fy nychweliad adre, mi gefais fy Metti heb ymrwymo i neb. Hi wrthododd amryw gynnygion yn fy absennoldeb, ac a ddywedodd wrth ei chwaer ei bod yn meddwl os priodai hi fyth, mai fi fyddai ei gwr hi.
   
Yn fuan ar ol dyfod adre, mi aethum at Dr. Gifford, yr hwn a 'm cymmerodd I i 'w deulu, ac a fu dda iawn wrthyf. Caracter y pendefig teilwng duwiol hwn sydd hyspys; ni fydd fy nghlod I iddo o ddim defnydd. Yr wyf yn gobeithio y caf byth gofio yn ddiolchgar am yr holl gymmwynason a dderbyniais ar ei law ef. Yn fuan ar ol i mi ddyfod at Dr. Gifford mi fanegais bod gennyf ddymuniad i 'm derbyn i 'w eglwys ef, ac eistedd i lawr gyd â hwynt; hwy ddywedasant bod yn rhaid i mi gael fy medyddio yn gyntaf; felly mi roddais i mewn fy mhrofiadau o flaen yr eglwys, â pha rai yr oeddent yn hollol foddlon; ac fe 'm bedyddiwyd gan Dr. Gifford gyd â rhai eraill. Mi wnes y pryd hynny yn gydnabyddus iddynt fy mwriad o briodi; ond mi ffeindiais fod amryw wrthddadleuon yn ei erbyn, am fod yr un y rhoddais fy serch arni yn dlawd. Gwraig weddw ydoedd hi, a 'i gwr a 'i gadawodd hi mewn dyled, ac yn feichiog, felly yr oeddent yn fy mherswadio I i beidio a 'i phriodi, o wir barch i mi. Ond yr oeddwn wedi addo, ac mi resolfais ei chymmeryd hi; fel yr oeddwn I yn gwybod mai menyw rasol ydoedd hi, nid oedd ei thlodi yn un gwrthddadl i mi, gan nad oedd ganddynt un peth arall i ddywedyd yn ei herbyn. Pan darfu i 'm cyfeillion ddeall na's gallent newid fy marn ym mherthynas iddi, hwy 'sgrifenasant at Mr. Allen, y gweinidog ag yr oedd hi yn ei gynnulleidfa, i 'w pherswadio hi i 'm gadael I; ond fe attebodd na wnai ef ddim yn yr achos, gwnaem ni y peth a fynnem. Mi resolfais i ychydig ddyled fy ngwraig gael eu talu cyn i ni briodi; fel darfu im' werthu bron pob peth ag a feddwn, a chyd â 'r holl arian ellais godi a gliriais y cyfan o 'i gofynion; ac ni wnes ddim gyd â [td. 35] mwy o foddlondeb yn fy holl fywyd, canys mi a gredais yn gadarn y byddem yn ddedwydd iawn gyd â 'n gilydd, ac felly y bu, canys hi a roddwyd i mi gan yr Arglwydd: ac mi a 'i ffeindiais hi yn gymmar fendigedig, ac nid edifarhausom ni byth, er ini fyned trwy lawer o drallodion mawrion ac anhawsderau.
   
Fy ngwraig oedd yn ennill llawer o 'i bywioliaeth wrth wau, ac yn dyfod i ben yn rhagorol dda; ond yn yr amser hynny yr oedd terfysg mawr ymhlith y gwehyddion; fel yr oedd ofn arnaf i adael fy ngwraig i weithio, rhag ofn iddynt wasgu arnaf i gynnorthwyo y terfysgwyr, yr hyn na's gallaswn feddwl am dano, ac f'allai, pe na's gwnaethaswn y buasent yn fy nharo I yn fy mhen. Felly fel trwy hyn ni's gallasai fy ngwraig gael dim gwaith, ac nid oedd gennyf finnau ddigon i gynnal fy nheulu. Ni buom flwyddyn etto yn briod cyn i 'r holl aflwyddiant hyn i 'n cyfarfod.
   
Yn gymmwys ar yr amser hwn, gwr bonheddig ag oedd yn ymddangos ei fod yn gofidio drosom, a 'm cynghorodd I i fyned gyd ag ef i Essex, ac a addawodd i mi gael gwaith. Mi dderbyniais ei gynnyg caruaidd ef, ac fe ddywedodd wrth gyfaill iddo o Gwacer, gwr o feddiannau mawr, ag oedd yn cyfaneddu ychydig ffordd oddi wrth dref Colchester; ei enw ef oedd Handbarar; fe barodd i 'w oruchwiliwr i roi gwaith i mi. Yr oedd amrywiol wedi cael gwasanaeth yn yr un gwaith a minnau. Yr oeddwn I yn ddiolchgar iawn, ac yn foddlon er nad oedd fy nghyflog ond bychan. Nid oeddid yn rhoi i mi ond wyth ceiniog y dydd ar fy mwyd fy hun. Ond ar ol im' fod yn y sefyllfa hon tros bythefnos, fy meistr gafodd glywed fod dyn du yn ei waith ef, chwant ddaeth arno fy ngweled. Fe welodd fod yn dda i chwedleua â mi tros ychydig, ac yna fe ofynnodd pa gyflog oedd i mi; pan dywedais, fe ddywedodd ei bod yn rhy fach, ac yn uniawn fe barodd i 'w oruchwiliwr roddi i mi ddeu[td. 36]naw ceiniog y dydd, yr hyn a roddwyd i mi wedi hyn o hyd; ac yna mi ddes i ben yn rhagorol.
   
Ni's daethum â 'm gwraig gyd â mi; mi ddaethum ar y cyntaf fy hunan, a 'm hamcan I oedd os troi pethau allan yn ol fy ewyllys i ddanfon am dani. Yr oeddwn yn awr yn meddwl dymuno arni ddyfod attaf, pan dderbyniais lythyr i 'm gwneud yn gydnabyddus ei bod wedi ei dwyn i 'w gwely, a 'i bod mewn eisiau o amryw angenrheidiau. Y newydd hyn oedd dreial trwm i mi ac yn gystudd newydd; ond fy Nuw, yr hwn sy 'n ffyddlon ac yn gyflawn o drugaredd, ni wrthododd mohonof yn y cystudd hwn. Fel na's gallaswn ddarllain Saesoneg, gorfu arnaf ddymuno ar ryw un i ddarllain y llythyr a dderbyniais am fy ngwraig. Fe 'm cyfarwyddwyd gan ragluniaeth dda yr Arglwydd i fyned at wr bonheddig teilwng o Gwacer, a ffrynd i fy meistr. Mi ddymunais arno gymmeryd y poen o ddarllain fy llythyr i mi, yr hyn a wnaeth efe yn union, yr hwn a 'i cynhyrfodd ef cymmaint, fel ag y dywedodd y gwnai gasgliad i mi, yr hyn a wnaeth, ag fu un o 'r rhai cyntaf a daflodd atto. Yr arian a ddanfonwyd y prydnhawn hwnnw i Lundain gyd ag un a ddigwyddodd fod yn myned yno. Nid hyn yn unig oedd y cymmwynason a brofais ar ddwylo y gwyr caredig hwn, canys, mor gynted ag y daeth fy ngwraig i godi, ac i allael trafeulu, hwy a ddanfonasant amdani attaf fi, ac a fuant yn yr holl draul o 'r dyfodiad: mor eglur oedd cariad a thrugaredd Duw yn ymddangos trwy bob trallod ag a ddarfu i mi erioed ei brofi. Ni dreuliasom yr haf yn gysurus iawn; ni fuom byw mewn bwth bychan yn agos i dŷ Mr. Handbarar; ond pan daeth y gauaf gorfu arnaf fyned ymaith am nad oedd ganddo waith i mi ymhellach. Ac yn awr hi ddechreuodd dywyllu arnom drachefn. Ni feddyliasom fod yn well i ni symmud ein hannedd ychydig yn nes i 'r dre, fel yr oedd y tŷ yr oeddem byw ynddo yn oer iawn, yn wlyb, ac yn barod i gwympo lawr.
[td. 37]    
Anherfynol ddaioni Duw i mi fu mor fawr fel yr wyf yn dymuno gyd â 'r diolchgarwch mwya gostyngedig i daflu fy hun i lawr o 'i flaen ef; canys mi gefais fy nal i fynu yn rhyfeddol ymhob cystudd. Ni adawodd fy Nuw mohonof. Mi gefais weled goleuni o hyd trwy 'r tywyllwch mwya dudew.
   
Fy ngwraig anwyl a minnau yn awr oeddem yn ddiwaith. Nid allem gael dim i wneuthur. Y gaiaf aeth yn llym iawn; a ninnau aethom i 'r cyfyngderau mwya ellid ddychymmyg. Ni fynnwn mewn un modd yn y byd geisio dim: ni's gallwn fegian; ac nid oeddwn yn dewis gwneuthur fy angenrheidiau yn gydnabyddus i un dyn, rhag ofn eu tramgwyddo, fel yr oeddem ni yn hollol ddieithr: ond y briwsionyn diweddaf o fara oedd wedi darfod, a gorfu arnaf finnau feddwl am ryw beth i 'w wneuthur at ein bywioliaeth. Nid oeddwn yn gofalu dim oll amdanaf fy hunan; ond gweld fy ngwraig anwyl a 'm plant mewn eisiau oedd yn fy nhrywanu at fy nghalon. Mi feiais fy hun yn awr am ei dwyn hi o Lundain, o ran diau pe buasem yn aros yno ni fuasem yn ffeindio cyfeillion i 'n cadw rhag newynu. Yr eira oedd y pryd hyn o ryfeddol drwch; fel nad oeddem yn gweled un tebygoliaeth o i ni gael ein cynnorthwyo. Yn y sefyllfa druenus hon, heb wybod pa gamrau i ganlyn, mi resolfais wneud fy nghyflwr yn adnabyddus i arddwr gwr bonheddig ag oedd yn byw yn agos attom, ac i ddymuno arno roddi i mi waith: ond pan daethum atto mi ddigalonnais, a chywilydd oedd arnaf i wneud yn amlwg iddo fy amgylchiad. Mi wnes orau ag allwn i 'w berswadio ef i roddi i mi waith, ond nid i un pwrpas: fe 'm sicrhaodd I nad oedd hynny yn ei allu ef: ond yn gymmwys fel yr oeddwn yn myned ymaith, fe ofynnodd i mi a gymmerwn ryw faint o foron cochion (carrots) ganddo? mi a 'u derbyniais hwy gyd â llawer o ddiolchgarwch, ac a 'u dygais hwy adre'; fe roddodd i mi bedair, ac yr oeddent yn fawrion ac yn dda. Nid oedd gyd â ni ddim i [td. 38] wneud tân, ac yn ganlynol ni's gallem eu berwi hwynt, ond da oedd gennym eu cael hwy i 'w bwytta heb eu berwi. Nid oedd ein plentyn ieuangaf ond baban bychan iawn, fel gorfu ar fy ngwraig eu cnoi hwy iddo, ac a 'i porthodd ef felly amryw ddyddiau. Nid oeddem yn rhoi i ni ein hunain ond un bob diwrnod, rhag iddynt ddarfod cyn i ni gael rhyw beth arall i 'n cynnal. Anfoddlon oeddwn i fwytta dim ohonynt fy hunan; ac ni's cymmerais I ddim ohonynt y dydd olaf buom yn yr amgylchiadau hyn, fel na's gallwn ddioddef meddwl fod fy ngwraig anwyl a 'm plant mewn eisiau o un moddion at eu cynhaliaeth. Ni fuom byw yn y dull hyn nes oedd y moron cochion wedi darfod: yna fy ngwraig a ddechreuodd alaru am y babanod gwirion: ond yr oeddwn I yn ei chysuro hi hyd eithaf ag allwn; o hyd yn gobeithio, ac yn credu na's gadawai Duw i ni farw: ond y gwelai efe fod yn dda i 'n cynnorthwyo, yr hyn a wnaeth ef bron trwy wyrthiau.
   
Ni aethom i 'n gwely fel arferol, cyn ei bod hi yn hollol dywyll (am nad oedd gennym na thân na chanhwyllau) ond ni buom yno yn hir nes i ryw ddyn guro wrth y drws a gofyn a oedd James Albert yn byw yno? mi attebais ei fod, ac mi godais yn union; mor gynted ag yr agorais y drws mi ffeindiais mai gwas ydoedd i gyfreithiwr mawr ag oedd yn byw yn Colchester. Fe ofynnodd i mi pa ddull yr oedd hi gyd â mi? a oeddwn I ddim ymron newynu? mi dorrais allan mewn wylofain, ac a ddywedais fy mod I yn wir. Fe ddywedodd fod ei feistr yn tybiaid felly, a bod arno eisiau chwedleua â mi, a bod yn rhaid i mi fyned gyd ag ef. Enw y gwr bonheddig hwn oedd Daniel, a Christion cywir ydoedd efe. Yr oedd efe yn arferol o sefyll a chwedleua â mi yn fynych pan oeddwn yn gweithio ar y ffordd dros Mr. Handbarar, ac fe fuasai yn rhoi gwaith i mi ei hunan pe buasai arnaf eisiau gwaith. Pan daethum i 'w dŷ ef dywedodd wrthyf [td. 39] iddo feddwl llawer iawn amdanaf yn ddiweddar, a 'i fod yn ofni fy mod mewn eisiau, ac na's gallasai fod yn esmwyth nes ymofyn am fy helynt. Mi wnes yn adnabyddus iddo fy nghyfyngder, yr hyn a effeithiodd yn rhyfeddol arno; ac yn ewyllysgar a roddodd i mi gini; ac a addawodd fod yn drugarog i mi yr amser oedd yn ol. Ni's gallwn lai nâ llefain allan O anherfynol drugareddau 'r Arglwydd! mi waeddais arno ac fe 'm gwrandawodd; mi ymddiriedais ynddo, ac efe a 'm cadwodd I: pa le y dechreuaf ei glodfori, neu pa fodd y caraf ef yn ddigon?
   
Mi aethum yn union ac a brynais beth bara a chaws, a glo, ac a 'u dygais hwynt adref. Llawen oedd gan fy ngwraig anwyl fy ngweled I yn dychwelyd â rhyw beth gennyf i 'w fwytta. Hi gododd i fynu 'n union ac a driniodd ein babanod, tra fum i yn gwneuthur tân, ac ni's gwnaeth pendefigion pennaf y deyrnas erioed wledd mwy cysurus. Ni's darfu i ni anghofio diolch i Dduw am ei holl ddoniau i ni. Yn fuan ar ol hyn, pan daeth y gwanwyn ymlaen, Mr. Peter Daniel a roddodd i mi waith i 'w gynnorthwyo ef i dynnu tŷ i lawr, a 'i adeiladu ef drachefn. Yr oedd gennyf y pryd hyn waith da iawn, a digon ohono: fe ddanfonodd am fy ngwraig â 'm plant i Colchester, ac a barottodd i ni dŷ lle buom byw yn gysurus iawn. Yr wyf yn gobeithio y bydd i mi yn ddiolchgar addef ei gymmwynasgarwch i mi a 'm teulu. Mi weithiais wrth ei dŷ ef fwy nâ blwyddyn, hyd nes gorphennwyd; ac ar ol hynny mi gefais waith gan amryw ol yn ol, ac nid oeddwn fyth mor ddedwydd a phryd yr oedd gennyf ryw beth i 'w wneuthur; ond wrth weled y gauaf yn agoshau, a bod gwaith yn hytrach yn brin, mi ofnais y byddem drachefn mewn eisiau, neu fod yn bwys ar rai o 'n cyfeillion.
   
Fe roddwyd cynnyg i mi yn awr o fyned i Norwich, a chael gwaith bob amser. Fy ngwraig oedd foddlon i 'r cynnyg, am ei bod yn meddwl y cai waith yno yn y wehyddiaeth, am mai dyna 'r alwad [td. 40] y dygwyd hi i fynu iddi, ac yn fwy tebygol o lwyddo yno nag un man arall; ac ni feddyliasom fel yr oedd gennym gyfleustra i symmud i dref lle gallem ein dauoedd gael gwaith, mai 'r ffordd orau oedd gwneuthur hynny; ac f'allai gallem aros yno tros ein bywyd. Pan darfu in' resolfo ar hyn, mi aethum yn gyntaf fy hunan i weled pa fodd yr attebai; yr hyn a edifarheais yn fawr o 'i blegid ar ol llaw; canys nid oedd yn fy ngallu i ddanfon un cynnorthwy yn union at fy ngwraig, o herwydd i mi gwympo i ddwylaw meistr nad oedd nac yn fwyn nac yn ystyriol; a hi a syrthiodd i galedi mawr, fel gorfu arni werthu 'r ychydig feddiannau oedd gennym, a phan danfonais amdani yr oedd hi tan yr angenrheidrwydd anghysurus hynny o orfod gwerthu ein gwely.
   
Pan y daeth fy ngwraig i Norwich, mi huriais 'stafell â dodrefn ynddi. Mi brofais lawer iawn o wahaniaeth yn ymddygiad fy meistr oddi wrth yr hyn oeddwn arferol o gael gan fy meistri eraill. Yr oedd ef yn anrheolaidd iawn yn ei daliadau i mi. Fy ngwraig a huriodd wŷdd, ac a wauodd bob amser ag byddai ganddi arfod, ac ni a ddechreuasom wneud o 'r gorau, hyd onis darfu i ni gael ein gorddiwes gan groes-ragluniaethau newyddion. Fe gwympodd ein tri phlentyn yn glaf o 'r frech-wen; hyn oedd dreial mawr i ni; ond fyth yr oeddwn yn cael fy mherswadio ynnof fy hunan na's caem ein gwrthod. Ac mi wnaethum y cyfan yn fy ngallu i ddal i fynu ysprydoedd fy nghymmar anwyl rhag suddo. Ei holl waith hi oedd yn awr ynghylch y plant, fel na's gallai hi ofalu am ddim arall, ac nid oedd y cwbl ag allwn I ennill ond ychydig i gynnal teulu yn y fath amgylchiad, heblaw talu am hur yr ystafell, yr hyn oeddwn yn orfod peidio ei wneuthur tros lawer o wythnosau: ond y wraig i ba un yr oedd y dyled, ni fynnai ein hesgusodi, er i mi addo y cai yr arian cyntaf ag allem ennill ar ol i 'r plant wella, ond ni's digonai hyn hi, ond yr oedd mor [td. 41] greulon a 'n bygwth onis talem hi yn union y troi hi ni allan i 'r heol. Y meddyliau o hyn oedd yn fy suddo I i lawr i 'r cyfyngder mwyaf, wrth ystyried sefyllfa fy mabanod truain; pe buasent yn iach ni buasai ddim cymmaint gofid am y fath fisfortun. Ond fy Nuw I, yr hwn sydd yn wastad yn ffyddlon i 'w addewid, a gododd i mi gyfaill. Mr Henry Gurdney, cwacer, gwr bonheddig grasol a glywodd am ein cyfyngder, fe ddanfonodd was iddo ei hun at y wraig y rhentasom ni yr ystafell ganddi, ac efe a dalodd ein rhent, a brynodd yr holl ddodrefn, gyd â gwŷdd y wraig, ac a 'u rhoddodd hwynt oll i ni. Rhai boneddigion eraill wedi clywed ei amcan ef a welsant fod yn dda i 'w gynnorthwyo ef yn y gweithredoedd hyn o drugaredd, am ba rai ni's gallwn fod fyth yn ddigon diolchgar: ar ol hyn fy mhlant yn fuan a godasant; ac yna ni wnaethom o 'r gorau drachefn: fy anwyl wraig a weithiodd yn galed, ac yn ddyfal pan y gallai hi gael gwaith, ond hyn oedd ar sylfaen anwadal, fel yr oedd y gwaith mor gyfnewidiol, rai prydiau ni's cai hi ddim i 'w wneuthur, a phrydiau eraill pan cai gwehyddion Norwich orchymyn o Lundain, fe fyddai y fath frys anghymhedrol arnynt ag y byddai 'r gweithwyr yn gorfod gweithio ar ddydd Sabbath; ond hyn ni's gwnai fy ngwraig I fyth, ac yr oedd e 'n achos o ofid i ni na's gallem gael ein bywioliaeth mewn dull rheolaidd; er ein bod ein dauoedd yn ddiwyd, yn fanwl, ac yn foddlon gweithio. Yr oeddwn I ymhell o fod yn ddedwydd yn fy meistr, nid oedd efe yn delio a mi yn dda; prin y gallaswn fyth gael fy arian ganddo: ond mi barheais yn amyneddgar hyd nes i Dduw weled bod yn dda i gyfnewid fy sefyllfa.
   
Fy anwyl ffrynd Mr. Gurdney a 'm cynghorodd i 'r alwad o dorri gwellt, ac a brynodd i mi offeryn at yr achos hynny. Nid oedd ond ychydig bobl yn y dref ag oedd yn gwneud hyn yn waith iddynt ond myfi; felly mi wnes yn rhagorol dda, ac ni ddaethom i fod yn esmwyth ac yn ddedwydd. Ond ni [td. 42] buom yn hir yn y cyflwr dedwydd hwn: amrywiol o 'r bobl o isel radd oedd yn genfigennus ac yn annaturiol, ac a osodasant i fynu yr un gwaith, ac a weithiasant tan bris, o ddiben i gael fy ngwaith I oddi wrthyf; ac fe ddarfu iddynt lwyddo cystal fel mai prin y gallwn I gael dim i 'w wneuthur, ac y daethum drachefn yn aflwyddiannus: ac ni ddaeth yr aflwyddiant hyn ei hunan, canys y pryd hyn ni gollasom un o 'n merched bychain, yr hon fu farw o dwymyn; yr amgylchiad hyn a barodd in' gystuddiau newyddion, canys gweinidog y bedydd a ommeddodd ei chladdu o ran nad oeddem ni yn aelodau o 'u cynnulleidfa. Offeiriad y plwyf a ommeddodd am na fedyddiwyd mohoni erioed. Mi ddymunais ar y cwaceriaid, ond ni lwyddais; a thyma un o 'r treialon mwyaf a gyfarfum â hwy erioed, fel na's gwyddwn I pa beth i 'w wneuthur a 'n baban tlawd. O 'r diwedd mi resolfais dorri bedd yn yr ardd tu cefn i 'r tŷ, a 'i chladdu yno; pan danfonodd offeiriad y plwyf amdanaf i ddywedyd wrthyf y claddai efe fy mhlentyn, ond nad oedd efe yn dewis darllain gwasanaeth y gladdedigaeth drosto. Mi ddywedais wrtho nad oedd e' ddim gennyf fi pa un ai gwnai ai peidio, gan nad oedd y plentyn yn ei glywed.
   
Fe ddarfu i ni gyfarfod â llawer o ddrwg-driniaeth gwedi hyn, ac a gawsom wybod ei bod hi yn anhawdd iawn byw. Prin y caem waith i wneuthur, a gorfu arnom wystlo ein dillad. Yr oeddem bron a suddo tan ein cystuddiau. Pan gosodais I o flaen fy ngwraig am fyned i Kidderminster i edrych a allem fyw yno. Yr oedd ynof bob amser dueddiad at y lle hwnnw, ac yn awr fwy nag erioed, am i mi glywed Mr. Fawset yn cael ei enwi yn y dull mwya parchedig, fel gwr bonheddig duwiol a theilwng, ac mi welais ei enw ef mewn llyfr ag oedd anwyl gennyf, sef Gorphwysfa dragwyddol y Seintiau, o waith Mr. Baxter; ac fel yr oedd gweithiau yn Kidderminster yn tebygu addo i fy ngwraig ryw faint o [td. 43] waith, hi gwympodd yn union i 'r un meddyliau a mi.
   
Mi gadewais hi un waith yn rhagor, ac a osodais allan i Kidderminster, i edrych a oedd y lle yn gyfleus i ni. Mor gynted ag y daethum yno, mi aethum yn union at Mr. Fawset, yr hwn a welodd fod yn dda i 'm derbyn gyd â charedigrwydd, ac a 'm danfonodd I at Mr. Watson, yr hwn a 'm rhoddodd i gyhudo sidan ac wysted ynghyd. Mi arosais yma o ddautu pythefnos, a phan y tybiais yr attebai ein disgwyliad, mi aethum yn ol i Norwich, i ymofyn fy ngwraig; yr oedd hi y pryd hyn yn agos i 'w hamser i esgor, ac yn rhy anhwylus. Felly fe orfu arnom aros hyd onis dygwyd hi i 'w gwely, ac mor gynted ag y gallai hi drafaelu ni a ddaethom i Kidderminster, ond ni ddygasom ni ddim gyd â ni, o ran i ni orfod gwerthu 'r cwbl ag oedd gennym i dalu ein dyled, a thraul fy ngwraig tra fu yn gorwedd i mewn.
   
Y fath hyn yw ein hamgylchiad yn bresennol. Mae fy ngwraig trwy weithio yn galed wrth y gwŷdd yn gwneuthur pob peth ag ellir ddisgwyl oddi wrthi tu ag at ein cynnal; ac y mae Duw yn gweled bod yn dda i dueddu calonnau ei bobl ar rai amserau i roi i ni gynnorthwy; am nad wyf fi fy hunan trwy oedran a gwendid yn abl gwneuthur ond ychydig at ein cynhaliaeth.
   
Fel pererinion, a phererinion tlodion iawn, yr ydym yn trafaelu trwy lawer o anhawsderau tu a 'n nefol artre, ac yn disgwyl yn amyneddgar am ei alwad grasusol ef, pan bydd i 'r Arglwydd ein gwared allan o ddrygau y byd presennol hwn, a 'n dwyn i ogoniant tragywyddol y byd a ddaw. Iddo EF bo gogoniant byth bythoedd, AMEN.

DIWEDD.

© University of Cambridge 2004
Diweddarwyd: 
Last update: