Cronicl Hywel ap Syr Mathew (CHSM)

‘Cronicl Hywel ap Syr Mathew’, Peniarth ms. 168 (1568 (ms. 1589-90)), 198r-237r.



Cynnwys
Contents

Wiliam Gwnkwerwr weithian 198r
[Wiliam Rüphws ] 199r
Harri y kynta 200r
Brenhin Stephan 201r
Henry yr ail 202r
Richard gyntaf 203r
Brenhin Sion 204r
Harri y trydydd 205v
Edwart gyntaf 206v
Edward yr ail. 208r
Edward y trydydd 208*r
Richard yr ail. 210v
Henri y .4.ydd 212r
Harri y pümed 212v
Harri y chweched. 214v
Edward y pedwerydd 218v
Edward y pümed 221r
Richard y trydydd 221r
Harri .7.ed 221v
Harri wythued 222v
Edward y chweched 230r
Brenhines Mari 233r


[td. 198r]  

Wiliam Gwnkwerwr weithian


 Wiliam Bastart oedd vab i Robert Dük o Normandi
 ap Richard y .3. ap Richard yr .2. ap Richard ddiofn
 ap Wiliam ap Rollo vchod yr hwnn a elwid
 Robert gwedi i vedyddio o Arled merch i bannwr
 o dre Phalais i vam Ac Wiliam Gwnkwerwr
 i gelwid ef

 Wiliam Gwnkwerwr a ddaüth ir ynys honn y 15ed
 dydd o vis Hydref oedran Crist .1067. ac a wledychodd
 .21. ac vn mis ac a orchvygodd y Saesson ac
 a ddyrrodd rhai i Gymrü a rhai or Deyrnas ac
 a wnaeth gyfreithe er i brophid ehün ac amhrophid
 y Saesson. Y Wiliam hwnn a wnaeth gestyll
 a threfydd ac a roes Normandiait ynddünt
 ac a beris i ddaü Gardinal o Rüfain ddyfod ir ynys
 honn a thrwy i archedigaeth ef i tynnysson Esgyb

[td. 198v] 
 ac Abadoedd a Phrioried Saesson oi krefydddai
 allan ac a roessant Normaniaid ynn i lle./

 Y .4. vlwyddyn oi wledychiad ef i dinüstrodd y Dans
 lawer ar y North ac ynnill tref Iork. ond ni
 bü hir hyd pann dyrrwyd ymaith ac ef a anrheithiodd
 y brenhin o Iork i Dürham o gwbl lid a
 dicter wrth yr ardalwyr am vddünt ddioddef ir
 Dans ddyfod val na hewyd grwn .9. mlynedd./

 Ac ynghylch yr amser hwnnw i bü drafais
 rhwng archesgob Iork a Lanphranc Archesgob
 Canterbüri am yr orüchafieth ynn Lloegr ond
 Archesgob Cawnterbüri ai hennillodd ac Archesgob
 Iork a dyngodd llw darostwngedigaeth iddo./

 Y .10. vlwyddyn i kyfododd Iarll Herphordd a Raph
 Iarll Norpholk ynn erbyn y brenhin./ ar brenhin
 ai herwriodd ac ai deholodd or Deyrnas ac a
 dorrodd penn Iarll Walryf./

 Ynghylch y .15. vlwyddyn oi goroniad ef Robert
 Cwrteis i vab hyna ef drwy nerth brenhin
 Phraink Philip a ryfelodd ai dad yn Normandi
  lle i clwyfwyd Wiliam Gwnkwerwr yn ddrwc
 ond heddwch a wnaethbwyd./

 Wiliam Gwnkwerwr a wnaeth phorest newydd
 yn Hamsir ac a ddinüstrodd yr eglwyssi .30. milltir
 o gwmpas ac ynn i amser ni chafas Sais
 na swydd na gorüchafieth vchelwridd yn Lloegr
 Ynn i amser ef i bü dreth ynn Lloegr nid amgen
 ar bob .20. kyfeir o dir chwe swllt yr .19. vlwyddyn
 oi wrogeth

 Yr Wiliam hwnn a ryfelodd a Phraink ac a
 wnaeth lawer o ddryge a cholledion yno ac a glevychodd
 ar clevydd hwnnw a ddüc i vywyd ac ynn

[td. 199r] 
 i glefyd ac i gwnaeth i Destament ac i rhodd
 ac i gorchmynnodd Deirnas Loegr ai choron
 i Wiliam Rüphws i ail mab rhai ai galwai
 Wiliam Goch.


[Wiliam Rüphws]


 Wiliam Rüphws nei Goch oedd ail mab i Wiliam
 Bastart ac a goroned yn Westmestr wyl
 Gosmws a Damian ac wedi gwledychü o hono .14.
 mlynedd i lladdodd Water Tyrel ef a saeth yn keissio
 saethü llwdwn yn y phorest newydd a wnaeth
 ef ac i dipheithyssai ef .52. o eglwyssi plwy yw
 gwneüthür ac yngaer Wynt i claddwyd ef
 heb neb ynn wylo ar i ol Dechreü Wiliam Goch
 vü y .17. dydd o vis Medi oedran Crist 1089.

 A Robert Cwrteis i vrawd a ddaüth o Normandi
 i Loegr i Borthampton ar vedyr bwrw  Wiliam
 i vrawd allan oi vrenhiniaeth. Eithr heddwch
 a wnaethbwyd nid amgen y vrenhiniaeth
 i Wiliam Goch dan dalü i Robert Düc o Normandi
 i vrawd bob blwyddyn .300. o vorkie a
 phob vn ynn aer iw gilydd pann vai marw
 yr llall

 Yr ail vlwyddyn oi vrenhiniaeth i cyfododd swrn o
 arglwyddi Lloegr yn erbyn y brenhin ac a roessont
 wrth rai o drefi Lloegr ond brenin Wiliam
 ai gwahanodd ac ai dyrrodd or Deyrnas allan./


[td. 199v] 
 Ynn y .3.edd vlwyddyn i rhyfelodd yr y Scottied a Lloegr
 ar brenhin a ordeinodd lü ac aeth yno ac yn
 ol llawer Scirmais a rhyfel i gwnaethbwyd
 heddwch ac ar Valcolyn brenhin Scotlond dyngü
 llw vfüdddra i vrenhin Lloegr

 Y 4edd vlwyddyn i bü wynt angyrriol ynn Llündain
 ac i byrrodd ir llawr gant o dai a phenn Bow
 chwrch ac a wnaeth lawer o anrhaith ynn Winchestr
 ac mywn lleoedd eraill Ac yn yr amser
 hwnnw i rhyfelodd y Cymrü ac i lladdwyd Rhys
 i blaenor ac i gorchvygwyd hwynt. Ar Rhys
 hwnn a elwid y brenhin diwaethaf o Gymrü
 Malcolyn brenhin y Scotlond a llü mawr gantho
 a ddaüth i Loegr ond Iarll Northymyrlond ai kymerth
 i vynü ac yno i lladdwyd Malcolyn brenhin
 y Scottlond./

 Y .6. vlwyddyn oi wrogeth ef i gwnaethbwyd trwy
 holl Gred lü dirvaür o chwechant o viloedd i
 vyned i ynnill Kaerüsalem ai capten ai penn
 arweddwr oedd Gotphre Dük o Lorayn ai ddaü
 vrodür a llawer o bennaethied Kred am benn
 hynny ac ynn yr amser hwnnw i gwystlodd  llawer
 mil o wyr i tir i vyned ir siwrnai honn./
 Ac y mysc yr rhain vn oedd Robert Cwrteis düc
 o Normandi a wystlodd i dir iw vrawd Wiliam
 brenhin Lloegr er kann mil o bünne./

 Ynghylch yr 8ed vlwyddyn oi wrogeth ef i bü  drethe
 dirvawr mawr ynn Lloegr a Normandi a
 marwolaeth vawr hyd na allwyd haü na llafürio
 yr vlwyddyn honno megis i bü newyn a phrinder
 y vlwyddyn ar ol


[td. 200r] 
 Ynghylch yr vnfed flwyddyn ar ddec oi wrogeth i
 gwnaethbwyd Westmestr hal ac ir ennillwyd Kaerüsalem
 ac i gwnaethbwyd Gotphre capten y
 Cristnogion ynn vrenhin ynghaerüsalem./

 Marw fü yr Wiliam hwnn heb etifedd oi gorph
 ac ynn Winsiestr i claddwyd gwedi gwledychü
 .12. mlynedd a .10. mis medd y Saesson./


Harri y kynta


 Harri brawd Wiliam Goch a elwid Harri Yscolhaic
 .3.edd mab i Wiliam Gwnkwerwr a goronwyd
 ynn vrenhin Loegr y .5.edd dydd o Awst oedran Crist
 .1101./ vlwyddyn./

 Y vlwyddyn gyntaf oi vrenhiniaeth i rhodd ef vesüre
 Lloegr ynn i lle gwedi i bod ynn hir o amser o
 vaes i lle Ai vrenhines Mawd chwaer Edgar
 brenhin y Scotlond.

 Y 4edd vlwyddyn i rhyddhaodd y Düc o Normandi y
 brenhin oi drybed o .300. o vorke [bob blwyddyn]
 Ac er hynn o waith drwc dafode ac ethrodion ir
 aeth yn anghyfündeb mawr rhwng y brenhin
 ar Düc o Normandi i vrawd a rhyfel mawr ac
 or diwedd dala yr Düc Robert ai roi yngharchar
 ynghaer Ddydd tra fai vyw a meddiannü or brenhin
  Ddügiaeth Normandi./

 Y .6.ed vlwyddyn or brenhin Harri gyntaf i rhyfelodd
 Iarll y Mwythic ac ef a Iarll Cornwel a chwedi
 hynny hwynt a ddalwyd ac a roed yngharchar tre
 vüont vyw./

 Ynghylch yr amser hwnn i gwnaeth y brenhin

[td. 200v] 
 gyfreith galed ynn erbyn lladron a threiswyr ac
 anghyfiownder ac a wnaeth execüssiwn arnün
 wrth ei gweithredoedd rhai meirw rhai tynnü i
 llygaid, rhai i hysbaddü./

 Ynghylch y .13.ec oi wrogeth i krynodd y ddaiar ynn
 y Mwythic ynn arüthür ac afon Drent aeth
 ynn isbydd megis i gellid myned yn droetsych
 drwyddi

 Ynn y .17. ir aeth ymrafel rhwng Lewys brenhin
 Phrainc a Harri gyntaf brenhin Lloegr ac
 i bü vaes creülon rhyngthün ar Saesson a gafas
 y gore A brenhin Phrainc a gilodd a heddwch
 a vü ond Wiliam mab hynaf y brenhin a dyngodd
 i vrenhin Phrainc lw kowirdeb./

 Yr .20. vlwyddyn i kwnnodd Wiliam Düc o Normandi
 y mab hynaf ir brenhin a Richard i vrawd
 a Mari i chwaer hwynte a Richard Iarll Chestr
 ai arglwyddes nith y brenhin ac i gyd hyd ynn
 chwech a chant y dyfod o Normandi i Loegyr
 y boddyssant ond vn dyn

 Ynghylch y .26. or brenhin hwnn i kynhalwyd Parlemant
 yn Llündain yn vn peth ymysc [ereill]
 i wneüthür cosb ar Opheiriaid am i cam vywyd
 a hynny ar swyddogion y brenhin i kosbi./

 Ynn 22 or brenhin harri hwnn achos heb etifedd
 gwriw oi gorph i gwnaeth i verch Mawd Amherodres
 i lywodraethü y vrenhiniaeth ar i ol

 Ynghylch yr 28. vlwyddyn or Harri hwnn i priododd
 Mawd amherodres Siephre Plantagenet
 Iarll Angeow a mab a vü iddo o honi a elwid

[td. 201r] 
 [Harri] ar Harri hwnn gwedi Stephan a vü vrenhin
 ynn Lloegr ar .25. vlwyddyn oi goroniad yr .2. dydd
 o Ragvyrr oedran Crist .1135. i bü varw ac yn
 Reding i claddwyd./


Brenhin Stephan


 Stephan Iarll Bolayn a mab Iarll Bloys o
 Adela merch Wiliam Bastart i vam a nai i
 Harri gyntaf drwy gyngor swrn o arglwyddi
 ac Ieirll Lloegr yn erbyn i llw i vrawd yr Amherodres
 a wnaethbwyd ynn vrenhin ac a goronwyd
  ddydd gwyl Sant Stephant oed Crist .1135.
 Yn yr amser hwnn ir oedd anghyfündeb mawr rhwnc {~ rhwng }
 arglwyddi Loegr Achos rhai oedd ar rann yr
 amherodres ac ereill ar rann Stephant y brenhin


 Brenhin Stephan a oresgynnodd gestyll a thai Escobion
 ac a roes i wyr ehünan ynddünt ar veddwl
 dala yn erbyn yr Amherodres yr honn ir oedd yn
 i phryderü yn wastad./

 Yr ail vlwyddyn ir aeth y gair varw y brenhin a
 chynnwrf aeth ynn Lloegr ac anodd vü i gostegü
 Ar vyrder gwedi hynny ir aeth brenhin Stephan
 a llü mawr gantho i Normandi ac yno i bü  rhyngtho
 ryfel mawr ac Iarll Angeow gwr Mawd Amherodres
 ac aer kyfreithlon coron Loegr./ A
 phan ddarfü iddo ddarostwng yno i gwnaeth Instans
 i vab yn Ddüc yno./

 Ynn y .6. vlwyddyn i daüth Mawd Amherodres i Loegyr
 drwy gyngor Iarll Kaer Loiw ac Iarll Chester
 nei gaer Lleon ac a wnaethant ryfel creülon

[td. 201v] 
 ar y brenhin ac or diwedd i dalwyd y brenhin ac i
 gorchvygwyd i lü ac i danfonwyd ef at yr Amherodres
 ac i danfonodd hithe ef i Vrüsto yngharchar.


 Gwedi hynny Kent a Llündain a gwnnodd yn erbyn yr
 Amherodres ynghweryl y brenhin ac a roessant
 vaes iddi ynn Winsiestr ac a gilodd yr Amherodres
 i gaer Loiw ac Iarll caer Loiw a ddalwyd ac ybolüdd
 y brenhin ac Iarll a yllyngwyd o gyfnewid./
 Gwedi hynny i kynnüllodd y brenhin bower mawr ar
 Amherodres a gilodd i Rydychen ac yno i rhodd y
 brenhin i wyr wrth y dref ond yr amherodres
 a gonveiwyd allan ar hyd nos a hi aeth i Walingphord
 ac wedi hynny ir aeth i Normandi heb
 vawr gid a hi

 Amgylch y .10.ed vlwyddyn o goroniad brenhin Stephan
 ir rhoes yr Iüddeon vachgen ar y groes ar Ddüw
 Pasc o ddirmic ac o watwar ar Grist ac ar y
 phydd gatholic.

 Yr .11.ec vlwyddyn o wrogeth brenhin Stephan i bü
 varw Siephre Plantagined Iarll gwr Mawd Amherodres
 gwedi ynnill eilwaith o hono ddügiaeth
 Normandi ar vrenhin Stephan ac i diweddodd i
 vowyd a Harri i vab ynn i le a ddaüth.

 Harri düc o Normandi ynghweryl Mawd amherodres
 i vam a ddaüth i Loegr ac a ennillodd gastell
 Malmzbri ac yno y Twr gwynn a thre Nottingham
 a llawer o gestyll a chadernyd a llawer maes
 a vü rhyngthün./

 Yn y .17. vlwyddyn o vrenhin Stephan i gwnaethbwyd
 heddwch rhwng yr amherodres ai mab ar
 brenhin Stephan dan amod bod Stephan yn vren hin

[td. 202r]
 tra fai vyw ar brenhin y .15. o vis Hydref
 a vü varw oed Crist .1154. yr hwnn ni bü ddidrwbl
 ynn i oes ynn Pheversham i claddwyd.


Henry yr ail


 Henri yr ail mab i Siephre Plantagined
 Iarll Angeow a Mawd Amherodres yr .20. dydd
 o vis Rhagvyrr oedran Crist .1155. Ar brenhin
 hwnn a ehangodd i vrenhiniaeth ac a ennillodd
 drachefyn a gollysse eraill ac oi wroleth i amylhaodd
 y Deyrnas o Scotlond, Iwerddon, ynys Orcades,
 Brütaen vechan, Poytou, Gion a Phrovins
 ereill o Phrainc

 Yr ail vlwyddyn i byrrodd ef i lawr y kestyll a wnaethyssid
 yn amser brenhin Stephan. gwedi hynny
 efo aeth ir North ac a gafas gan yr y
 Scottiaid Gwmberlond, a Northwmberlond a
 roesse Mawd amherodres vddünt meddent hwy./

 Y .3.edd vlwyddyn i daüth ef i Gymrü a dirvawr lü
 gantho ac a ryolodd yno ac wedi hynny i hadeilodd
 gastell Rhüddlan

 Ynghylch y .5.ed vlwyddyn i dechreüwyd treth a byrhaodd
 .20. mlynedd a llawer o drwbwl a ddaüth ar ol

 Yr .8.ed vlwyddyn i dalwyd Wiliam brenhin yn y Scottied
 ac wedi gwneüthür homags a llw kyweirdeb
 i vrenhin Harri i gyllyngwyd. Ar .10.ed vlwyddyn
 ir aeth Saint Thomas Archesgob Cawnterbüri
 ynn keissio ymddiphin kyfiownder yr Eglwys ar

[td. 202v] 
 gil or deyrnas i Rüfain i gwyno wrth Bab Rhüfain
 rhac y brenhin ac i ddowedüd y pynke ir oedd
 ynn i codi ynn erbyn kyfreith a chyfiownder ar y
 Deyrnas Eithr wrth dretment y Pab a Lewys
 brenhin Phrainc i canhiadodd y brenhin iddo i Archesgobeth
 drachefyn ac ni bü hir gwedi hynny hyd
 pann laddwyd

 Y .18.ed or brenhin hwnn i danfonodd y brenhin herots
 at Bab Rhüfain i ervyn i ryddhaü ac i ymesgüso
 am laddiad Saint Thomas Ac y mysc pethaü ereill
 i rhoed y brenhin dan i benyd bod ynn gyfreithlon
 ir holl deyrnas gwyno at y Pab ac na
 bai vrenhin yn Lloegr hyd pann i pwyntie y
 Pab./ Y vlwyddyn honn ir aeth y brenhin i Iwerddon
 ac i darostyngodd ac i rhwymodd wrth vrenhiniaeth
 Loegr./

 Y .22. vlwyddyn o vrenhiniaeth Harri yr ail i
 peris ef goroni i vab hynaf a elwid Harri ai
 briodi a Margred merch brenhin Phrainc./

 Ar benn y chydic wedi hynny wrth annogieth {~ anogaeth }  brenhin
 Phrainc a brenhin y Scotlond a llawer ychwanec
 y rhyfelodd ynn erbyn Harri i dad a rhyngthünt
 i bü lawer maes ond y tad oedd ynn ei
 hynnill ac ir mab i gorfü plygü a deissif
 heddwch. Ac yn y rhyfel hwnn i dalwyd Wiliam
 brenhin Scotlond ac i carcharwyd ac i rhoes
 am i illyngdod dre Gaerleil a nüw castel
 vpon Tein a thyngü byth lw kowirdeb ir brenhin
 efo ai ganllynwyr {~ ganlynwyr } ynteü a gwneüthür homaets
 pann ovynnid/ Ynghylch yr amser hwnn
 ir oedd lawer o Iüddeon yn Lloegr ac ynghylch

[td. 203r] 
 y Pasc yn arfer o roi plant ar y groes y ddynwared
 marwolaeth Crist ac o ddirmic ac o watwar
 arno ac ar phydd y Cristnogion./

 Yn y 23. vlwyddyn oi wrogaeth i bü varw Harri
 y mab hynaf i Harri yr ail Ac yno drachefn
 ir aeth yn rhyfel rhwng brenhin Philip o Phrainc
 ynghylch Piteow a chastell Gisowrs ar
 24. o Harri yr ail Richard Iarll Piteow a
 ryfelodd yn erbyn brenhin Lloegr i dad ac a gymerth
 rann brenhin Phrainc ac a ennillodd ar i
 dad lawer phortres a chastell Ac ybolüdd  gwedi
 i bü varw brenhin Harri yr ail oed Crist
 yno .1188./


Richard gyntaf


 Richard gyntaf yr ail mab i Harri yr ail
 a goronwyd yn vrenhin Lloegr y .3. dydd o vis Medi
 oedran Crist .1189. y Richard hwnn a elwid Richard
 Cwrdeleion. Y vlwyddyn gyntaf o Richard
 Gwrdeleion daü vaeli oedd lywodraethwyr ar
 Lündain. Yr amser hwnn y cwnnodd tervysc
 rhwng gwyr Llündain ar Iüddeon oedd ynddi gan
 vaint i rhyfic ai balchedd ac i sbeiliwyd ac i
 dyrwyd phwrdd

 Y vlwyddyn gyntaf honn i daüth brenhin Scotlond
 i Gawnterbri i wneüthür gwrogeth i vrenhin
 Richard. Ynghylch hynn o amser holl  vrenhinoedd
 Cred a'mbyrratoodd {~ a ymbaratodd } ddirvawr lü i vynd i
 ynnill Kaerüsalem ac i gynorthwyio y Cristnogion
 yn yr Assia. Ar drydedd vlwyddyn oi
 wrogeth ir aeth brenhin Richard a dirvawr lü
 gantho tü a Chaerüsalem ac ar y phordd i

[td. 203v] 
 kwnkweriodd Ynys Ciprws Ac ynn Assia ir
 ymgyfeillachodd a brenhin Phrainc/ ac ef a gwnkweriodd
 Acton ond ar vyrder gwedi hynny ir
 aeth travais rhyngtho a brenhin Phrainc. A
 Philip brenhin Phrainc a drodd adref ac a
 ddipheithiodd Normandi ac a gynghorodd Sion
 brawd brenhin Richard i gymryd llywodraeth
 teyrnas Loegr yn absen i vrawd. Gwedi
 hynn brenhin Richard a ennillodd ir Cristynogion
 dre Ioppe ai hamgylchion ac a roes y
 Twrk mewn llawer maes ynn y kwilydd./

 Y .4. vlwyddyn o goroniad brenhin Richard ac
 ynte yn Assia ir aeth rhwng arglwyddi Lloegr
 a Wiliam Esgob Eli yr hwnn a ydowsse {~ adawsai } y brenhin
 i lywodraethü y Deyrnas tra vai ynte
 allan ac yno i newidiodd brenhin Richard gaerüsalem
 a Gwi o Lessingham am Ciprws a
 chwedi hynny ynn hir o amser i gelwid yn
 vrenhin Kaerüsalem

 Y .5. vlwyddyn o Richard vrenhin Lloegr a Chaerüsalem
 pan glybü yrrü Esgob Eli ar pho or
 Deyrnas a bod Iohn i vrawd oi benn i hün
 ynn kymryd llywodraeth y Deyrnas a bod
 Philip brenhin Phrainc gwedi anrheithio
 Normandi i gwnaeth drettis rhyngtho ar
 Twrk mawr a chyngrair dair blynedd ac
 i troes tü a Lloegr ac ychydic o wyr gid ac
 ef Ac ar y phordd ynn emyl Thrasia i daliodd
 y Düc o Awstrits ef ac aeth ac ef yn garcharor
 at yr Amherodr. Ar Amperodr

[td. 204r] 
 Harri ai kadwodd yngharchar vlwyddyn a phüm
 mis Ac ynn i garchar i troed llew atto ac i
 tynnodd ynte galonn y llew oi gorph ac i lladdodd
 ef y llew./

 Yn y .6./ o wrogeth brenhin Richard i gillyngwyd
 oi garchar ac i talodd i arianswm yr hwnn
 oedd gann mil o bünneü. ac yna i rhyfelodd
 ar vrenhin Phrainc ac a Sion i vrawd a llawer
 o ddrwc a cholled o bob tü. Yr wythued
 vlwyddyn ir aeth kyngrair rhwng Phrainc a
 Lloegr ac a ymroes Iohn iw vrawd./

 Yn y .10. vlwyddyn o Richard gyntaf i peris ac
 i hordeiniodd Innocent Bab gyphessü ac i gwaharddodd
 roi yr aberth yn y ddaü nattür ir Llygion.
 Ac ar vyrder yn ol hynny drychefn
 rhyfel [a ddigwyddodd] rhwng Phrainc a Lloegr./
 a brenhin Lloegr a vordwyodd i Normandi ac
 yno weithie ynnill o vrenhin Phraink howlds
 a chestyll ynn Normandi ac weithie brenhin
 Lloegr yn ynnill yn Phrainc. Ond brenhin Richard
 aeth i ossod wrth gastell Gaelart ac vn
 or castell ai harganvü ac ai trewis yn i benn
 a gwnn ac ai lladdodd./ A marw [vü] heb ettifedd
 oi gorph oedran Crist 1200. ar .12. vlwyddyn
 oi wrogeth ac a gladdwyd ynn Phont Euerard


Brenhin Sion


 Sion gwedi marw Richard heb ettifedd oi
 gorph a goroned ynn vrenhin ac a gwenwyn
 i llaas {~ llas } ac ynghaer Wrangon i claddwyd./


[td. 204v] 
 Yn amser brenhin Iohn i dechreüwyd y brodür düon
 ynn rhe Dolosanws oed Crist .1205. A .4. blynedd  gwedi
 hynny i dechreüodd Saint Phrancis grefydd y brodür
  llwydion ynn emyl Dinas Asilij. Ar vn vlwyddynn
 honno i gwaharddwyd opherennaü dros gwbwl
 o Loegr oblegid amrysson am ddewis Archesgob
 ynghaer Gaint. Ar gwahardd hwnnw a byrhaodd {~ barhaodd }
 .7. mlynedd./ Ynghylch yr amser hwnnw i gwaharddodd
 Sion vrenhin Lloegr awdürdod a threth a
 phower y Pab or Deyrnas honn peth ni wellaodd
 ddim Ac ynn ol hynny Philip brenhin Phrainc
 ynghweryl Arthür dük o Vrüttaen yr hwnn a
 enwyssai rai o arglwyddi Loegr yn vrenhin a ryfelodd
 ar vrenhin Sion ac ai gyrrodd o Normandi
 ac a ennillodd arno lawer o gestyll a threfydd./
 Ond gwedi colledion mawr o bob tü heddwch a wnaethbwyd
 yr amser hwnn i daüth brenhin y Scotlond
 i dyngü llw kowirdeb i vrenhin Sion o Loegr. y
 Cymrü ai galwai Ieuan vrenhin.

 Yn yr ail vlwyddyn i gwelad yn Swydd Iork bümp
 lleüad ar vnwaith ar yr awyr ar ail gayaf
 i daüth tymhestloedd a thowydd garw a chenllysc kymaint
 ac wye iair./

 Arthür o Vrüttaen y .3. vlwyddyn a ddalwyd a llawer
 o wyr o vrddas i gyd ac ef ac a ddaüth ynn garcharor
 i Loegr./

 Yn y .6. vlwyddyn ir interditiodd y Pab vrenhiniaeth
 Loegr ac ir ysgymünodd vrenhin Sion achos
 na ydawe {~ adawai } ef Stephant Laughton yn Archesgob
 ynghaer Gaint.

 Y .7. vlwyddyn Philip brenhin Phrainc a oresgynnodd
 Normandi yr honn ni büysse dan vrenhiniaeth

[td. 205r] 
 Phrainc er ys trychan mlynedd kynn hynny./
 Ynghylch yr amser hwnnw i rhyfelodd y Cymrü
 ar Gwyddyl ar brenhin Sion ai gyrrodd i brynü
 heddwch er llawer o aür ac arian a da./ Ac ynghylch
 yr amser hwnnw i mwrdrwyd Philip Amperodr
 yr Almaen./

 Yn y .9. vlwyddyn o vrenhin Sion i gwnaethbwyd
 maer a Sieryddion yn Llünden gyntaf erioed./
 Ar maer a elwid Henri phyts Alwynn ar
 Sieryfied kyntaf ar a vü yn Llünden a elwid
 Pityr Dük a Thomas Neel./

 Ynghylch y .13. i rhyfelodd Philip brenhin Phrainc
 ar Loegr yn gymaint ac i gorfü ar vrenhin
 Sion ymroi i bab Rhüfain ac ymrwymo drosto
 ef ai rac gynllynwyr {~ ganlynwyr } vrenhinoedd ddala dan goron
 Bab Rhüfain a thalü bob blwyddyn vil o vorke
 o arian./

 Yr .16./ o vrenhin Sion i bü drafes mawr rhwng
 pennaethied Lloegr ai harglwyddi a chyphredin
 y Deyrnas ynn gymaint ac i gorfü ar y brenhin
 ddanvon i Phlawndrs am nerth ac arglwyddi
 Lloegr a ddanvonodd at Lewys vab Philip brenhin
 Phrainc ac ai kymerson ynn lle brenhin
 arnün ac ai kadarnhaüsson i ryfela yn erbyn
 brenhin Sion. A chynn diwedd y rhyfel hwnn
 i clefychodd y brenhin ac i bü varw yn Nywark
 vpon Trent y .19. o vis Hydref oedran Crist
 .1216. Ond rhai y sydd ynn teürü mae Mynach
 ai gwenwynodd ef ynghaer Wrangon ac yno
 i claddwyd./


[td. 205v]  

Harri y trydydd


 Harri drydydd y mab hynaf i vrenhin Sion a goroned
 yn Westministr drwy nerth rhai o arglwyddi
  Lloegr yn .9. mlwydd o oed./ Yn i amser ef
 i bü y vattel yn Lewys yn Sowthsex a battel
 y barrwnnied yn Ewsam oed Crist yna
 1265. yr 48. o vrenhiniaeth ac wedi gwledychü
 o hono .55./ o vlynyddoedd i bü varw ac yn
 Westministr i claddwyd./

 Yn ol hir ryfel rhyngtho a Lewys mab Philip
 brenhin Phrainc yr wrth amodeü rhai o arglwyddi
  Lloegr oedd yn cleimio coron Loegr ond
 or diwedd yn heddwch ir aeth ac i Lewys [i gorfü]
 vyned i Phrainc ac am i draül iddo vil
 o vorke./

 Y vlwyddyn gyntaf o Harri drydydd ymysc kyfreithe
 da ereill i gwnaethbwyd vawr a elwid
 Magna Charta a llawer ychwanec. Y 4.
 vlwyddyn i priododd Alexander brenhin Scotlond
 Ioan chwaer Harri y .3. vrenhin Loegr./ Ar
 vlwyddyn honn i gorchmynwyd ir dieithred voedio
 y Deyrnas achos Phowks Debrent oedd
 yn cadw castell Betphord yn erbyn ywyllys y
 brenhin. Y .5. vlwyddyn i daüth crefydd y brodür
  llwydion gyntaf i Loegr ac a elwid ordr
 Saint Phrancis

 Y .13. vlwyddyn ir aeth y brenhin a llü mawr gantho
 i Vrütaen yn erbyn Lewys prins Phrainc
 ac yn ol anrheitho y tir yn heddwch ir aeth./

 Yr .16. vlwyddyn ir aeth rhwng y brenhin ac
 arlgwyddi Loegr achos efo a roes oi wassaneth

[td. 206r] 
 allann y Saesson ac a gymerth yn i wassaneth
 ddieithred ac yn i gyngor

 Y .19. vlwyddyn i priododd y brenhin Elenor merch
 Iarll Provins./ Ynghylch yr .21. vlwyddyn oi wrogeth
 ef holl Phrainc yn vn a gyvün a vnodd na
 bae i vn gwr eglwyssic dan boen o bechod marwol
 gael dwy eglwys./

 Yn yr .31. vlwyddyn i dad wnaeth y brenhin Phransies
  Llünden achos cam varn a roessant yn erbyn
 Margred Vyel Wydow./ Yn yr 38 Prins
 Edward y mab hynaf i Harri a briododd Elenor
 merch brenhin Castil ac iddo i rhoes dowyssogeth
 Gymrü a llywodreth Gwien ac Iwerddon ac yna
 gyntaf i henwyd Prins Cymrü

 Yn yr 48. vlwyddyn i bü yr maes yn Lewys rhwng
 brenhin Harri y .3. ac arglwyddi Loegr ai chyphredin
 ac i collodd y brenhin y maes ac i kafas mywn
 amodeü i illwng a Richart i vrawd brenhin
 Rhüfain a Syr Eduard i vab ac eraill .25. a ddalwyd
 o wyr mawr
 Ac vgein mil o gyphredin ar brenhin ai vrawd
 a ymrwymyssant ar ganhiadhaü {~ ganiatau } vddün y kyfreithe
  a sierten o acts a wnaethoeddid yn y Parlmant
 yn Rhydychen kynn no hynny ac a roes
 Prins Edward yngwystyl ar hynny

 Ar vyrr gwedi hynny ir aeth rhwng Iarll Kaer
 Loiw ac Iarll Lecester a Phrins Edward a
 gymerth rann Iarll Kaer Loiw ac ynghilingworth
 i bü vaes angyrriol rhyngthünt
 ar maes a ennillodd Prins Edward ai barti./
 Ar vyrr gwedi hynny Simond Montphord
 Iarll Lecester a wnaeth lü mawr ac a ym

[td. 206v] 
 gydfarvü a Phrins Edward ynn Ewssam lle y
 lladdwyd yr Iarll a llawer oi barti./ Ynghylch
 y .54. oi vrenhiniaeth i kymerth y brenhin gymeint
 o ddigofeint wrth wyr Llünden ac i gwaharddodd
 vddünt i rhydddab [ac i dalodd] yn i law
 ehün Eithr drwy gymodreddwyr rhyngthün
 i prynyssont y rhydddab ai libertis ac i talyssont
 ir brenhin vgen mil o vorke./

 Yn y .55. or brenhin hwnn i kymerth Edward vab
 Harri drydydd i siwrnai tü ar tir bendigaid
 ac yno i nerthodd ef Dref Acrs yr honn ir oedd
 Sawden Swrrey gwedi rhoi siets {~ sij } wrthi./ A
 thra oedd Edwart yn y siwrnai honno brenhin
 Harri drydydd i dad a vü varw yr .16. o vis
 Tachwedd oedran Crist yna 1272. ac yn Westministr
 i claddwyd./


Edwart gyntaf


 Edwart gyntaf or henw vab Harri .3.edd pan
 glybü varwolaeth i dad mis Awst nessaf at
 hynny a ddaüth i Loegr ac a goroned yn vrenhin
 ac a wledychodd .35. mlynedd gwedi dyfod or
 tir bendigaid ac yn Westmestr i coronwyd
 yr .19. dydd o vis Awst oed Crist yna .1274. ac
 yn y lle ir oedd Alexander brenhin y Scotlont
 ac yno i gwnaeth lw obediens i vrenhin Edwart

 Yr ail vlwyddyn oi goroniad ir aeth y brenhin
 i Gymrü ac i gwnaethbwyd heddwch rhwng a
 Llywelyn Prins Cymrü ac ar Lywelyn dalü ir bren hin

[td. 207r]
 vgein mil o vorke./ Y .10. vlwyddyn i bü
 vaes yng Cymrü rhwng Llywelyn prins Cymrü ar
 brenhin. ar brenhin a ddüc yr orüchafieth a Llywelyn
 ai vrawd Davydd a giliodd. Ac ar vyrr gwedi
 hynny i dalodd Syr Edmwnd Mortimer yr hwnn oedd
 vab i Syr Raph Mortimer o Wladüs Ddü verch Llywelyn
 ap Ioreth Drwyndwnn modryb yr arglwydd Llywelyn
 chwaer i dad o vrad gwyr Büellt ac i torrodd i
 benn ac i danvonodd ynn amser ir brenhin oed
 Crist 1284. A chwedi hynny i vrawd a gwarterwyd./


 Y .13. vlwyddyn or brenhin hwnn i gwyharddwyd i rhydddab
 i Lünden ac i kymerth y brenhin yw law  ehün
 achos ir Maer gymryd gwabr gan y pobyddion
 am i dioddef i wneüthür bara dann y Seis.

 Y 24. vlwyddyn i rhyfelodd yr y Scottied ar y brenhin
 ar brenhin a roes sawt wrth Verwick ac yno
 i bü vaes creülon ar Saesson a gafas y gore ac
 a ennillodd y Dref ac yno i lladdwyd or y Scottied
 bümp mil arhügein ar brenhin a ymroes gwedi
 hynny i Edward./

 Y .26. vlwyddyn ar brenhin Edward yn Normandi i daüth
 y Scottied ai brenhin newydd a elwid Walkes
 i Northwmberlond i dir. Eithr yr ail vlwyddyn gwedi
 hynny ir aeth brenhin Edwart gyntaf i Scotlond
 ac ynn Phankyk ir ymgyfarvü a brenhin
 Scotlond ac i bü vrwydyr chwerwdost rhyngthün
 ac or diwedd brenhin Lloegr aeth ir maes ac a laddodd
 or y Scottied ynghylch 32. o viloedd, a Walkes
 i brenhin newydd a gilodd, ar kyphredin a ymroes
 yngras y brenhin Edward./

 Ynghylch y .32. or brenhin Edward i gwnaeth i vab
 hynaf ef lawer o anllywodraeth ar brenhin ai

[td. 207v] 
 rhoes yngharchar a rhai oi gyfeillach./

 Ynghylch y 33. Walks brenhin Scotlond a ddalwyd
 ac a ddaüth i Lünden ac yno i bü varw y bolüdd  gwedi
 hynny i daüth llawer o arglwyddi ac Esgyb o Scotlond
 i ymroi i vrenhin Edwart a chwedi hynny
 ir aeth y brenhin i Scotlond ac ir ymgyfarvü
 a Robert de Brüce ynn emyl tre Saint Iohnes
 lle i bü ymladd arüthür Ond brenhin Edward aeth
 ar maes ac a laddodd .7. mil or Scottied a Robert
 de Brüce a gilodd i Norway a llawer o arglwyddi
 Scotlond a ddalwyd ac a ddanvonwyd i Lünden ac
 yno i büont veirw

 Yn y .35. i bü varw Edward gyntaf y .7.ed dydd o vis
 Gorphennaf oedran Crist 1307. Ac yn Westmestr i
 claddwyd./



 Yn amser Edward gyntaf hwnn i kyvodes Madoc
 a Morgan yn erbyn y brenhin ac i lladdyssont Syr
 Roger Püleston Liftenant y brenhin ac i daüth
 y brenhin i Gymrü i dir Mon ac yno i gwnaeth
 gastell y Düw Mares a chestyll eraill ar vordyr
 y mor ac y chydic gwedi hynny i dalwyd Madoc
 a Morgan ac yn Llünden i colled eill daü ac
 i rhoes Brenhin Edwart y kyntaf i Edwart yr
 ail yr hwnn a elwid kaer yn Arvon,
 Dwyssogaeth Cymrü ac Iarllaeth gaer Lleon./


[td. 208r]  

Edward yr ail.


 Edward yr ail vab i Edward y kyntaf a elwid Edward
 Kaer yn Arvon Prins Cymrü a ddechreüodd wledychü
 y 24. o vis Chwefrol oedran Crist yna 1307. ac
 vgein mlynedd i gwledychodd ac ynghaer Loiw i claddwyd./
 Yr Edward hwnn a briodes Isabel merch ac etifedd
 Philip Brenhin Phrainc gwedi hynny ef a
 ddanfones y vrenhines at Edward i mab i wneüthr
 heddwch rhyngtho a brenhin Phrainc oedd yn cadw ac
 yn meddiannü i dir ai gyfoeth ef or parth draw
 ir mor a thra vüont yno i peris y brenhin drwy
 ddryg kyngor grio yn Llünden i wraic ai vab ynn
 draetüried iddo ef ai Deyrnas. A phann ddoeth y vrenhines
 ai mab ir tir ef a gilodd y brenhin hyd ynghastell
 Nedd ac yno i dalwyd ef ac i dügpwyd i gastell
 Kenelworth ynghylch kalan Gayaf. Yn yr
 vn vlwyddyn gwedi yr Ystwyll i kynhalwyd Parlment
 yn Llünden ac yno i tynwyd ef oi vrenhiniaeth
 a gwyl Vair y kanhwylle nessaf at hynny i
 koroned Edwart .3.edd i vab ef yn vrenhin yn .15. mlwydd
 o oedran. A mis Ebrill hynny i dügpwyd yr
 hen vrenhin i gastell Barklay ac yno i llas ef a
 beer {~ ber } brwd ynn i din./

 Ynghylch y chweched vlwyddyn Robert le Bruce pan
 glybü vod anvndeb rhwng Edward kaer yn Arvon
 ac arglwyddi Lloegr a ddaüth drychefn i Scotlond ac
 yno i kymerpwyd ynn vrenhin. Ac yno ir aeth
 Edward Kaer yn Arvon a llü mawr gantho ac yn
 ymyl Banockisborn i kyfarvü ar y Scottied ac i
 bü vrwydyr greülon rhyngthünt ond Lloegr a
 gollodd y maes./ A llawer o arglwyddi Lloegyr

[td. 208v] 
 a laddwyd ac a ddalwyd ar brenhin a ddiangodd i Verwic.


 Ar .9. vlwyddyn oi wrogeth ir ennillodd yr y Scottied
 Verwik ac ychydic wedi hynny ir entrysson ynn
 Northwmberlond a lladd gwyr a gwragedd a phlant
 yno./ Ynghylch yr amser hwnnw ir oedd  ddrüdyn nwch
 a phrinder ynn Lloegr o bob peth ac ynn
 hynny marwolaeth y cornwyd ac er hynn o ddialedd
 ac advyd ni wellhai y brenhin nai gydwybod
 nai gonsiens nai vowyd anllywodraethüs

 Yn yr .11. oi goroniad i bü vrwydr rhyngtho ar
 Scottied yn Swydd Iork yn lle a elwid Mytton ar
 Saesson a golles y maes ar brenhin oedd i gyd wrth
 lywodraeth Hügh Spencer y tad ar mab ac
 ni charent hwy nar kyphredin nar kyphredin
 hwynteü

 Y .12. vlwyddyn o wrogeth Edward kaer yn Arvon i
 gwyharddwyd y deyrnas i Hügh Spencer y tad ac
 i hugh Spencer y mab trwy Barlment./ Eithr
 ni bü hir gwedi hynny hyd pan ddanfonodd y brenhin
 ynn erbyn y gyfreith honno ynn i hol ai rhoi
 ynn vchelwried ac awgtoritie {~ awctoriti } drychefn./ gwedi
 hynny i bü vrwydr rhwng arglwyddi Lloegr ar
 brenhin ynn lle a elwir Browghbridg ac yno i
 lladdwyd llawer o varwnnied Lloegr ac wedi
 hynny Iarll Lancastr a llawer o varwnnied ereill
 a marchogion a ddienyddwyd ynn anrhügaroc./

 Yn y 17.ec vlwyddyn i kilodd y vrenhines rhac malais
 yr y Spencers ac Edwart i mab gid a hi
 i Phraink at i brawd Siarls ac ar vyrr gwedy
 hynny rhac ofn y Pab y gwyharddodd Siarls vrenhin
 Phrainc ei chwaer ac ei mab deyrnas Phrainc
 ac heb gynnal a hi yr hynn a addowssei./


[td. 208*r] 
 Yn y .19. vlwyddyn o Edwart kaer yn Arvon i dalwyd
 y brenhin megis i dywetpwyd or blaen ar
 y Spencer ac Iarll Arndel a Robert Baldoc
 a llawer y chwanec a roed i veirw. am ei gweithredoedd



Edward y trydydd


 Edward vab Edward Kaer yn Arvon o Isabel verch
 Philip Lebeaw ai heyr a goroned yn vrenhin yn
 Lloegr yr ail dydd o vis Chwefrol oed Christ .1326.
 ac efo oedd wr anrhydeddüs gwych dewr, trügaroc
 hael da wrth y sawl a garai a drwc wrth i gas,
 llywodraethüs ynn i weithredoedd ac oedd yn passio
 eraill mywn kyneddfeü da a gwell na neb mywn
 dilechtid rhyfel./

 Yr Edward hwnn a roes arfeü Lloegr a Phrainc
 yn i vaner a phan oedd oed Crist yn 1346. yr vnved
 dydd arddec o vis Awst i bü y vrwydr Yngressi
 rhyngtho ef a Philip brenhin Phrainc ac i kilodd
 Philip ac i llaas {~ llas } brenhin Boem a brenhin Marorican
 a llawer o wyr mawr am benn hynny. Ar
 drydedd vlwyddyn gwedi hynny i bü i varwolaeth
 gyntaf or cornwyd. A dwy vlynedd gwedi hynny
 i gwnaeth Wiliam Edington tressyrer Lloegr gyntaf
 arian pedair ac arian dwy./ A phedeir blynedd
 gwedi hynny i daliodd Edward ap Edward y trydydd Iohn
 vrenhin Phrainc./


[td. 208*v] 
 Y 10ed vlwyddyn o goroniad Edward y .3.edd i düc ef i ach
 ai edryd i goron Phrainc nid amgen nai vod yn
 vab i Edward yr ail o Isabel merch ac aeres ac etifedd
 Philip Lebeau brenhin Phrainc./ Yn yr amser
 hwnnw ir oedd newid ar bob peth yn Lloegr na bü na
 chynt na chwedi i vath. Chwarter o wenith er ijd
 a gwyd er ijd a pharchell er jd ych tew er vjs
 ac viijd a davad vras er vjd

 Yn y 12. vlwyddyn i gwnaeth llü dirvawr i vyned i
 Phrainc ac i gadarnhaü heddwch rhyngtho a Holant
 a Seland ac a Brabant ac i tiriodd yn Antwarp
 A thrwy gymolonedd yr Emperodr Lewys i criwyd
 ac i gwnaethbwyd yn vickar general drwy yr holl
 Emperodreth./ Y 13. trwy Barlment i galwyd
 ef yn vrenhin Phrainc ac yno i kydiodd arfeü
 Lloegr a Phraink val i maen yno ac etto./

 Y 14. vlwyddyn a brenhin Edward y .3.edd yn mordwyo
 tü a Phlandrs i kyfarfü ar y mor yn emyl havyn
 Slüs a brenhin Phrainc ai lü ac yno i bü
 battel arüthür rhyngthün a brenhin Edward a
 ennillodd y maes a brenhin Phrainc a gilodd a
 phedwarkant o longe iddo ac oedd ynddün a ddistrywiwyd,
 a ddalwyd ac a voddwyd./ Ychydic gwedi hynny
 ir aeth Edward a llü mawr o wyr Lloegr a
 gwyr yr Emperodr ac i rhoes siyts {~ sij } wrth Dwrnai
 a Chowntes Henawlt mam brenines Loegr a
 chwaer brenhin Phrainc a wnaeth gyngrair rhyngthün
 vlwyddyn a brenhin Lloegr a droes adref./
 Yn hynn o amser trwy waith brenhin Phrainc ef a
 ennillodd yr Scottied lawer o Loegr./

 Y .18. vlwyddyn o goroniad Edward .3. ir ordeiniodd ef
 ac i dyveissiodd er anrhydedd a mowredd i Vair vam
 Grist a Saint Iorüs varchoc vrddol Patrwn y

[td. 209r] 
 Deyrnas honn .26. o varchogion ym mraint gradd
 ac ordr Saint Iorüs ac a elwir gradd marchoc
 or gardys ac yn Winsor i gwnaethbwyd./

 Ynghylch y pryd hwnn i danfonwyd Iarll Derbi a llü
 gantho i Asgwin ac ir ennillodd gestyll a threfydd
 ac a laddodd dec mil o Phrankod a Gasgwyns ac a
 ddalodd Iarll Lay i penn Capten a llawer o wyr mawr

 Yr 20. vlwyddyn i mordwyodd i Normandi ac i gorescynnodd
 y tir ac ai hysbeiliodd ac i danfonodd i Loegr yr
 ysbeil ac yno i bü yr maes ynghresse ar maes a
 ennillodd Edward y .3.edd ac yno i llaas {~ llas } brenhin Boem
 a phedwar vgein o Dwyssogion a .12. cant o varchogion
 vrddolion a dec mil arhvgein or kyphredin
 Gwedi hynny i rhoes Edward sawt wrth Galais ac i
 bü yno yr yspas o vlwyddyn Ac yn hynny o amser i
 daüth brenhin Phraink ar vedr kwnnü yr sawd ac
 ymddiphin y Dref ac ir aeth phwrdd heb roi maes
 ac yno i rhoed y Dref i vrenhin Edward y trydydd
 Yr amser i sowdiwyd Calais i daüth Davydd o Scotlond
 drwy annoc brenhin Phrainc i vordyr Lloegr
 ar vrenhines a wnaeth o opheiriaid a llygion [lü] ac
 yn agos i Ddürham mywn maes a ddalodd brenhin y
 Scotlond a llawer o arglwyddi ac Ieirll ac a laddodd yn
 y maes hwnnw or kyphredin bymthec mil./

 Ynghylch y .22. vlwyddyn o vrenhin Edward y 3edd i bü
 newyn a marwolaeth trwy yr holl vyd ac yn Itali
 odid vn yn vyw am gant yn veirw./ Ynhre Baris
 yn Phrainc i bü varw dec mil a deügein mil. Ac yn
 Llünden yn y Chartyr hows heb law lleoedd ereill
 i claddwyd dec mil a deügein mil./

 Yn y vlwyddyn honn ir ymkanodd kapten Calais draetüriaeth
 drwy roi yr dref ir Phrankod drychefn
 Yn yr amser hwnnw i gwrthododd Edward y .3.edd vod
 yn Emperodr./ Y .27. vlwyddyn i rhoed castell a

[td. 209v] 
 thre yr Geins i vrenhin Edward./

 Ynghylch y .19. vlwyddyn ir aeth Edward Towyssoc
 Cymrü mab Eduard y .3.edd i Asgwyn ac i distrywiodd
 gestyll a threfydd ac a ennillodd gastell a thre
 Rechemorentyn ac ychwanec./ Yr amser hwnn
 yr aeth y brenhin i Galais ar vedr darostwng
 Phrainc ac a droodd i Loegr achos yr y Scottied
 oedd yn blino bordre Lloegr./

 Yn y .30. vlwyddyn. Edward Prins Cymrü yn agos i
 dre Boitiers a roes maes i Iohn brenhin Phrainc
 ac arno i düc y maes ac yno i dalodd y brenhin
 ai vab Philip a naw Iarll ac Esgob Sens a llawer
 y chwanec o Ieirll ac arglwyddi a barwnied a marchogion
 hyd vnkant arbymthec. Ac yno i llaas {~ llas } y
 Düc o Byrgwyn ar Düc o Athiens a Syr Iohn
 Clermont marsial o Phrainc a llawer o varwnnied
 a marchogion a gwyr o ryfel hyd yn .1700.
 a 3000 eraill or kyphredin./

 Y .33. vlwyddyn ir aeth brenhin Edward y .3.edd ac Edward
 towyssoc Cymrü gid ac ef i Galais ac i Phrainc
 ac i distrywiodd y gwledydd heb drügaredd Ac ar vyr
 ir aeth yn heddwch dan i vrenhin Lloegr gael Gasgwyn
 Gien, Poitiers, Lymson Beleuil a llawer
 o arglwyddiaetheü a threfydd a chestyll ar holl  diroedd
 a berthyne vddünt ac ar vrenhin Sion dalü
 yn i rawnsswm dair mil o Ddükats yr [hynn] yw
 pümp mil o bünneü. Ac yno i rhyddhawyd brenhin
 Sion o Phrainc. Y 37. vlwyddyn y daüth i sportio
 i Lündain ac yn y Savoy yn Llünden i bü
 varw./

 Yn y vlwddyn honn i kymerth Edward Prins Cymrü
  wrogeth Gien ac Acqwitan ac a wnaeth ho maets

[td. 210r]
 i Edward .3. edd i dad am hynny Ynghylch
 40. vlwddyn o goroniad Edward y .3.edd Dampetyr
 o Spaen a vyriodd Harri i vrawd allan o vrenhiniaeth
 ac am hynny i diengis at Brins Edward
 oedd yr amser hwnnw yn y dre a elwid Bwrdeaux
 ar Petyr hwnn drwy nerth y Prins a roes maes
 i Harri i vrawd ac ai byriodd allan ac a laddodd
 büm mil oi wyr ac a gafas Petyr lawer o
 gestyll a threfydd drychefn yr rhai a ynnillyssai
 Harri i vrawd arno or blaen ac ychydic gwedi
 hynny i kynnüllodd Harri i lü ynghyd ac a ryfelodd
 ar i vrawd Pityr hyd pan i gorchvygodd hyd i
 varwolaeth ac heb wrthwyneb a veddiannodd  vrenhiniaeth
 Spaen./

 Yn y 42. o Edward y .3.edd i dechreüodd rhyfel drychefn
 rhwng Lloegr a Phrainc ar düc o Lancastr
 a ddanvonwyd yno a llü gantho ac yn agos i Ard
 i paviliodd y Düc o Byrgwyn o vywn milldir
 at baviliwns Lloegr yr yspas o .18. diwrnod ac
 heb gynnic maes ond or diwedd mynd heb wybod ar
 hyd nos phwrdd./

 Y 45. i tyddodd {~ tyfodd } kynnwrf mawr rhwng Phrainc a
 Lloegr ar Saesson vynychaf yn colli yr maes
 ac ar y gwaetha. a thre Lymog ac ereill a ryfelodd
 ar Edward Brins ac yn hynny peth eisse
 arian peth gan glevyde a dryge ereill yr
 ymedewis Edward ar rhyfel ac i daüth i Loegyr,
 ac yno i gadewis yn i ol i vrodür y Düc
 o Lancastr ac Iarll Cambrids. Eithr ni hir
 dariysson hwy yno./ Y 46. Iarll Penvro a
 ddanfoned i gadarnhaü tre Rotsiel ac ar y

[td. 210v] 
 mor y kyfarvü yr y Spayniards ac i bü battel
 vawr rhyngthün ac Iarll Penvro a saith oi wyr
 a ddalwyd ar rhann arall a laddwyd ac a voddwyd
 Ac ychydic gwedi hynny i rhoed tref Rotsiel
 ir Phrankod./

 Y 47. o vrenhiniaeth Edward Iohn o Gawnt düc
 o Lancastr aeth i Galais a thrwy Phrainc hyd
 Burdeaux dan dreisso ac ysbeilo ac anrheitho
 phordd i kerddodd heb gynnic ymladd ac ef ond vn ysskirmits
 i collodd .50./ o wewyr ac .20. o berchen bwae./

 Yr .51. or brenhin hwnn i bü vath varwolaeth a
 chlefyde yn Itali ac yn Lloegr ac i bü veirw peth
 difessür o ddynion./ Y vlwyddyn honn i bü varw
 Prins Edward ac ynghawnterbüri i claddwyd./
 hefyd yr .21./ o vis Myhefin oedran Crist .1377. i
 bü varw brenhin Edward .3.edd yr .51. oi goroniad
 ac i claddwyd yn Westmestr./ Pedwar
 mab a edewis Edward yn i ol pan vü varw
 nid amgen Leionel Düc o Glarens, Iohn o
 Gawnt düc o Lancastr, Edmwnd Langley düc
 o Iork, a Thomas o Woodstock Iarll Cambrits


Richard yr ail.


 Richard yr ail vab Eduard ddü Prins Cymrü
 ap Edward 3edd yn oedran vn vlwydd arddec a goroned
 yn vrenhin yn Lloegr y pümed dydd o vis
 Gorphenhaf oedran Crist 1377./

 Y vlwyddyn gyntaf i danfonodd brenhin Phrainc
 lynges ir mor ac i tiriysson hwynte yn Lloegr
 mywn swrn o leoedd ac i gwnaethont lawer o ddryge

[td. 211r] 
 ac i llosgyssont ddarn o dref [Rei a thref Hastings
] ac aethant i Phrainc eilwaith

 Ynghylch hynn o amser Thomas o Woodstock Iarll  Cambrits
 ewythr y brenhin ac wyth mil o lü gid ac ef
 [aethant] trwy Phrainc hyd yn Water Swm ac o
 ddyno i Droys ai hynnill ac o ddyno i Asgwyn ac
 o ddyno i Vrytaen lle ir oedd Syr Iohn Mowntphord
 düc o Vrytaen [yr hwnn] ai kressawodd yn llawen

 Y .5. vlwyddyn i kwnnodd Kent ac Essex yn erbyn
 y brenhin ac i gwnaethont gaptenied arnünt
 a Siack Straw yn benn captenn yr hwnn a ddaüth
 ir Twr Gwynn ynn Llünden ac yno i dalyssont
 Archesgob Canterbüri ac arglwydd Saint
 Iohn a phrier yr hwnn oedd Gyphesswr y brenhin
 ac ar y twr hyl torri i penne a lladd ac
 ysbeilo yr holl ddieithred yn Sowthwerk a llosgi ty
 y Düc o Lancastr yr hwnn a elwid Savoy ac
 yn i harver ehünen yn rhyfeilch ac yn diddymü
 y brenhin eithr trwy wrolaeth a dilechtid Wiliam
 Walworth maer Lünden i gwyhanwyd
 ac i lladdwyd i capten Siack Straw./

 Ac ynghylch yr amser hwnnw i crynodd
 y Ddayar yn Lloegr hyd na bü na chynt na
 chwedi mor vath./

 Y .7. vlwyddyn Harri Spenser Esgob Norwits
 a llü gantho aeth i Phlandrs wrth orchymyn y
 Pab ac a ennillodd Ddwnnkyrk, a Graflyn ac
 a losgodd 40. llong a llawer o stwph oedd ynddünt
 ac i daüth i Loegr. Yr .8. vlwyddyn i prioded
 brenhin Richard a merch Vincelaws Emperodr
 yr Almaen. Y .10. vlwyddyn o Richard
 yr ail ir aeth Iarll Arndel i gadarnhaü  sawdwyr
 yn Gyen ac ar y mor y kyfarfü a Phlemings

[td. 211v] 
 ai llonge ynn llawn o win ai dala ac ynn i mysc
 i dalyssont admiral Phraink. Yn .11. i tyfodd
 grwyts a thrwbwl mawr rhwng y brenhin ac
 arglwyddi a gwyr Eglwyssic a chyphredin y
 Deyrnas trwy gyngor a help ewythredd y brenhin
 ac arglwyddi eraill nid amgen y Düc o gaer
 Loiw y Düc o Iork. Iarll Derbi ac Arndel
 a Nottingam a ddienyddiodd swrn o gynghoried
 a swyddogion y brenhin ac amkysson y Düc o Iwerddon
 allan or deyrnas./

 Y .15. vlwyddyn Rhyw refel a wnaeth i Lünden
 golli i liberti ond gwedi hynny trwy dretmant y
 vrenhines a Doctor Grinssend Esgob Llündain
 i rhyddhawyd eilwaith

 Y .18. vlwyddyn i siwrneiodd y brenhin Richard i Iwerddon
  lle i cafas gywilydd mwy nac anrhydedd a
 cholled mwy noc ynnill./ Y 22. Harri Bolingbrok
 Düc o Harephord a mab y Düc o Lancastr
 ar Düc o Norpholk a vanissiwyd or Deyrnas
 ac ar vyrr gwedi hynny i gyrrodd y Llündeinwyr
 yn ol Henri Bolingbrok düc o Harephord
 lle ir oedd yn Phraink ac i Loegr i daüth ac ychydic
 gid ac ef ar kyphredin a ymgasglodd ynghyd
 ac ynghastell y Phlint i dalyssont vrenhin Richard
 ac i carcharwyd ynn y twr gwynn ac
 yna i delifrodd ac a assignodd ir Henri Bolingbrok
 düc o Harephord i holl bower ai vrenhiniaeth
 ai glaim a chyfiownder ynghoron Loegr
 a Phraink./


[td. 212r]  

Henri y .4.ydd


 Henri y .4.ydd mab Iohn o Gawnt düc o Lancastr
 y 4 mab i Edward y .3.edd a gymerth meddiant or
 vrenhiniaeth honn y dydd diwaethaf o vis Medi
 oed Crist 1399 nei val hynn mil a phedwarcant
 onid vn./ Y vlwyddyn honn i bü varw brenhin
 Richard yr ail, Yn y vlwyddyn honn i kytünodd
 rhai o Ieirll a dügied Lloegr i wneüthür chwaryeth
 mwming ynn y deüddec niwyrnod ac ynn
 y chware hwnnw divetha yr brenhin Eithr y
 brenhin a gafas rybüdd ac a ymgadwodd ac a
 aeth i Lündein ac a ddanfonodd yn ol y traetüriaid
 ac wrth y gyfreith ai difethodd./ Y vlwyddyn honn
 i danfonodd y brenhin Syr Thomas Persi a llü o
 sawdwyr gantho i Acqwitayn i gynorthwyio Syr
 Robert Knols oedd Lieutenant yno, ac i orchvygü
 y wlad honno./ Y vlwyddyn honn i gwnaethbwyd
 na bai i arglwydd nac i neb amgen roi
 lifre na gyne i neb oi tenantied ond ei gweission
 oi tai

 Yr ail vlwyddyn o Harri y 4.ydd i danfonodd   brenhin
 Phraink arglwydd Siamys o Bowrbon a
 deüddeckant o varchogion ac ysqwieiriaid i gadarnhaü
 Owen Glynn Dwr ysgwier o Gymrü
 ac ynn erbyn y brenhin ac ym Plymowth i
 tiriyssont Eithr ni bü hir hyd pann orfü arnün
 droi drychefn achos y brenhin a gowse rybüdd ac
 Owen nis cowsse./ Y vlwyddyn honn Prior ac .8.
 Phrier a grogwyd yn heibwrn am Dresswnn./

 Pann oedd oed Crist ynn .1401. yn amser Harri

[td. 212v] 
 y pedwerydd ir ymddangosses Seren angyrriol i
 maint ai goleüni val blassing sterr nei gomet
 Y vlwyddyn rhac wyneb i bü yr maes yn y Mwythic
 ar vlwyddyn nessaf at hynny i kwnnodd  traetüriaid
 yn Swydd Iork ac i dalwyd Richard Scrwp
 Archesgob Iork ac arglwydd marsial a Syr Iohn
 Lampley a Syr Robert Pluton wythnos y Sülgwyn
 a dorred i penne yn tre Iork. Y vlwyddyn
 honn i dalwyd towyssoc y Scotlond ac i bü ynn
 garcharor yn Lloegr./

 Pan oedd oedran Crist 1412. mlynedd gwedi gwledychü
 .13. blynedd a .5. mis ac .21. diwrnod i bü
 varw Harri y .4.ydd yr 20. dydd o Vawrth ac
 yng Hawnterbüri i claddwyd


Harri y pümed


 Harri bümed a ddechreüodd yr .21. dydd o Vawrth
 oed Crist 1412. ac a goronwyd yn Westmüstr y
 9.ed dydd o Ebrill oed Crist 1413./

 Y vlwyddyn honno i kynhalwyd kyphredin eisteddfod
 yn tre Gonstans ac i danvoned yno o Loegyr
 Richard Iarll Warwic a thri Esgob a llawer o
 ddoctoried a marchogion ac ysgwieiried hyd yn
 wythgant o veirch ac ynn yr Eisteddfod honn
 i barnwyd am heresi Iohn Wiclyph, Iohn Hwss
 a Ierom o Braga

 Pan oedd oed Crist 1414. i kynhalwyd parlment
 yn Leycestr ac yno i gwnaethbwyd llawer o acts
 da a chyfreith ac y mysc materion ereill i
 rhoed bil yn erbyn yr eglwysswyr ac yn debic

[td. 213r] 
 i gymryd lle./ A phann welas yr Eglwyswyr hynny
 ir aethont at y brenhin a dangos iddo vod y
 Deyrnas yn rhyfeddü nad oedd ef yn gofyn i gyfiownder
 yn Phrainc. Ac velly i gwnaeth ac ni chafas
 yn i amser ef mwy enkyd i eiste ar yr Eglwys./
 Ac ir Rhyfel hwnnw i talodd i Lleniaid y kyfryw
 daliad ac na thalyssid i vath or blaen./

 Pan oedd oed Crist .1415. i danvonodd y brenhin
 Lynghes o bymtheckan llong tü a Phrainc ar dydd
 kyn i mordwyaw o Sowth Hampton rhai o arglwyddi
 Lloegr a amkanodd ddifetha y brenhin./ Ac am
 hynn Richard Iarll Cambrits, arglwydd Scrwp a
 Syr Thomas Gray marchoc ar i marwolaeth a gyphessodd
 ac a addefodd mae brenhin Phrainc ai parysse
 vddünt. Ac wedi hynny ir aeth y brenhin
 ar i siwrnai ac i tiriodd nosswyl Vair gyntaf
 ynghid Kanx yn Normandi ar ail dydd i rhoes ef
 sawd wrth dref Harphlüw ar .37. dydd gwedi hynny
 i rhoed y dref i vynü iddo

 Y vlwyddyn honn vis hydref i bü yr maes yn Agincowrt
 trwy wyrthie Düw ai weithred i hennillodd gwyr Loegr
 ac nid oedd o lü gan vrenhin Harri bümed ond dwyfil
 o wyr meirch a deüddec mil o wyr traed o
 bob math. A chida brenhin Phraink ir oedd holl
 vrddas Phrainc a thrügeinmil o wyr meirch/
 heb law gwyr traed./ Ac o dü Phrainc i llas
 mwy no dec mil ac or rheini ir oedd yn Dwyssogion
 ac yn Ddügied ac yn Ieirll ac yn varwnnied
 ac yn wyr yn dwyn banere gant a chwech
 arhügein ac yn varchogion ac yn esgwieried ac yn
 wyr boneddigion chwechant. Ac o dü Lloegr i llas
 Edward düc o Iork ac Iarll Swpholk. Syr Richard
 Burkley a Davydd Gam esgwier ac o bob rhai

[td. 213v] 
 hyd ymhümcant nei chwechant or mwyaf./

 Pan oedd oed Crist 1416 y 4. vlwyddyn o Harri y
 5.ed i daüth Sigismwndws Emperodr Rhüfain i
 Loegr i geisso heddwch rhwng brenin Loegr a
 brenhin Phrainc eithr ef a ballodd./ Y vlwyddyn
 honn i rhodd brenhin Phrainc sawd wrth dref Harphlüw
 o ddwr a thir Eithr Harri 5.ed a ddanfonodd
 y Düc o Betphord i vrawd a llü gantho ar y mor
 a gydiodd a llonge brenhin Phraink hyd yn rhif o
 bümkann  llong ac ai lladdodd ac ai boddodd ac ai dalodd
 i gyd a phann glybü y llü oedd ar dir hynny hwynt
 a ymadowson ai sawd ac ar dref

 Pan oedd oed Crist 1417. ir aeth brenhin Harri
 ai vrawd y Düc o Clarens a Gloseter a llü  ganthün
 mawr ym mis Gorphennaf i Normandi
 ac i hennillyssont Gayn a chestyll gan mwyaf
 holl Normandi./

 Oed Crist 1408 Iohn oldcastel marchoc ac arglwydd
 Cobham a grogwyd ac wedi hynny a losged
 ar vlwyddyn honn i sowdwyd Roon ar ddwr ac ar
 dir ar .19. o vis Ionor ir ymrodd y dre a chwedi
 hynny ir ymroes holl Normandi./

 Y vlwyddyn honn i bü drafaes ac ymrysson rhwng
 arglwyddi Phraink ac ynn enwedic rhwng y
 Dolphyn Düc o Byrgwyn ar Düc o Oliawns
 a lle a mann a bwyntiwyd i ymgyfaruod ac i heddychü.
 Ac ir lle i daüth Dolphyn ar Düc o Byrgwyn/
 ar Düc o Orliawns ar i liniaü yn dywedüd
 i chwedyl wrth y Dolphyn i daüth Tanaguy
 Dükastl ac a drewis y Düc ar i benn a hatsied
 ac velly yn waradwyddüs i mwrdrywyd y Düc o
 Orliawns. Ar vlwyddyn honno ir ennillodd y
 brenhin Harri .5.ed dref Bontoys ac i crynodd

[td. 214r] 
 Paris a holl Phrainc rhac ofn./

 Pann oedd oed Crist 1420 vis Mai ir aeth yn heddwch
 rhwng brenhin Lloegr a brenhin Phrainc
 ac i priododd Harri y .5.ed brenhin Lloegr arglwyddes
 Gatherin verch brenhin Phrainc yn rhe Droys
 yn Siampayn ac yn ol y briodas honno i kriwyd
 Harri .5.ed yn aer i goron ac i vrenhiniaeth Phrainc
 ac yn Regent o Phrainc./ Y vlwyddyn honn
 i kynhalodd brenhin Harri .5.ed i natolic yn rhe Roon
 megis regent o Phrawns ac yn debic i Emperodr
 val i daüth atto lawer o wyr o vrddas Lloegr a
 Phrainc a theyrnassoedd ereill lawer ac ir aeth
 ychydic i dy brenhin Phrainc y natolic hwnnw
 A gwyl Vair y kanhwylle gwedi hynny i daüth
 y brenhin ar vrenhines i Loegr o Galais i Ddofr
 a dyddgwyl Vathew y coroned y vrenhines yn Wesmyster
 gwedi gadel y Düc o Clarens yn lieutenant
 ac yn llywodraethwr dano ef yn Phrainc
 ac yn Normandi

 Pan oedd oed Crist yn 1421 ir aeth y Düc o Clarens
 i Angeow a Lwmbart a wnaeth i vrad ac
 velly i lladdwyd a llawer o wyr o vrddas gid ac ef
 Ar vlwyddyn honn vis Mai ir aeth y brenhin i Phrainc
 ac yr ymlidiodd y Dolphyn o Phrainc o le i
 le hyd nad oedd hawdd iddo gael lle i ymgüddiaw
 rhagddaw. Ar vlwyddyn honn i rhoes ef sawd
 wrth y dref a elwid Meax ym Bryttaen. A thra
 oeddid ynn y sawd honno i ganed mab ir brenhin
 Harri a Harri oedd  henw hwnnw./

 Ar vlwyddyn honno i bü varw brenhin Harri .5.ed yr
 .21. dydd o vis Awst. y vlwyddyn o oedran Crist 1422.
 gwedi gwledychü o hono naw mlynedd a phüm mis


[td. 214v] 
 Yn Westmestr i claddwyd./


Harri y chweched.


 Harri .6.ed yn naw mis oed a ddechreüodd wledychü y
 dydd diwaethaf ond vn o vis Awst ar wythued vlwyddyn
 oi vrenhiniaeth ef i coroned ef yn Westmestr ar
 .10.ed i coroned ef yn Phrainc yn rhe Baris yn vrenhin
 Ar .24. vlwyddyn oi vrenhiniaeth i priodes ef
 verch brenhin Cicil a Düc o Angeow. A thra vü
 ieüank yn llywodreth i ewythredd i bü nid amgen
 y Düc o Betphord a Gloseter nei gaer Loiw./

 Pan oedd oed Crist 1424. y Düc o Betphord regal
 o Phrainc a ryfelodd ar y Dolphyn o Phrainc ac a
 roes maes iddo yn Vernoyl ac a ddüc y maes lle i
 lladdwyd wyth mil or Phrancod./ Y vlwyddyn honn
 i gollyngwyd Siamys brenhin Scotlond o garchar
 Lloegr yr hwnn a wnaeth homaets dros vrenhiniaeth
 Scotlond i vrenhin Lloegr ac a briododd arglwyddes
 Sian verch Iarll Somersed a chares y
 brenhin./

 Pan oedd oed Crist 1425. i danfonodd y Düc o Glosetr
 nei o gaer Loiw dec mil i Regal Phrainc i vrawd
 o help iddo i ryfela yn erbyn y Dolphyn o Phrainc
 Y vlwyddyn honn hefyd i bü vaes yn Vernoyl ynn
 Perch rhwng y Regal ar Düc o Alanson ar
 maes a ennillodd Lloegr ac ynddo i lladdwyd .9. mil
 a .7. kant o Phrancod ac y Scottied ac vn cant
 arbymthec or Saesson./

 Pan oedd oed Crist 1428. i rhoed sawd wrth dref
 Orliawns a Syr Iohn Phostolph a llü gantho aeth
 o Baris tü ac yno a bwyd gantho ac yna ar

[td. 215r] 
 y phordd i kyfarvü llü or Phrancod ac ef ac yn ol
 hir ymladd i syrthiodd y maes ir Saesson ac yno i
 llas or Phrancod .25. cant ac i dalwyd xij cant
 yn garcharorion./

 Pan oedd oed Crist 1429. i torrodd y sawd wrth Orliawns
 ac ir ennillwyd llawer o drefydd a chestyll nid
 amgen Geneuile Menin a Phort a .5. mil o
 wyr oedd gan arglwydd Talbot a their mil arhügein
 or Phrancod ac yno i dalwyd yn garcharorion
 arglwydd Talbot ac arglwydd Scals ac eraill
 ac or Saesson i llas hyd xij cant A hynny a vü
 lawen gan Ddolphyn ac eraill oi ran ef./ Y
 vlwyddyn honn i rhyfelodd Dolphyn ac ir ennillodd
 Droys yn Siampayn a thre Raynes a llawer
 o drefi eraill a chestyll./ Ac ynghamp Dolphyn
 ir oedd Iane a stont Ramp ar Phrancod ai galwai
 hi Pwsel de diew hynny yw merch Düw. Ac yn
 y vlwyddyn honn i gwnaethbwyd y Dolphyn ynn
 vrenhin yn Phrainc yn rhe Reymes yngolwc
 pawb oi bobyl ef./ A phan glybü y Düc o Betphord
 hynn ef a wnaeth lü angyrriol i vaint
 o Saesson a Normaniaid ac a ganllynodd {~ ganlynodd } y Dolphyn
 o le i gilydd hyd pan ddaüth i Semles barr
 lle y gwelai y llüoedd bob vn i gilydd ac yno ir arrhoessont
  ddeüddydd a dwynos ac yno megis Capten
  llwfr ar hyd nos i kilodd y Dolphyn i dre
 Bray. A phan [welas] Regal Phrainc [hynny]
 rhac na allai ymddired i wyr Paris ef a ymadewis
 a Dolphyn ac a ddaüth i Baris./

 Y vlwyddyn honn drwy gynhorthwy Pab Rhüfain
 i danfoned Harri Benphor Cardinal o Winchestr
 ac a elwid yn gyphredin y Cardinal kyfoethawc
 a .4. mil o wyr gantho ac i Phrainc ir aeth

[td. 215v] 
 y gynhorthwyo y düc o Betphord a Regal Phrainc
 yn erbyn brenhin Phrainc./

 Pan oedd oed Crist 1430. yr .8.ed oi vrenhiniaeth i gydewis
 Regal Phrainc yr hwnn oedd y Düc o Betphord
 lywodraeth Phrainc ynn llaw Esgob Eli Siawnsler
 Phrainc. Ar Regal a gynhalodd  Barlment
 yn Ron ac a gynphorddiodd y Normaniaid
 i vfüddhaü ac i ddarostwng i vrenhin Lloegr. Ar
 amser hwnnw ir anfonodd brenhin Phrainc y düc
 o Alanson a Iane I wyts Düwies vawr y Phrancod
 i ysgolio Paris ac o ddyno i kürwyd ac i gyrrwyd
 trwy gwilydd yn i hol a Iane i Düwies yn
 y clawdd ac i bü lownwaith ymddiphin i bowyd

 Yr .8.ed vlwyddyn o wrogeth Harri .6.ed i priododd
 Philip Düc o Byrgwyn Isabel verch Iohn brenhin
 Portiugal modryb brenhin Lloegr ac yn
 y neithor honn ir ordeinodd y Düc Philip y golden
 phlis./

 Pan oedd oed Crist 1432. y .10.ed vlwyddyn oi wrogeth
 i coroned Harri .6.ed yn vrenhin yn Phrainc yn
 rhe Baris trwy lawer o anrhydedd a gwychder a
 chrio heddwch rhwng Lloegr a Phrainc .6. blynedd/

 Pan oedd oed Crist 1433. i torrodd y Phrancod yr heddwch
 ac i gwnaethbwyd llüoedd o bob tü ac i kadarnhawyd
 trefydd a chestyll a thrwy draetürieth i dünyssont
 a Phyrs Andebwph Constabl Ron gael
 dyfod o ddeücant or Phrancod i mywn i Ron mywn
 dillad Saesson a rhybüdd a gafad a rhai o
 honünt hwy a laddwyd ac eraill a grogwyd ac
 eraill a ransymwyd wrth ewyllys y Regal.

 Pan oedd oed Crist .1434. y 12.ed vlwyddyn o Harri
 .6.ed i tyddodd {~ tyfodd } terfysc rhwng Regal Phrainc ar

[td. 216r] 
 Düc o Byrgwyn yr hwnn a wnaeth drwc mawr
 i Loegr ac i Vyrgwyn

 Pan oedd oed Crist 1435. i bü rew o ddydd gwyl St
 y Katrin hyd dydd gwyl Saint Valentein hyd
 na allodd na llong na bad rodio Temys./ Y
 vlwyddyn honn ir aeth yn heddwch rhwng brenhin
 Phrainc ar Düc o Byrgwyn. Y vlwyddyn
 honn i bü varw y Düc o Betphord Regal Phrainc
 ac yn Eglwys Vair yn Ron i mae yn gorwedd
 ac yn i le y dewisswyd Richard Düc o Iork./

 Yn y vlwyddyn honn ir ennillodd y Phrancod dre
 Baris ac i lladdyssont lawer or Saesson oedd yn
 i chadw./ Y vlwyddyn honn i rhoes y Düc o ______
 sawd wrth Galais ac arglwydd Croy sawd wrth
 y Geins. Ac ybolüdd gwedi hynn i daüth arglwydd
 Protector ac i llongodd tü a Chalais ar Düc ac arglwydd
 Croy ar hyd nos a gilodd ac yn i hol i gydowssont
 i tents ai paviliwns ai hordnawns./

 Y vlwyddyn honn i gwnaethbwyd Iarll Warwic yn
 Regal yn Phrainc ac i diswyddwyd y Düc o Iork
 oed Crist yno 1438./

 Pan oedd oed Crist 1440. y .17.ec o Harri .6.ed i bü
 ddrüdannieth mawr. Yr ail vlwddyn i gwnaethbwyd
 y Düc o Iork yn regal yn Phrainc drychefn
 ac yn i gyfeillach arglwydd Rhydychen
 ac yn Normandi i tiriodd. a phan glybü vrenhin
 Phrainc i ddyvodiaeth ir ymedewis ai sawd wrth
 Bontoys ac aeth ymaith ar hyd nos./ Ar vlwyddyn
 honn i rhyddhawyd y Düc o Orliawns a vüysse
 yngharchar yn Lloegr er ys .25. mlynedd ac yn
 i ranswm i talodd y Düc o Byrgwyn bedwar cann
 mil o gorone./


[td. 216v] 
 Pan oedd oed Crist 1441. ir aeth daü lü ar vnwaith
 i Phrainc vn a ddanvonwyd i Bickardi ac arglwydd
 Talbot i roi sawd wrth dref Dip. Ar düc ehünan
 ac yn i gwmpeiniaeth y Düc o Somersed aeth
 i Angeow.

 Pan oedd oed Crist 1442. i llosges klochdü Powls
 gan dan mellt ac ir aeth malais rhwng y Cardinal
 ac arglwydd Protector ac or achos honn i
 collodd llawer dyn i vowyd

 Pan oedd oed Crist ______ i prioded Margred
 merch brenhin Cecil ar brenhin A chwedi hynny
 i koroned yn Westmestr ac ni wnaeth na
 phrophid ir Deyrnas nac Vrddas ir brenhin.

 Pan oedd oed Crist 1449./ i rhoed Ron i vyny
 i vrenhin Phrainc a chann mwyaf holl drevydd
 Normandi Ar düc o Somersed ac arglwydd  Talbot
 a ymedewis./ Ar vlwyddyn honn ir aeth y
 Düc o Iork i Iwerddon yn Lieutenant dan y brenhin
 ac i ostegü y Gwyddelod gwylltion oedd yn rhyfela
 yn erbyn y brenhin

 Pan oedd oed Crist 1450 ir ennillodd [y Phrancod]
 vn maes ar y Saesson. Syr Thomas Kiriel oedd
 y capten ac nid [oedd] gantho ond mil ac wythgant
 o wyr ac or Phrancod .4. mil./

 Pan oedd oed Crist 1452. ar .30./ o wrogeth Harri
 6ed i bü ymgyfaruod rhwng y brenhin ar Düc o
 Iork ar Vrent hieth yng Hent ond yn heddwch
 ir aeth. Y vlwyddyn ir ennillodd y Phrancod Aqwitayn
 yr honn a vüyssai Loegr er ynn amser
 Harri .3.edd nei drychan mlynedd ac ychwanec./

 Pan oedd oed Crist 1453. ir ennillodd Iarll y Mwythic
  Vwrdeaux a llawer o drefi yn Gasgwyn ac
 yn y maes yngHastylton i llas yr Iarll ai vab

[td. 217r] 
 arglwydd Talbot a llawer o gaptenniaid Loegr./

 Y vlwyddyn Mahomet y Twrk mawr a gwnkweriodd
 Gonstantinobl ac a laddodd lawer o Gristynogion./


 Pan oedd oed Crist 1454. Y vlwyddyn honn ir aeth
 rhwng y düc o Iork yr hwnn oedd yn cleimio yr
 goron ar Düc o Somersed oedd yn cadw yr brenhin
 Ac yn Saint Albons i bü vaes mawr rhyngthün
 ar düc o Iork ai ennillodd./ Ac o dü /r/ brenhin
 i llas y Düc o Somersed ac Iarll  Northwmberlond
 ac arglwydd Staphord ac wyth mil y
 chwanec ar Düc o Iork a ddüc y brenhin yn
 anrhydeddüs i Lündain ac yno i gwnaethbwyd
 y Düc o Iork yn arglwydd Protector y Deyrnas
 ac ar y brenhin./

 Pan oedd oed Iessü .1455. yr .34. o Harri .6.ed wrth
 gyngor y Vrenhines y byrrwyd y Düc o Iork
 oi swydd yr hynn a wnaeth malais vawr a
 grwyts drychefn yn y Deyrnas./ Yr ail
 vlwyddyn i bü anllywodraeth a reiot yn Llünden
 o blegid y Lwmbards ar Italians./ Ar
 drydedd vlwyddyn i daüth dwy Long o Phrancod ac
 i tiriyssont yn y Downs ac ir ysbeilyssont dre
 Sandwits

 Yn tre Vents yn Sermania i preintiodd Iohn
 Phawstiws gyntaf erioed ac efo a gafas y gelfyddyd
 honno gyntaf oed Crist 1458. A Harri
 .6.ed .36./ Y vlwyddyn honn i gwnaethbwyd heddwch
 rhwng y brenhin ar düc o Iork ond na
 hir byrhaodd./ {~ barhaodd }

 Pan oedd oed Crist .1459. i bü yr maes ymlor
 hieth ynn Swydd y Mwythic rhwng arglwydd
 Awdley o rann y brenhin ac Iarll Salsbri
 o rann y Düc o Iork ar maes a ddüc Iarll

[td. 217v] 
 Salsbri ac arglwydd Awdley a laddwyd

 Oedran Crist .1460. Harri .6.ed .38. i gwnaeth
 y Düc o Iork lü anveidrol o Gymrü a gwyr y
 Nordd ac Iarll Warwic a ddaüth a llü mawr o Galais
 ac yn agos i Lwdlo ymordyr Cymrü i bü
 rhyngthün vaes a thü ac yno i daüth y brenhin
 ar düc o Somersed a llü arüthür ganthün
 ar nos kyn y vattel i kilodd Andro Trolop
 o ddiwrth y Düc o Iork at y brenhin ar nos
 honno y kilodd y Düc ehün ac ir aeth i Iwerdd on
 ac Iarll Warwic a Salsbri i Ddefnsir ac
 o ddyno i Galais./ Y vlwyddyn honn I gwnaethbwyd y Düc o
 Somersed ieüank yn gapten yng Halais ond
 pan ddoeth ef yno ni chae ef ddyfod ir dref eithr
 [bod] yn dda gantho gymryd y Geins gan yr Iairll
 oedd yno oi vlaen ef./

 Y vlwyddyn honn i daüth Iarll y Mars ac Iarll
 Warwic ac i tiriyssont yn Sandwits ac i
 daethan i Lündein lle i cressawyd yn anrhydeddüs
 A chwedi hynny ir aethont a phümp
 mil arhvgein o lü ganthün i gyfarvod ar
 brenhin yr hwnn oedd ai lü gantho yn emyl Norddhampton
 ac yno i bü yr maes ac yno i syrthiodd
 y maes i Iarll y Mars ai barti ac o dü yr
 brenhin i llas y Düc o Bwckingam ac Iarll  Salsbri
 a dec mil y chwanec o Saesson./ ar darn
 arall or llü a gilodd ac a ydewis {~ adewis } y brenhin ehünan
 ar Düc o Somersed ar vrenhines ai mab
 a gilodd i Esgobaeth Ddürham Ac yn ol y maes
 hwnn ydd aeth Iarll y Mars ar brenhin i Lündein
 ac yno i gwnaethbwyd Parlment ac
 yn y Parlment hwnnw i gwnaethbwyd y Düc
 o Iork yn aer apparawns ai heyrs ynn i ol

[td. 218r] 
 yntaü./ Y vlwyddyn honn brenhines Margred
 a gynnüllodd gwyr y Nordd lü mawr ac yn Wakphild
 i bü yr maes ac i lladdodd y Düc o Iork ai
 vab, Iarll Rwtlond ac Iarll Salsbri a ddalwyd
 ac a dorred i benn ym Pwmphred ai benn a
 ddanfoned i Iork. Ar vrenhines ai llü aeth i St
 Albons ac a ymladdodd ac Iarll Warwic ac ar
 Düc o Northpholk ac a ryddhaodd Harri i gwr
 ac yn y maes hwnn i llas dwy vil a thrychant
 Ac vn Marchoc a wnaethoeddid yn varchoc y
 dydd kynn hynny ac a elwid Syr Iohn Gray./
 Gwedi yr maes hwnn pann glybü y brenhin ar
 vrenhines ddyfodiad Iarll y Mars a Iarll  Warwic
 a llü arüthür o vordr Cymrü ganthün kymryd
 i siwrnai a wnaethont tü ar Nordd. Ar
 Ieirll aeth i Lünden ac yno drwy vndeb vrddas
  Lloegr ar kyphredin Edward Iarll y Mars
 a griwyd ynn vrenhin y 4ydd dydd o vis Mawrth
 oed Crist .1460.

 Pan griwyd Edward yn vrenhin efo a ganllynodd
 {~ ganlynodd } vrenhin Harri .6.ed tü ac Iork ac a gyfarvü
 ai lü yn y lle a elwir Towton ac yno
 i bü vaes kreülon rhyngthün ond Edward ai
 hennillodd. Ac yn y maes hwnnw i llas chwe
 mil arhügein a seithgant ac yno i lladdwyd
 Iarll Northwmberlond ac Iarll Westmerlond
 ac arglwydd Cliphord a llawer ychwanec ar
 brenhin Harri a gollodd i gyd ac a gilodd or Deyrnas
 gwedi teyrnassü dair blynedd arbymthec
 arhügein a chwe mis./


[td. 218v] 
 Gwedi y maes hwnnw idd aeth brenhin Harri i
 y Scotlond ar gil ac ir aeth brenhines Margred
 ai mab at i thad y Düc o Angeow./

 Pan oedd oedran Crist vn mab Mair Vorwyn
  wyry brenhines nef amherodres vphern
 arglwyddes y byd hwnn .1461. y .29. dydd o vis
 Myhevin i coroned Edward .4.ydd yn Westmestr./


Edward y pedwerydd


 Edward bedwerydd vab Richard düc o Iork ap
 Richard Iarll Cambrits ap Edmwnd düc o Iork
 y 4.ydd mab i Edward y .3.ydd brenhin Lloegr./

 Mam Richard düc o Iork oedd Anna verch Roger
 Mortimer Iarll y Mars vab Philippa
 verch ac etifedd Leionel Düc o Glarens yr
 ail mab ir vn Edward .3.ydd vrenhin Lloegr ac
 wrth y claim hwnn i kafas vod yn vrenhin
 ai goroni Ddüw Sül y Drindod oed Crist mil
 a phedwarcant ac vn a thrügein o vlynyddoedd

 Edward y 4ydd hwnn trwy eiriol Elsabeth i wraic
 a beris kwnnu gwyl Vair y Visitasion oed
 Crist 1480. ar vlwyddyn honno i peris Edward
 y 4.ydd vwstro kwbwl o Loegr a Chymrü / oi
 wrogeth ef yr .20.

 Pan oedd oed Crist .1462. [Brenhin Harri] a
 brenhines Margred [a ddoethant] o Scotlond
 a llü mawr ganthün o Scottied a Phrancod
 ac yn Exam Sir [i daüth] arglwydd
 Montagüw capten y Nordd i ymgyfarvod

[td. 219r] 
 ac wynt. Ac a orfü ar vrenhin Harri gilo
 gwedi hir ymladd / ar Düc o Somersed a ymadowsse
 yn hwyr kynn hynny, a brenhin Edward a
 ddalwyd yn y maes a llawer gid ac ef ac a dorred
 i benn

 Yr ail vlwyddyn brenhin Harri a ddalwyd ac a
 aethbwyd ac ef trwy Lünden ir Twr gwynn
 ar vrenhines aeth ai mab gid a hi i Phrainc
 at y Düc Rayner i thad./

 Oed Crist 1464. i prioded Edward y 4.ydd a chwaer
 brenhin Phrainc ond tra fü Iarll Warwic
 yn keisso bona dros y brenhin Edward ynte a
 briododd heb wybod yng Graphton arglwyddes
 Elsabeth gwraic Syr Iohn Gray or blaen ac or
 achos honno i bü lawer o ddrwc rhwng y brenhin
 ac Iarll Warwic./

 Yr ail vlwyddyn i ganed Elsabeth yr honn a vü
 gwedi hynny vrenhines Harri Seithued a
 mam Harri wythued

 Pan oedd oed Crist .1466. i daüth bastard Byrgwyn
 i Loegr i geisso kyvathrach rhwng Siarls
 aer Byrgwyn a chwaer brenhin Edward
 ar gyfathrach a wnaethbwyd

 Oed Crist 1467. I kwnnodd Iarll Warwic ynn
 erbyn y brenhin ar düc o Glarens brawd y
 brenhin gid ac ef. Ac Archesgob Iork Marküys
 Mowntagüw i vrodyr ar Iarll ar düc
 o Clarens aeth i Galais ac yno i priododd y
 Düc verch Iarll Warwic

 Y vlwyddyn honn i gwnaeth gwyr Sir Iork a
 gwyr y Nordd gapten arnün ai alw Robin Ridistal
 ac yn agos i Vanbri arglwydd Herbert

[td. 219v] 
 ai vrawd Syr Richard Herbert a Thomas ap
 Rhosser a llü o seithmil ganthün a ymgyfarvüon
 a gwyr y Nordd a gwyr y Nordd
 a ddüc y maes./ Ac arglwydd herbert
 oed  Syr Wiliam Thomas Iarll Penfro a ddalwyd
 a Syr Richard Herbert ac a dorred i
 penne. a Thomas ap Rhosser a laddwyd
 ac Elen Gethin a gyrchodd i gorph ef adref
 ac ai claddodd yn Eglwys Gintün yn anrhydeddüs.
 a phüm mil o Gymrü yn y maes ym
 Manbri a laddwyd

 Gwedi /r/ maes hwnn i daüth gwyr y Nordd i
 Warwic lle ir oedd yr Iarll ar Düc o Clarens
 gwedi kynnüll llü mawr a brenhin Edward ai
 bower ynte a ddaüth yn i herbyn ond yn ddirybüdd
 yr Iarll ar hyd nos aeth am benn camp y brenhin
 ac a ddalodd y brenhin, ac ai danfonodd i Vüdylham
 castel yngharchar yn Iork Sir at Archescob
 Iork brawd yr Iarll ac yno drwy gyngor a
 nerth Syr Wiliam Stanley a Syr Thomas Borowgh
 i diangodd or carchar ac i Lündein i
 daüth ac i kynnüllodd lü mawr Ac yno i kyfarvü
 ac arglwydd Wels a llü mawr gantho ynte
 ar brenhin a ddüc y maes ac yno i llas dec mil
 ynn y lleiaf a thorri penne arglwydd Wels a
 Syr Robert Wels i vab a Syr Robert Demok a
 llawer y chwanec ar maes hwnn a elwir los
 coat Phild. achos gwyr Lincol Sir a vyrrodd
 i siackedi ac a gilodd./

 Y vlwyddyn honn ir aeth Iarll Warwic ar düc o
 Clarens i Phrainc ac yno i büon ynghylch

[td. 220r] 
 chwe mis ac yno i daüth Iarll Warwic ar düc
 o Clarens ac Iarll Penvro ac arglwydd  Rhydychen
 ar kyphredin a ddaüth attün ac Edward
 a gilodd i Phlandrs at y Düc o Byrgwyn a
 brenhines Elsabeth ai mab Edward a gymerth
 Seintwari ynn Westmestr ______

 a Harri chweched ynn i vrenhiniaeth drychefn
 a chrio Edward yn Draettür, ond hynny ni
 bü hir byrhaodd

 Oed Crist 1470. i kyfarvü vrenhin a brenhin
 Harri yn i gwmpeniaeth ac Iarll Warwic
 Ddüw Pasc y Marnad Phild dec milltir o Lündein
 ac yno rhyngthün i bü vaes kreülon ar
 gore a gafas brenhin Edward ac yno i llas
 Iarll Warwic a elwid Richard Nevyl a Marküys
 Mowntagüw i vrawd a dec mil ychwanec./
 Ac ar vyrr ynn ol y maes hwnnw i kymerth
 brenhines Margred Seintwari y Mewley yn
 Hamsir ac atti i daüth y düc o Somersed
 ac Iarll Defnsir a llawer y chwanec o lü
 a brenhin Edward a llawer llü mawr gantho
 a ymgyfarvü ac wynt yn emyl Tewksbri ac yno
 i bü vaes creülon rhyngthün ond brenhin
 Edward ai düc a brenhines Margred a ddalwyd
 ac a roed [iddo ef] ac Edward i mab gerr bronn
 y brenhin a vwrdrwyd yn gwilyddüs./

 Ar maes yn Tewksbri [a vü] ar ddüw Sadwrn
 y 4ydd dydd o Vai a Düw llün gwedi hynny i torred
 penne Edmwnd Düc o Somersed a Phrior Saint
 Iohns o Gaerüsalem ac ychwanec ac i danfoned

[td. 220v] 
 brenhines Margred yngharchar i Lünden
 yr honn gwedi hynny a brynodd i Thad ac i danfoned
 i Phrainc./

 Gwedi hynn i kwnnodd Bastart Phawconbrig
 a gwyr Kent ac Essex gid ac ef yn erbyn y
 brenhin ond hwynt a orvüwyd ar vyrder ac
 a roed i veirw./

 Y vlwyddyn honn i bü varw y brenhin Harri .6.ed
 ac ai gorph i doüthbwyd or twr gwynn i Bowls
 ac yno i bü noswaith ac medd rhai Richard düc
 o Gloseter ai lladdodd a dager brawd Edward
 vrenhin oedd y Düc

 Pan oedd oed Crist 1473. ir aeth brenhin Edward
 4ydd i Phrainc ond eisse gallel ymddired ir Ddüc
 o Byrgwyn idd heddychodd ef a brenhin Phrainc
 ac ar vrenhin Phrainc dalü i vrenhin Edward
 bymthec a thrügein mil o gorone. A phob blwyddyn
 ymyw brenhin Edward dec mil a deügein
 o gorone./

 Pan oedd oed Crist 1477. y vlwyddyn o wrogeth
 Edward y 4ydd y 17.ec i boddwyd Georg Düc o
 Clarens brawd y brenhin mywn tünnell o win
 yn y Twr gwynn./ Y vlwyddyn rhac wyneb
 i bü varwolaeth vawr yn Llünden a thrwy Loegyr


 Pan oedd oed Crist 1482. i bü varw Edward
 4ydd yn nechre y 23. vlwyddyn oi wrogeth ef
 y .9.ed dydd o Ebrill ynn Westmestr ac yn Winsor
 i claddwyd

 Ac yn i ol y gydewis {~ gadewis } Edward i vab hynaf a
 Richard Düc o Iork a thair merched Elisabeth
 yr honn a vü gwedi hynny vrenhines, Ciceli a Chatrin./


[td. 221r]  

Edward y pümed


 Edward bümed a ddechreüodd meddiannü yr
 Ynys honn yr .11. dydd o Ebrill pan oedd oedran
 Crist 1483. ac nid oedd yr Edward hwnn ond
 .11. vlwydd nei ynghylch hynny ac ef ni choronwyd
 er ioed ond wrth orchymyn Richard
 y .3.ydd i mwrderwyd ar Richard hwnnw aeth
 ynn i ol ef yn vrenhin


Richard y trydydd


 Richard y .3.ydd a ddechreüodd teyrnassü yr .21.
 dydd o vis Myhevin oedran Crist .1483./ ar .6.ed
 o vis Gorphennaf nessaf at hynny
 i coroned ynn Westmestr

 Y vlwyddyn honno i torred penn y Düc o Bwckingam
 yn Salsbri./

 Pan oedd oed Crist 1485. i bü yr maes yn Bossworth
 rhwng brenhin Richard a brenhin
 Harri seithüed y .22. dydd o Awst ac i gorfü
 Harri seithved ac i kafas y vyddygoliaeth
 yn vwy o nerth a gallü y gorüchaf Ddüw
 nac o vilwriaeth gwyr Ac yn y maes i
 llas Richard vrenhin y .3.edd vlwyddyn oi wledychiad
 ac arglwydd Lorel a gilodd ar Düc o
 Northpholk a las a llawer o arglwyddi eraill./


[td. 221v]  

Harri .7.ed


 Harri seithved a ddechreüodd wledychü pan oedd
 oedran Crist 1485. ar .13.ec dydd o vis Hydref i
 coroned ef yn Westmestr ar Harri hwnnw
 oedd vab Edmwnd Iarll Richmownt ap Owain
 ap Meredydd ap Tüdür ap Gronwy ap Tüdür
 ap Gronwy ap Ednyfed Vychan ap Kynwric
 ap Ioreth &c. ac a vü vrenhin anrhydeddüs
 clodvawr kadarn kreülon dewr trügaroc,
 kyfion, kelvyddüs anodd i berchen tafod
 draethü i weithredoedd da./

 Pan oedd oed Crist .1486. yr ail vlwyddyn oi
 wrogeth i priodes ef Elsabeth verch brenhin
 Edward .4. a mis Medi nessa yn ol hynn i ganed
 Prins Arthür yn Winsiestr./ Y vlwyddynn
 rhac wyneb i coroned y vrenhines ynn
 Westmestr

 Pan oedd oed Crist 1488. i lladdodd kyphredin y
 Nordd Iarll Northwmberlond. Ar vlwyddyn
 honno i bü vaes yn Phlawndrs rhwng arglwydd
 Dawbnee ac arglwydd Morley a las
 yno./

 Pan oedd oed Crist 1490. i ganed Harri yr ail
 mab i Harri .7.ed yn Grinwits vis Myhevin./

 Oed Crist 1493. I bü yr bwyssel gwenith er
 chwe cheinoc yn Llünden ac yn y vlwyddyn honn
 i torred penn Syr Wiliam Stanley./

 Oed Crist .1496. I bü yr maes ynn y Black
 hieth y .18. dydd o vis Myhevin./


[td. 222r] 
 Oed Crist .1499. I torred penn Iarll Warwic
 ac ir aeth y brenhin i Galais at y Düc o Byrgwyn


 Pan oedd oed Crist .1500. yr .16. vlwyddyn o wrogeth
 Harri seithved i tiriodd arglwyddes Katrin chwaer
 yr Emperodr merch brenhin Spayn ym
 Hlümwth./

 Oed Crist .1502. I bü varw brenhines Elsabeth
 yn y Twr gwynn a hithe ar i gwely. Ar wythved
 dydd o Awst y priododd brenhin y Scotlond
 arglwyddes Margred y verch hynaf./

 Oed Crist .1505. I byrrodd gwynt geiloc clochty
 Powls i lawr ac i byrrodd y Düc o Byrgwyn
 i dir ynn y West cowntri./

 Oed Crist. 1507. I llosgodd llawer o dai yn Rhef
 Norwits./

 Y vlwyddyn honno i bü varw brenhin Harri
 .7.ed yr .21. dydd o vis Ebrill yn Richmownt
 y bedwaredd vlwyddyn arhügein oi wrogeth
 ac yn Westmestr i claddwyd./


[td. 222v]  

Harri wythued


 Harri wythved a ddechreüodd teyrnassü y .22.
 dydd o vis Ebrill oedran Crist 1509. ac a goroned
 yn Westmestr ddydd gwyl Ieüan Vedyddiwr
 nessaf at hynny./ Y vlwyddyn honn
 i torred penne Empson a Dwdley./

 Oed Crist 1510 i ganed mab i Harri yn Richmownt
 ar Ddüw Calan a dydd gwyl Vathew  nessaf
 i bü varw yr mab./

 Oed Crist .1511. I daliodd arglwydd Haward
 Andro Berton a thrügein a chant o Scottied
 a dwy long dec./

 Pan oedd oedran Crist .1512. I torred penn Edward
 Dela pwl ac i danfoned Marqwys Dorsed
 i Spayn a dec mil o lü gantho ac yno
 i gwnaeth lawer o ddrwc yn Gien ac ar ddydd
 gwyl Saint Lawrens i llosgodd y Regent
 ar Karrik y rhai oedd ddwy [long] arüthr
 o vaint./

 Yr ail vlwyddyn ir aeth Syr Edward arglwydd
 Admiral Lloegr ac i llas ar ddydd gwyl Vark
 ym Brüttaen vechan./ Ar vlwyddyn honn i rhoes
 y brenhin sawd wrth Derwyn ac i gorchvygodd
 bower Phrainc ym boemye ac ir ennillodd
 Derwyn a Thwrney./

 Ar vlwyddyn honn i daüth Siames brenhin Scotlond
 i Loegr a chan mil o lü gantho y nawed
 dydd o vis Medi ac i pwyntiwyd maes rhyngtho
 ac arglwyddi o Loegyr nid amgen arglwydd

[td. 223r] 
 Tressorer ac arglwydd Haward a marchogion
 vrddolion a boneddigion ambenn hynny ar
 maes a vü yng Krakmor dwy villtir o Northampton
 ac yno i llas Siamys brenhin Scotlond
 ac vnarddec o Ieirll y Scotlond a thri o
 Esgobion a phedwar arddec o varchogion vrddolion
 a deüddec mil o voneddigion a chyphredin
 am benn hynny o Scotlond./

 A chwedi hynny i gwnaethbwyd xxx. o varchogion
 ynn Lloegr./

 Weithian llyma henwaeü pendevigion o Scotlond
 a las ynn y maes nid amgen./

 Ynn y ward gyntaf Iarll Lenog./ Iarll o
 Lewys / Iarll Argil / Iarll Castil / Iarll
 Egillton./

 Yn yr ail ward Brenhin Scotlond./ Esgob
 Saint Andro / Iarll Morton / Arglwydd  Siamberlenn./
 Iarll Angwys / Iarll Mowntres./

 Yn y drydedd ward Esgob Catnais / Esgob
 Argil / Incastor of Angwys

 Pan oedd oed Crist yn .1514. ir aeth yn heddwch
 rhwng brenhin Lloegr a brenhin Phrainc ac i
 priododd brenhin Phrainc arglwyddes Mari chwaer
 Harri wythüed./ A Düw Calan gwedi hynny
 i bü varw brenhin Phrainc ac i danfoned
 y Düc o Swpholk Syr Siarls Brandon iw
 chyrchü drychefn./

 Pan oedd oed Crist .1515. I ganed arglwyddes Mari
  verch Harri wythüed ynn Grinwits./ a
 mis y prioded y Düc o Swpholk Siarls Bran don

[td. 223v]
 ac arglwyddes Mari brenhines Phrainc./

 Y vlwyddyn honn i daüth arglwyddes Margred
 brenhines Scotlond a chwaer brenhin Lloegr
 i Loegr ac ynn Harbottel i ganed iddi verch a
 elwid Margred. A mis Mai i daüth i Lünden
 ac i tariodd vlwyddyn.

 Oed Crist .1516. I bü rew kimaint ac i gellid
 myned a chenired o Westmestr i Lambeth a
 cheirr ac a cherti./ Ar vlwyddyn honn vis
 Mai i kwnnodd prentissied Llünden yn erbyn
 gwyr dieithr oedd yno ac am hynny i colled
 llawer o honün ac i daüth y rhann arall o
 honün i Westmestr a chebystre am i gyddfeü
 ac i pardynwyd. Ar .24. dydd o Vai ydd
 aeth brenhines y Scotlond tü ac adref./

 Oed Crist .1517. I rhoed Terwyn a Thwrne
 i vrenhin Phrainc eilwaith. Yr ail vlwyddyn
 y dewisswyd Siarls bümed yn Emperodr
 Rhüfain. Ar vlwyddyn honn i danfoned Iarll
 Surrei i Iwerddon./

 Y vlwyddyn rhac wyneb i kyfarvü vrenhin Lloegyr
 a brenhin Phrainc ynn y camp rhwng
 Ard ar Geinys./ Gwedi hynny i kyfarvü
 Harri .8.ed ar Emperodr ac ir aeth y brenhin
 gid ar Emperodr i Raflin ac o ddyno i
 Galais [i daüth yr Emperodr] gid ar brenhin
 Ac i daüth y brenhin adref./

 Oed Crist .1520. I torred penn y Düc o Bwckingam
 y .22. dydd o Vai. Y mis yr aeth y
 Cardinal i Galais i geisso heddwch rhwng

[td. 224r] 
 brenhin Phrainc ar Emperodr ac yno i tarriodd
 hyd vis Rhacvyrr heb nes i heddwch

 Oed Crist .1521. y chweched dydd o vis Mehevin
 i daüth yr Emperodr i Lünden ac o Lünden
 ir aeth i Winsor ac yno i gwnaethbwyd yn
 varchoc or gardys Ac o ddyno i Sowthampton
 a thross y mor y Yspaen ar amser hwnnw
 Iarll ______ arglwydd Admiral a losges
 Morlais ym Brüttaen ac yno i tiriodd yng
 Calais ac o ddyno i Bickardi ac yno i Llosges
 gestyll a threfi Ac a rodd wrth Heldyng ond
 y min gayaf oedd i kwnnodd i sawd ac i daüth
 adref./

 Y vlwyddyn honn i daüth y Düc or Alban i Loegr
 a llü mawr gantho a phann glybü mae Iarll
 y Mwythic oedd yn dyfod i ymladd ac ef trüws
 a gymerth dros chwe mis./

 Oed Crist .1522. I daüth Crustern brenhin Denmark
 i Loegr vis Myhevin. Y vlwyddyn honn
 i llosgodd Iarll Swrrey ______ a llawer
 o drefi a chestyll ac ynn bennaf o honün tref
 Iodworth ynn y Scotlond. Ar vlwyddyn honn
 ir oedd y Twrk y sowdio Rods a Düw Nadolic
 i rhoed i vynü iddo

 Oed Crist 1523. y bymthegved o wrogeth Harri
 .8.ed ir aeth y Düc o Swpholk i Phrainc
 a dec mil o lü gid ac ef hyd tros Water
 Swm heb gynnic vn maes ac i dünüstriodd
 llawer o drefydd a chestyll. a mis Rhagvyrr
 i troes drychefn./

 Y vlwyddyn honn ir oedd y Düc o Albani yn rhoi

[td. 224v] 
 sawd wrth gastell Wark. a phann glybü ef vod
 Iarll Swrrey yn dyfod a llü mawr gantho
 efo a gilodd./

 Oed Crist .1524. I daüth Embasseters o Spaen
 ac y Scotlond ac o leoedd ereill i Loegr a
 heddwch rhwng Lloegr a Phrainc a Rebel
 ynn Norpholk a Swpholk a delifro brenhin
 Phrainc o garchar vis Mawrth./

 Pan oedd oed Crist 1526. ir aeth y Cardinal
 i Phrainc ac i gwnaeth heddwch rhwng brenhin
 Phrainc a brenhin Lloegr ac yn vn ynn erbyn
 yr Emperodr a mis Medi i danfonyssont lü
 i Itali ac ir Rhüfeindir. Mis Hydref i daüth
 y great mastr o Phrainc i Loegr i sickraü
 ac i rwymo yr heddwch hwnnw./

 Pan oedd oed Crist 1528. mis Myhevin ir eisteddodd
 Legat y Pab yn hy /r/ Phriers düon am briodas
 y brenhin

 Y vlwyddyn honn ir heddychwyd rhwng y brenhin ar
 Emperodr.

 Yr ail vlwddyn i coronwyd yr Emperodr ynn
 Bononi. Y drydedd vlwddyn i rhyddhawyd plant
 brenhin Phrainc ac i bü varw yr Cardinal./

 Pan oedd oed Crist 1531. I dechreüodd y brenhin adeilad
 yn Westmestr ac ir aeth y brenhin
 i gyfarvod a brenhin Phrainc vis Hydref
 ac i torred penn Mr Rh ap Sr g'. Rh.

 Pan oedd oed Crist .1532. Ir ysgarwyd y brenhin
 a brenhines Katrin ac achos na chyttüne y
 Pab ar anghyfreithlonn ysgar hwnnw efo ai
 bower a nakawyd yn y Deyrnas [honn] ac ni
 bü ddim gwelliant ir ynys hynny./

 Gwedi hynny brenhin Harri .8.ed a briododd Ann
 Bwlen yr honn a goroned Ddüw sül y Sülgwyn

[td. 225r] 
 gwedi hynny./ Dydd gwyl Ieuan gwedi  hynny
 i bü varw Mari brenhines Phrainc chwaer
 brenhin Lloegr a gwraic Syr Siarls Brandon
 Düc o Swpholk./

 Oedran Crist pan aned arglwyddes Elsabeth yn
 Grinwits ar noswyl Vair y seithued dydd o
 vis Medi .1533.

 Pan oedd oed Crist 1533. y .23. o Harri .8.ed i llosged
 yr holi mayd o Gent a daü vynach a daü  phrier
 ac opheiriad a groged ac a dorred i benn
 am Dresson a blasphemi ac hyppocrisi ac
 ir aeth yn heddwch rhwng Lloegr ac y Scotlond./


 Y vlwyddyn honn i byrrwyd y Pab ynn gweit ai
 bower or Deyrnas honn./ Yr ail vlwyddyn
 i kwnnodd arglwydd Kildar ac i rhyfelodd ynn
 erbyn y brenhin ac i lladdodd Esgob Dülün ac
 yno idd yrrodd y brenhin Syr Wiliam Skevington./


 Y vlwyddyn honn i kanhiadwyd ir brenhin y
 phrwytheü kyntaf ar degued or phrwytheü yr Eglwyssi
 trwy Loegr a Chymrü./

 Mis Myhevin i torred penneü Esgob Rochestr a
 Syr Thomas More am wrthnevo nei nakaü y
 brenhin yn benn ar Eglwys Loegr a thri
 mynach or Siartrhows am yr vn achos a varnwyd
 i veirw./

 Pan oedd oed Crist .1535. I torred penne brenhines
 Ann Bwlen ac arglwydd Rochephord
 a Norrys, Weston a Brerton a Marks
 ac i priododd y brenhin arglwyddes Sian Seimer./


 Y vlwyddyn honn i bü yn Swydd Iork ac ynn

[td. 225v] 
 Swydd Lincol ynvydrwydd mawr yn erbyn y
 brenhin o waith arglwydd Darci arglwydd Hwssi
 Syr Robert Constabl a Robert Ask ac o synnwyr
 y brenhin ai gynghoried heb golledigaeth
 gwaed i heddychwyd

 Yr ail vlwyddyn i kwnnodd arglwydd Darsi Syr
 Phrawncis Bigot a Syr Robert Constabl yn erbyn
 y brenhin a hwynt a ddalwyd ac a vyrwyd
 i varw

 Pan oedd oedran Iessü Grist .1537. o vlynyddoedd
 noswyl St Edward i ganed Prins Edward yn
 Hampton Cowrt ac ar i enedigaeth ef i bü varw
 brenhines Sian i vam ef ac yn Winsor i claddwyd


 Pan oedd oed Crist 1538. i dechreüwyd casglü
 ir tylodion./ Mis Mai i colled ac i llosged Phrier
 Phorest

 Y vlwyddyn honn vis Rhagvyr i torred penne y
 Markwys o Exeter ac arglwydd Mowntigüw a
 Syr Edward Nevyl

 Pan oedd oed Crist .1539. vis Mai i mwstriwyd
 holl Lünden mywn harnes gwynnion a
 siackedi o sidan gwynn a brethyn gwynn a chadwyneü
 aür mywn tri maes o ryfel hyd pan
 oedd ynn rhyfeddod i lawer o ddieithred o amryfaelion
 Deyrnassoedd

 Y vlwyddyn honn vis Rhagvyrr i daüth arglwyddes
 Ann Clif chwaer y Düc o Clif i Loegr
 ac ar ddügwyl Ystwyll gwedi hynny i prioded
 ar brenhin Harri wythued. A mis Gorphennaf
 ynn ol hynny i troes y brenhin y hi i phwrdd./

 Mis Tachwedd y vlwyddyn honn i torred penne
 Abad Reading ac Abad Glassynbüri ac Abad
 Colchester./


[td. 226r] 
 Pan oedd oed Crist 1540. yr .28. dydd o vis
 Gorphennaf Thomas Cromwel Iarll Essex ac
 arglwydd Water Hwngerphord a dorred i
 penne ynn y Twr hyl am dresson. Ac oni
 bai vynny o Ddüw hynny e drigse Richard ap
 hoel esqwier a Sersiant of arms a Sion
 Lloyd mab dd ap hoel ddü gwr bonheddic a Hoel
 ap Syr Mathew prydydd a gwr g. a deüddec ychwanec
 o wyr Dyphryn Tyveidad am ovyn i kyfraith
 ac yno i gwnaeth Hoel y ddaü Englyn
 hynn nid amgen./
[Corpws Hanesyddol yr Iaith Gymraeg 1500-1850: Cronicl Hywel ap Syr Mathew]

[‘Cronicl Hywel ap Syr Mathew’, Peniarth ms. 168 (1568 (ms. 1589-90)), 198r-237r.]



[Cynnwys]
[Contents]

[Wiliam Gwnkwerwr weithian] [198r]
[ [Wiliam Rüphws] ] [199r]
[Harri y kynta] [200r]
[Brenhin Stephan] [201r]
[Henry yr ail] [202r]
[Richard gyntaf] [203r]
[Brenhin Sion] [204r]
[Harri y trydydd] [205v]
[Edwart gyntaf] [206v]
[ ] [207v]
[Edward yr ail.] [208r]
[Edward y trydydd] [208*r]
[Richard yr ail.] [210v]
[Henri y .4.ydd ] [212r]
[Harri y pümed] [212v]
[Harri y chweched.] [214v]
[Edward y pedwerydd] [218v]
[Edward y pümed] [221r]
[Richard y trydydd] [221r]
[Harri .7.ed ] [221v]
[Harri wythued] [222v]
[Edward y chweched] [230r]
[Brenhines Mari] [233r]

 Nid awn tüt on küt nim kar / Düw Iessü
 Dowyssoc nef a Daiar
 ni ddown i benn ddwyn i bar
 nid oes vodd Düw sy vyddar
 A phan ddarfü am Gromwel bwrw i ddüw  glowed
 ynn gweddie a chanü val hynn [yr Englyn
 arall] iddo ehünan
[Corpws Hanesyddol yr Iaith Gymraeg 1500-1850: Cronicl Hywel ap Syr Mathew]

[‘Cronicl Hywel ap Syr Mathew’, Peniarth ms. 168 (1568 (ms. 1589-90)), 198r-237r.]



[Cynnwys]
[Contents]

[Wiliam Gwnkwerwr weithian] [198r]
[ [Wiliam Rüphws] ] [199r]
[Harri y kynta] [200r]
[Brenhin Stephan] [201r]
[Henry yr ail] [202r]
[Richard gyntaf] [203r]
[Brenhin Sion] [204r]
[Harri y trydydd] [205v]
[Edwart gyntaf] [206v]
[ ] [207v]
[Edward yr ail.] [208r]
[Edward y trydydd] [208*r]
[Richard yr ail.] [210v]
[Henri y .4.ydd ] [212r]
[Harri y pümed] [212v]
[Harri y chweched.] [214v]
[Edward y pedwerydd] [218v]
[Edward y pümed] [221r]
[Richard y trydydd] [221r]
[Harri .7.ed ] [221v]
[Harri wythued] [222v]
[Edward y chweched] [230r]
[Brenhines Mari] [233r]

 Na ddowed vned o nyn / ond wyd veddw
 vod düw /n/ vyddar Hwlyn
 nid yw vyddar Düw vowddyn
 nac yw e glyw Düw bob dyn./
 Y .30. dydd or mis hwnnw i llosged Barnes Gared
 a Sierom am heresi ar dydd hwnnw  Abel,
 Powel a Phederston a lüsgwyd a groged
 ac a gwarterwyd ynn Smythphild am dresson./

 Sychdwr mawr oedd yr haf hwnnw yn gimaint
 ac i rhoid y naill vwyssel er malü yr llall. ar
 vlwyddyn honno i gellyngwyd Esgob Chichestr
 a Doctor Samson a Doctor Wilson or Twr
 wrth bardwn y brenhin./

 Yr .8.ed dydd o Awst y prioded y brenhin ac arglwyddes
 Catrin Haward kares y düc o Norpholk

[td. 226v] 
 ond ni hir byrrhaodd honno hefyd ac yno i darfü
 y kasgyl ir tylodion

 Y vlwyddyn honn i colled Egerton a Harmon am
 gowntyrphettio Seal y brenhin ar vlwyddyn
 honn i dechreüodd y brenhin adeilad ynghalais
 ac ynn y Geinys. Ac ynn swydd Iork i
 kwnnodd opheiriaid a Llygion ynn erbyn y brenhin
 ac ar vyrr i gorvüwyd ac i barnwyd i
 veirw mywn llawer lle./ Ac vn Leight a daü
 eraill a golled ynn Llünden y 27. dydd o vis
 Mai. ac am yr vn achos Syr Iohn Nevyl marchoc
 a lüsgwyd a groged ac a gwarterwyd yn
 Iork ddügwyl Grist ne i noswyl./

 A .30. am ledrad ac ysbeil a groged

 Y vlwyddyn honn y 6ed o vis Mai i bü orchymyn
 ordeinio /r/ beibyl yn Saessonaec ymhob Eglwys
 drwy /r/ Deyrnas honn yn barod i bawb
 ei ddarllen ac i wrando geiriaü Düw mywn
 amser kyfleüs

 Y vlwddyn honn i torred penn Iarlles Salsbri
 yr .8.ed dydd arhügein o vis Mai ar 9ed dydd o
 Vyhefin i croged daü o Ard y brenhin am
 ysbeilo ynn siampl i bawb./

 Y degved dydd o vis Myhefin y torred llaw Syr
 Edmwnd Knevet oni bai drügaredd a phardwn
 y brenhin./

 Y 22. dydd o vis Gorphennaf i bü broclamasiwn
 yn Llünden na bai gadw dim gwiliaü ond gwilie
 Mair ar deüddec Abostol ar .4. Angel Ystor {~ angelystor }
 a gwyl Iorüs a Mair Vagdalenn ac na bai
 vmpryd ddügwyl Vark na noswyl St Lowrens
 na phlant wyl St Nicolas St y Katrin, St
 Clement na dügwyl y vil Veibion vyned

[td. 227r] 
 i gardotta o gwmpas./ Ar .28.en dydd i torred
 penn arglwydd Leonard Gray am lawer o
 draetüriaeth a wnaethoedd ef yn Iwerddon penn
 vüassai Ddebiti ir brenhin yno./ Ar dydd hwnnw
 i croged trowyr boneddigion a elwid Mantyl
 Roydon a Phrowds.

 Hefyd arglwydd Dakers or dehaü a golled ynn
 nheibwrn a Chymro am bennill o brophwydoliaeth
 a ddowod Yr ail vlwyddyn i berwed merch
 yn Smythphild am wenwyno swrn o ddynion

 Y vlwyddyn o oedran Crist .1541. I torred penn Katrin
 Haward y vrenhines am odineb ac arglwyddes
 Rochphord am gadw kyfrinach./

 Y vlwyddyn honn yr ymrodd Iarll Desmwnt ar
 great Anel yn gras y brenhin ac i gwnaethbwyd
 y great Anel ynn Iarll Tyron ai vab
 yn Varwn Denkamen

 Y vlwyddyn honn i llosged opheiriad a daü Lyg
 ynn Winsor ac i criwyd rhyfel rhwng Lloegr
 a Phrainc. Yr ail vlwyddyn i bü veirw  llawer
 yn Llünden ac i symüdwyd y term i St
 Albons.

 Pann oedd oedran Crist 1544. ar .36. o Harri
 8ed i danfonodd y brenhin lü i Lith ac y Scotlond
 ac i lladdyssont ac i dünüstryssont y wlad
 heb arbed na thref na chastell na dyn. Ac yn
 Lith i gwnaethbwyd pümp a deügein o varchogion.
 Ar vlwyddyn honn i danvoned llü i
 Phrainc ac i ddaüth {~ ydd aeth } y brenhin ehün yno

 Y vlwyddyn honn i rhodd y brenhin sawd wrth
 Vwlen nid amgen y 14. dydd o vis Gorphenna
 idd aüth o Ddofyr i Galais ar .15.ed o Galais
 i Vorgeissyn ac yno i campiodd noswaith ar
 .16.ec wrth Vwlen ac yno i campiodd ar dü /r/

[td. 227v] 
 Gogledd ir dref ar .17.ec Iarll Swpholk a rodd
 sawd wrth dre Vwlen ar dü Dwyrain. Ar
 28ein or mis ir ennillwyd yr owld mann nei /r/
 waets towr./

 Yr .11.ec o vis medi i rhoed alarwm wrth y dref
 ar castell aeth ynn ddryllie gan ddeünaw  bariled
 o bowdwr gwnn a roessid dano ai gerric
 a laddodd gwyr a meirch villdir a hanner o ddi
 wrth y dref ac o gwmpas ac ni bü vychan
 y drwc a wnaethont i bawb yn amgylch y dre

 Y .13.ec or vn mis i kwnkweriwyd tre Vwlen ac
 i hennillwyd ac o drügaredd y brenhin i kafas
 gwyr y dre gennad i vyned bag an bagaets
 ac velly i hymydowssont {~ hymadawsont }./

 Y .14. dydd o vis Medi i hagored pyrth y dref ar
 dri ar y gloch gwedi hanner ______ ac yno i dechreüsson
  ddyfod allan ac hyd yn saith ar y gloch
 or nos i pyrhaesson {~ parheusont }. Ac yno ir oedd o wyr a gwragedd
 a meibon a merched 4000. ac o hynny
 1500. ynn abl i ymladd a chanthün ir aeth a
 allyssont i ddwyn ai kephyle ai gwarthec ac a
 allen i ddwyn. ar brenhin a roes vddün o nerth i
 ddwyn i heiddo ganthün .75. gwagen

 Y .15.ed o vis Medi ir aeth y brenhin gyntaf i dre
 Vwlen ai holl wyr o Stad gid ac ef ac ynn y
 siwrne honn ir oeddwn i Howel ap Syr Mathew
 yn vn yn gweled hynn ac ynn i wybod./

 Pan oedd oed Crist 1544. yr .36. o Harri .8.ed
 y dydd kyntaf o vis Hydref i'madawodd {~ ydd ymadawodd } o Vwlen
 ac i daüth i Ddofyr ac ar lan y mor i gwnaeth
 ef 4 marchoc wrth fyned i phwrdd

 Yr .8.ed dydd o hydref i daüth Dolphyn o phrainc

[td. 228r] 
 a phower mawr gantho a champio y Morgeisseyn
 a danfon i drwmpeter a chann march
 gid ac ef tü a Bwlen ac a ddeüthont lle büyssei
 y brenhin ynn campio ar Trwmpeter a ddaüth
 wrth Vwlen iat ac a ganodd i Drwmpet i geiso
 dyfod at arglwydd Debiti ac yno i tariodd o naw
 ar y gloch kynn hanner hyd daü ar y gloch
 gwedi hanner. ac i hagorwyd y porth iddo
 ac i daüth gerr bronn arglwydd Debiti ac a
 ddowod / Dolphyn v'arglwydd am meistr [am
 gyrrodd] ith ddyfynnü di, ar dref honn gerr i
 vronn ef./ Y Debiti ai gyngor ai depheiodd
 ef ai ddyfyn. Ar Trwmpeter ar Bwsment
 gwyr a ddaethoedd gid ac ef aeth drychefn i Vorgeissyn


 Ar vyrder gwedi /r/ atteb hwnnw ir aeth y Dolphyn
 a llü arüthr gantho at Vwlen ac a wnaeth
 lawer skyrmaits ac or diwedd ar hyd nos i daüth
 am benn bas Bwlenn ac i llas gwyr a gwragedd
 meibion a merched ond a ddiangodd i hei
 Bwlen./ Gwedi hynn i daüthbwyd o hei Bwlen
 am benn y Phrancod i vas Bwlen ac i lladdwyd  llawer
 ac i dyrrwyd phwrdd y darn arall ac ennill
 eilwaith bas Bwlen

 Ar degfed dydd o Hydref i danfonodd Dolphyn
 i Drwmpeter at arglwydd Debiti i wybod pwr
 gaptenied a phwr wyr o ryfel oi wyr ef
 a ddalyssid yn yr ymladd hwnnw a pheth oedd  yngharchar
 gan y Saesson. Ar arglwydd Debiti
 a ddowod nad oedd ond vn./ Ar Trwmpeter a ddowod
 golli wrth hynny or Phrancod o bob math wyth
 gant ac ychwanec. Ac arglwydd Debiti a

[td. 228v] 
 ddelifrodd yr vn hwnnw ynn rhydd ac i delifrodd
 ynte oedd gantho or Saesson./

 Yr .11. dydd o Hydref i daüth toryf arüthr o
 longaü ar y mor i ymddangos ynghyfer tre
 Vwlen ac yno i harroesson ddaü ddiwrnod mywn
 golwc ir dref. Ac o ddiyno i hwyliysson
 rhwng Bwlen a Chalais i ymofyn am i meistyr
 y Dolphyn o Phrainc./ Y vlwyddyn honn
 i dalwyd o longeü Phrainc ynn y West Cwntre
 drychant ac ychwaneg

 Y .26. dydd o Ionor i campiodd ar dü /r/ Gorllewin
 i dre Vwlen tü draw ir hafyn lü o ddeünaw
 mil o Phrancod ac yno i campiysson ddec diwrnod
 ar chweched dydd o vis Chwefrol i gyrwyd
 i gilo. Ac Iarll Harphord ai gwmpeini
 ai dyrrodd ac arglwydd Admiral oedd  Ddebiti
 y Mwlen ac heb ladd mawr o Loegyr
 a lladd llawer or Phrancod./ Ac ynn ol cael
 y goreü arnün i gwnaethbwyd Syr Thomas
 Poynings ynn arglwydd/ ynghylch yr .20. dydd
 o vis Gorphennaf i hentriodd y Phrancod
 yn yr Eil o Wicht ond ni bü hir nes i gyrrü
 ir dwr eilwaith a lladd llawer o honün./

 Y vlwyddyn honn Eglwys St Geils o vaes Krüppül
 gat a losges./

 Oedran Crist .1545. yr xxxvij vlwyddyn o wrogeth
 Harri .8.ed I rhwymwyd gwraic ynn y
 Smythphild wrth stak ar vedr i llosgi ond
 pardwn y brenhin a ddaüth iddi kynn rhoi yr tan
 wrthi

 Pan oedd oed Crist .1546. I criwyd heddwch y
 rhwng Lloegr a Phrainc yn Rhe Lündein
 a phrophessi a diolch mawr i Ddüw am yr

[td. 229r] 
 heddwch a Bonpheir drwy y Dref a llawer o
 lawenydd./

 Yr ail vlwyddyn y .27. dydd o vis Myhefin i recantiodd
 Doctor Crom ac i kyphessodd i ddryg lyfre
 a phals ddysc i dwyllo

 Y vlwyddyn honn i llosged Ann Asgüw ynn y
 Smythphild a thri y chwanec am heresi ac i recantiodd
 Doctor Saxton

 Y vlwyddyn honn i daüth i Loegr o ddiwrth vrenhin
 Phrainc Mownsier de Veneval vchel Admiral
 Phrainc a chid ac ef y Sacr o Ddip a .12.
 galei gwychaf ar a welsid yn Llündein er ys
 lawer dydd./ ac yn y Twr gwynn i tiriodd ac
 o ddiyno i blas Esgob Llündein i daüth ac i bü
 ddeüddydd a dwy nos. Yr 21 ar .22. dydd o Awst oed Crist
 .1546. ar .23. I marchokaodd i Hampton Cowrt
 lle /r/ oedd y brenhin ac ar y phordd kynn i ddyfod
 yno i kyfarfü y brenhin ac ef a thrügein a phümcant
 o wyr mywn siackedi o velued vn lliw
 gid ac ef a siacked y Prins gwedi i brodrio
 ac aür ai llewys o aür dilin. Ac yno i daethont
 i Hampton Cowrt at y brenhin Harri .8.ed a
 brenhines Gatrin a thrannoeth i torrodd ac i gwahanodd
 yr ost i ddangos bod heddwch

 A chwedi hynny i trigodd arglwydd Admiral
 ar brenhin ynghylch .6. diwrnod i gydwledychü
 ac ni welpwyd na chynt na chwedi dreiwmph
 na bankets nar vath vwmings nar vath riolti
 hyd yn oed yr rhai oedd ynn dwyn y tyrtsie
 mewn brethyn aür. ac yno ir aeth yr Admiral
 i Phrainc, gwedi cael dirfawr lawenydd
 a chresso a rhoddion ac anrhegion iddo ef ac ei

[td. 229v] 
 gyfeillon ai gwmpeini

 Pan oedd oedran Crist yn .1546. ar .38. o wrogeth
 Harri .8.ed I torred penn Iarll Swrrey

 Y vlwyddyn honn yr .28. dydd o vis Ionor i bü
 varw brenhin Harri .8.ed terfysgwr kyfreith
 Ddüw a chyfreith ddyn

 Llyma Englynion a wnaeth Howel
 ap Syr Mathew pann oedd y llü wrth
 Vwlen.
[Corpws Hanesyddol yr Iaith Gymraeg 1500-1850: Cronicl Hywel ap Syr Mathew]

[‘Cronicl Hywel ap Syr Mathew’, Peniarth ms. 168 (1568 (ms. 1589-90)), 198r-237r.]



[Cynnwys]
[Contents]

[Wiliam Gwnkwerwr weithian] [198r]
[ [Wiliam Rüphws] ] [199r]
[Harri y kynta] [200r]
[Brenhin Stephan] [201r]
[Henry yr ail] [202r]
[Richard gyntaf] [203r]
[Brenhin Sion] [204r]
[Harri y trydydd] [205v]
[Edwart gyntaf] [206v]
[ ] [207v]
[Edward yr ail.] [208r]
[Edward y trydydd] [208*r]
[Richard yr ail.] [210v]
[Henri y .4.ydd ] [212r]
[Harri y pümed] [212v]
[Harri y chweched.] [214v]
[Edward y pedwerydd] [218v]
[Edward y pümed] [221r]
[Richard y trydydd] [221r]
[Harri .7.ed ] [221v]
[Harri wythued] [222v]
[Edward y chweched] [230r]
[Brenhines Mari] [233r]

 Kresso i Phrainc phraethgaink phrwythged/
 kwrs o wyr / kresso Harri wythued
 kresso i ddwyn kwrs eüddüned
 kresso Düw groes Crist i gred./

 Ni chair Bwlen gair gwirion / a gredir
 heb grydwst ar ddynion
 nid ymroes ond ymrysson
 nid yma ir wyf ond ymronn

 Llyma ddaü Englyn a wnaeth ef yno
 i Syr Thomas Iohnes./
[Corpws Hanesyddol yr Iaith Gymraeg 1500-1850: Cronicl Hywel ap Syr Mathew]

[‘Cronicl Hywel ap Syr Mathew’, Peniarth ms. 168 (1568 (ms. 1589-90)), 198r-237r.]



[Cynnwys]
[Contents]

[Wiliam Gwnkwerwr weithian] [198r]
[ [Wiliam Rüphws] ] [199r]
[Harri y kynta] [200r]
[Brenhin Stephan] [201r]
[Henry yr ail] [202r]
[Richard gyntaf] [203r]
[Brenhin Sion] [204r]
[Harri y trydydd] [205v]
[Edwart gyntaf] [206v]
[ ] [207v]
[Edward yr ail.] [208r]
[Edward y trydydd] [208*r]
[Richard yr ail.] [210v]
[Henri y .4.ydd ] [212r]
[Harri y pümed] [212v]
[Harri y chweched.] [214v]
[Edward y pedwerydd] [218v]
[Edward y pümed] [221r]
[Richard y trydydd] [221r]
[Harri .7.ed ] [221v]
[Harri wythued] [222v]
[Edward y chweched] [230r]
[Brenhines Mari] [233r]

 Tro att Vwlen iatt vlaenwaiw on / tanllyd
 hennllaw Iarll y phynnonn
 torr a chwila trwy i chalonn
 twyn i hais Syr Tomas Ion.

 Braint Syr Rys dyrys derwen / Caerüw wyd
 krydwst Phrainc ac Alben
 bronn kawr parth brain kaer ai penn
 Bran a Beli bronn Bwlenn.

 Howel ap Syr Mathew ai cant./

[td. 230r]  

Edward y chweched


 Edward chweched gwedi marw Harri .8.ed i dad
 ef a ddechreüodd wledychü yr .31. dydd o vis Ionor
 oedran Crist .1546.

 Y nowfed dydd o Ebrill i marchokaodd Edward brenhin
  Lloegr Phrainc ac Iwerddon ai ewythr Syr
 Edward Seimer ac y Stat y Deyrnas am
 benn hynny or Twr i Westmestr trwy Lünden
 ar heolydd gwedi llenwi o gyfrlide a charpets,
 a thapitas a brethyn arian, a brethyn aür,
 a phali drwy Siebseid a phob kwndid ynn
 rhedec o win, a chwaryaü a phagiwns gann
 blant yn cressaü y brenhin trwy voliant a
 chanüaü, a Salme, a gweddie, a llawer ychwanec
 o ddigrifwch a llywenydd megis i chwarddodd
 oedd ynn i weled

 Yr .20. dydd o vis Chwefrol yn Westmestr i
 criwyd yn vrenhin ac i enoyntiwyd ac i coronwyd
 yn vrenhin ac velly i treülwyd yr
 amsser hwnnw trwy lywenydd ac vchelwrtid
 ac vrddas ac anrhydedd

 Yr .21. ar .22. Syr Thomas Seimer arglwydd
 Admiral Lloegr ynghefeillach Denelox Syr
 Antoni Kingston, Syr Pityr Carw. Knotts,
 a Sieley a galeinsiodd bawb at y Tylt ac yno
 i treiysson ehünen ynn debic i [wyr] o ryfel
 ac o worsib

 Mis Mowrth y vlwyddyn honn Syr Andro Dwdley
 Veis neü Vnder Admiral Lloegr ar y mor a
 ddalodd ddwy long a llawer o garcharorion ac a
 ddaüth a hwynt i Orwel hafn ac yno i tariysson

[td. 230v] 
 wrth blesser y brenhin

 Y vlwyddyn gyntaf o wrogeth Edward y .6.ed vis
 Awst ir aeth y Düc o Symersed ac Iarll  Warwic
 a dirvawr lüossogrwydd ganthün i y Scotlond
 ac yn agos i Edynbrow mywn lle a elwir
 Mwssebrowch i'mgyfarvü {~ ydd ymgyfarfu } gwyr Lloegr a gwyr
 y Scotlond ac ynn y vrwydyr honno i lladdwyd
 pedeir mil arddec o Scottied ac a ddalwyd ynn
 garcharorion bymtheckant o arglwyddi a
 marchogion a gwyr boneddigion

 Yr ail vlwyddyn i gorchmynnwyd kymryd y cominiwn
 mywn bodd keinds {~ both kinds }. Ar dydd diwaethaf
 o vis Gorphennaf i gorchmynnwyd Doctor
 Gardner ir Twr yngharchar Esgob Winsiestr
 [oedd]

 Pan oedd oed Crist 1548. I gorchmynnwyd bwrw
 /r/ Delwe ir llawr ymhob Eglwys./

 Y vlwyddyn honn i gwnaethbwyd yn gyfreithlon
 ir opheiried briodi trwy Act o Barlment./

 Y vlwyddyn honn Doctor Boner Esgob Llündein
 a vyrrwyd oi Esgobaeth ac a garcharwyd a
 Doctor Rydley yn i le a ddaüth

 Pan oedd oedran Crist .1549. I kyfododd yn erbyn y
 brenhin Defnsir a Chornwel ynghylch kanol
 y vlwyddyn ai kaptenied a ddalwyd ac a roed yngharchar
 yn y Twr yn Llündein ar .26. dydd o
 vis Ionor gwedi hynny i llüsgwyd i kwarterwyd
 ac i croged.

 Ac ynghylch yr vn amser i kwnnodd Norpholk
 a Swpholk a Chapten Keitt ai vrawd, ond ar vyr
 hwy a ddalwyd ac a varnwyd iw colli wrth Sibede
 ynn Norwits./


[td. 231r] 
 Y vlwddyn honn i llas Kapten Gambald a Chapten
 or Spaniards a Chapten .3.ydd tü allan i
 Nywgat a Phlemyn ai lladdodd. noswyl Saint
 Pawl i croged yntaü a thri gid ac ef ynn
 Smythphild./ Ar chweched dydd o Chwefrol i
 daüth y Düc o Somersed or Twr

 Yn y vlwyddyn honn i gwnaethbwyd heddwch y
 rhwng Lloegr a Phrainc ar .25. dydd o Ebrill
 gwedi hynny i delifrwyd tre Vwlen ir Phrancod
 ar holl phortressi a berthynai iddi./

 Y vlwyddyn honn i llosged Siwan Knel am i bod
 yn nakaü i Grist gymryd knawd o Vair Vorwyn./


 Ynghylch yr amser hwnn i kwnnodd yngHent
 swrn yn Draetüried ac y bolüdd i gostegwyd ac i
 colled am i tresbas yn Asphort Richard Leion,
 Godard a Goran ar ail dydd yngHawnterbri
 i kolled Richard Eyrlond am y trespas hwnnw

 Yr ail vlwyddyn i krynodd y Ddaiar yn Sowthrey
 ac y Mydylsex./

 Y vlwddyn honn ddügwyl Valentein yn Pheuersham
 yngHent i mwrdrwyd Arden gwr bonheddic
 drwy vndeb a gwarth i wraic ac am hynny
 hi a losged yngHawnterbri ac vn a groced
 {~ groged } mywn cadwyne yno a daü yn Pheuersham
 wrth gadwyne A gwraic a losged yn Smythphild
 ac yno hefyd Mosby ai chwaer a vygwyd
 am yr vn mwrdwr./

 Y vlwyddyn honn Doctor Gardner Esgob Winsiestr
 a ddiesgobwyd ac ynn y Twr i rhoed yngharchar
 tre vü vyw brenhin Edward a Doctor Penet
 ynn i Esgobaeth yn i le ac nid oedd ond rhoi

[td. 231v] 
 koes ynn lle morddwyd

 Y vlwyddyn honn i torrodd y mor allan yn Standwits
 ac i boddodd llawer o dda a dynion rai ac i
 gwnaeth golled vawr ir bordyr hwnnw./

 Y vlwyddyn honn y .22. dydd o vis Ionor i torred
 penn y Düc o Somersed ar .25. dydd o Chwefrol
 gwedi hynny i colled Syr Raph Vanne a
 Syr Meils Pertrids ac i torred penn Syr
 Thomas Arundel a Syr Michael Stanhop am
 yr vn peth

 Pan oedd oed Crist 1553. y chweched oi wrogeth
 y chweched dydd o vis Gorphennaf imadawodd
 Eduard chweched ar byd hwnn ac yn Winsor
 i claddwyd./

 Y degfed dydd o vis Gorphennaf i criodd y düc o
 Northwmberlond ai barti ynte yn erbyn kyfraith
 arglwyddes Sian yn vrenhines yn Lloegr merch
 y Düc o Swpholk a gwraic arglwydd Gilphord
 Dudley ar Düc yn y man a wnaeth lü yn erbyn
 arglwyddes Mari kyfion aer y goron, ond
 o herwydd nad oedd gyfreithlonn i vryd ef ai bwrpas
 ni vynnodd Düw i vyned i ddiwedd da./ Eithyr
 pan oedd ef ynn tybied i vod yn gydarnaf {~ gadarnaf } ar
 holl gryfder a chadernyd Lloegr gid ac ef yr
 ymadawodd pawb ac ef ac yngHambrits i dalwyd
 efo ai veibion ac ychydic o wyr gid ac ef
 ac i danfonwyd ir twr gwynn ynn Llündein
 yngharchar.

 Llyma /r/ kweryl ar pynke yr oedd wyr
 Cornwel a Defnsir yn i gofyn./

 Yn gyntaf ni a fynnwn gael y gyfraith yn

[td. 232r] 
 gyphredin megis i kafas yn henafied ai chadw
 ai chynnal ar gyfreith Eglwys yn enwedic

 2 Hefyd ni a vynnem gael kyfreith ac acts brenhin
 Harri .8.ed am y chwech articyl ai harver megis
 ir oeddid ynn i amser ef

 3 Hefyd yr opheren yn Llading mal ir oedd yn y
 blaen ynn amser yn henafied achos nid ym i
 yn koelo bod yn vyw ysgolheigion kystal ar rhai
 a vü veirw a chymryd corph Crist ehünan heb
 y Llygion gid ac ef

 4 Hefyd bod yn wastad y Sacrament yn wastad
 vch benn yr allor megis i bü arferedic./

 .5. Hefyd kael corph Crist y Pasc ir Llygion ar
 amser hwnnw yn vn natüriaeth

 6 Hefyd ir Eglwysswyr vedyddio ganol wythnos
 kystal ac amser arall or gwile./

 7 Hefyd bendigo dwr a bara opheren bob Sül ar
 blode ar llüdw megis or blaen a rhoi /r/ delwe
 yn yr Eglwyssi i ddwyn cof am verthyrdod Crist
 ai Saint a phob pregeth gyfreithlon yn yr
 Eglwys lan Gatholic megis i bü arveredic yn
 amser yr hen bobyl

 8 Hefyd ni vynnwn ni ddim or gwyssaneth Saesson
 newydd nar chware barrys nei Gristmas gams
 i mae /n/ hwy. achos ny ni a wyddom na bydd  abyl
 y bolüdd y Cristnogion i ymdaro ar Iddeon

 9 Hefyd ni a vynnwn Ddoctor Moor a Doctor
 Crispin y sydd vn piniwn a ninnaü yn rhydd
 ai danfon yn gadwedic attom megis i kaphom
 hwynt i bregethü geirie Düw yn ynn mysc

 10 Hefyd ni a vynnwn i ras y Brenhin ddanfon
 ynn ol Cardnal Pool i gar ef ehün ac nid
 yn vnic rhoi i bardwn iddo ond hefyd

[td. 232v] 
 wneüthür yn gyntaf nei yn ail oi gynghoried
 vchaf

 11 Hefyd ni a welen yn gymwys na bai ond vn
 gwasnaethwr i wr dan ganmork o rent tir
 ac am gan mork vn gwr

 12 Hefyd ni a ddisyfem ar ras y brenhin roi hanner
 tiroedd y tai o grefydd vddün drychefn i gynnal
 gwassanaeth Düw ynddün ynn enwedic i
 ddaü Dy o honün ymhob Sir i weddio dros i ras
 ef a thros vyw a meirw./

 13 Hefyd am a wnaethbwyd o gam ar gwledydd
 yma ni a vynnwn gael llywodraeth a barn
 Hwmphre Arwndel a Harri Bray maer
 yn rhe Vodnam. A chael secwndid dan sel
 vawr y brenhin i vyned a dyfod. a dyfod a
 myned a Herod of Arm's i mywn ac allan

 14 Hefyd ar gynnal a chadw a chwplaü pob
 pwynt o hynn Ni a vynnwn yngwystyl .4.
 arglwydd ac .8. Marchoc a .12. Ysgwier a
 24./ o Yomyn gid a nyni A hynn trwy Barlment
 gwedi i ganhiadü./

 Captenied yngHent a Chornwel./ Hwmphre
 Arwndel./ Iohn Bwrry Scoyman. Thomas
 Vnderhyl ac Wiliam Segar./

 Iohn Tompson prist
 Henri Bray maer Bodnam
 Henri Ley maer Torriton
 Roger Baret opheiriad.
 Llywodraethwyr y Camp oedd
 y 4 hynn./


[td. 233r]  

Brenhines Mari


 Gwedi marw Edward .6.ed brenhin Lloegr yr .20.
 dydd o vis Gorphennaf oedran Crist 1553. I
 dechreüodd arglwyddes Mari verch Harri .8.ed vab
 Harri .7.ed ap Edmwnd Iarll Richmownt ap Owen
 ap Merd ap Tüdr ap Gronwy ap Tüdür ap
 Gronwy ap Ednyved Vychan ap Kynvric
 ap Ioreth ap Gwgon./ O Gatrin verch Philip
 brenhin Spaen ap Maximilian vab Elnor
 verch Edward vab Philippa verch Iohn o
 Gawnt vab Edward .3. ap Edward yr ail
 ap Edward gyntaf. Mam Gatrin oedd
 Siwan brenhines Gastil verch Elsabeth
 brenhines Portiugal verch Iohn brenhin
 Castil vab Catrin verch Iohn o Gawnt ap Edward
 y .3../

 Pan ddalwyd y Düc o Northwmberlond yn Norwits
 ir oedd vrenhines Mari yn Phramingham
 yn Swydd Swpholk ac o ddi yno i daüth y
 trydydd dydd o Awst i Lündein ac ir Twr
 gwynn i gymryd meddiant. a thra oedd i gras
 hi yno hi a ryddhaodd o garchar y Düc o Norpholk
 a Doctor Gardiner Esgob Winsiestr
 ac arglwydd Cowrtney ac Esgob Dürham ac
 Esgob Sisiestr ac Esgob Caervrangon ac
 esgob Llündein a llawer y chwanec

 Ac ybolüdd gwedi hynny hi a roes bob Esgob
 o honün ynn i esgobaeth ac a vyrrodd y llaill
 allan nid amgen Doctor Poynet o Winsiestr
 Doctor Rydley o Esgobeth Lündein Doctor

[td. 233v] 
 Scori o Esgobeth Sissiestr Doctor Hooper o
 Esgobeth Gaerangon, a Chofrdal allan o Esgobeth
 Exeter./

 Y .22. o vis Awst yn y Twr hyl i torred penn
 Iohn Dudley Düc o Northwmberlond a phenne
 Syr Iohn Gats a Syr Thomas Palmer./
 ar Düc wrth i varwolaeth a gyphessodd i vod
 er ystyddie {~ er ys dyddiau } mywn kam vywyd ac a'm wrthododd {~ a ymwrthododd }
 ac ef ac a erchys {~ erchis } i bawb na chwilyddien droi
 ir phydd gatholic./

 Ar dydd kynta o vis Hydref i coroned brenhines
 Mari yn Westmestr ac Esgob Winsiestr
 Doctor Gardner ai coronodd./

 Thomas Cranmer Archesgob Cawnterbri oedd
 yn y Twr yngharchar am Dresson./

 Ar vath reiolti na chimaint o ddynnion wrth
 goroni na brenhin na brenhines erioed ni
 welpwyd or blaen./

 Y degved dydd o vis Hydref i dechreüwyd kynnal
 Parlment a sierten o Acts a wnaethoeddid
 yn amser Edward .6.ed a ddadwnaethbwyd./

 Yn vn or Acts hynny priodi yr opheiriaid
 arall y gwassanaeth yn Saessonaec ar hen
 wassaneth Llading i ddyfod drychefyn./

 Hefyd yn y Parlment hwnn i titiwyd o dresson
 Iohn Düc o Northumberlond. Thomas
 Cranmer Archescob Cawnterbri. Wiliam
 Markwys o Northampton Iohn Iarll  Warwic
 Syr Ambros Dwdley marchoc. Gilphord
 Dwdley esqwier a Sian i
 wraic / Harri Dwdley esgwier Syr Iohn
 Gat a Syr Thomas Palmer./


[td. 234r] 
 Pan oedd oed Crist .1553. I daüth o ddiwrth yr Emperodr
 yn enw ty Byrgwyn yn Embassators
 yr Cownti de Egmont Cownti Dynlyn
 a Monsier Cwrrier

 Y vlwyddyn honn y .15. dydd o Ionor Syr Thomas
 Weiat Georg Harper, Henri Isley a Leonard
 Diggs ac eraill a ddechreüodd ryfela
 yn erbyn y vrenhines ar goron yn Rhe
 Maedston yngHent./ Ac a roessont gri ymddiphynniant
 hwy y Deyrnas rhac yr y Spaeniards
 a dieithred eraill a thybied y kaen ganllyn
 {~ ganlyn } a sevyll yn i hanghrediniaeth a goresgyn
 brenhines Mari a diley y phydd gatholic ac yno
 i daüth y Traetüriaid hynn i Rotsiestr ac
 yno i daüth attün yn gystal rai a anyssid o
 vaes Kent ac yngHent nid amgen Robert
 Rwdston. Cwtbert Vychan Water Mantels,
 Kneuet, Godphrey a llawer ychwanec ac er
 a ddaüth attün o bob tir etto er hynn Cawnterbri
 a vü gowir yn gymaint a thrwy borth Düw a
 synwyr a gwroleth Iohn Twein Maer ai gyd
 vrodyr ac aldermen y Dref a nerth a chynhorthwy
 kowiried eraill ymddiphynnwyd y Dre
 hyd nad aeth vn o honi erioed at Weiat nac at
 vn oi barti

 Y .30. dydd or mis hwnnw i daüth y Düc o Northpholk
 i Strond ac a raeodd i [wyr ac aeth ai] lü
 yn erbyn Weiat [oedd] yn Rotsiestr eithr gwyr
 Lündein ai Captenied Breian Phits Wiliam
 a ddaüthe gid ar Düc yn erbyn Weiat a ddiangodd
 o ddiwrth y Düc at Weiat a braidd i diangodd
 y Düc./ yr ail dydd ir aeth Weiat i Cooling
 ac i dalodd arglwydd Cobham a Düw Iaü gwedi

[td. 234v] 
 hynny ir aeth y vrenhines ac arglwyddi Lloegr gid
 a hi i Ild hawl ac a wnaeth i deissif ar y Maer
 ac ar y dref ac a orchmynnodd vddünt vod yn gowir
 iddi ei nerthü hi ac ei chynorthwyo yn erbyn
 Weiat ai gyfeillon A phawb a gytünodd o wyllys
 i galon i vyw a meirw gida hi yn y kweryl./

 A noswyl Vair y Kanhwyle Weiat ai barti a
 ddaüth i Sowthwerk dan dybied i herbynniyssei wyr
 Llündein ef y mywn val y hyddowssen {~ haddawsent } Eithr y bont
 a godyssid yn i erbyn ef ac arglwydd Haward yn
 yr vn Comissiwn ar Maer megis i [bai] gryfach
 i ymddiphin y dref.

 Y .6.ed dydd o vis Chwefrol ir aeth Weiat i Gingston
 dros y dwr ac yno ar nos kynn hynny i kilodd
 llawer o ddiwrtho ac ef aeth phwrdd ddüw merchyr
 y llüdw y .7.ed dydd o vis Chwefrol efo ai barti a ymlidwyd
  rhyd {~ ar hyd } y meyssydd ac a ddalwyd ond Weiat aeth
 kynn hynny i Siaring Cross ac i Phlit Strit
 kynn i ddala a vüassai yn Lwdgat a phan welas y
 porth yn gayad e droodd drychefn. a Chnevet megis
 traetür a saethodd gwnn at y Cowrt gat ar Rebel
 hwnn a ddechreüwyd yngHent a Defnsir
 trwy Syr Gawen Carw Syr Pityr Carw, Gibbs, Champernham
 ac eraill a Syr Pityr Carw a gilodd dros y mor./
 ond Syr Gawen a Gibbs ac eraill a ddalwyd ac a vyrwyd
 am Dresson yn Westmestr y .17. o vis Chwefrol
 ac a ddioddefodd angeü ar y Twr hyl y .23. dydd
 o Chwefrol

 Harri Islye yn dyvod at Weiat a gyfarfü  arglwydd
 Abergeyni a Mastr Warham a Wiliam
 Sentler ac ef ac ynteü a ddiangodd i Hamsir
 ac yno i dalwyd mywn dillad Llongwr ai wyneb
 gwedi anphürfo a glo ac a thom ac velly y daüthbwyd
 ac ef i Lündein./


[td. 235r] 
 Y deüddegved dydd o vis Chwefrol i torred penn
 Gilphord Dwdley a Sian i wraic ef Y .14.ec dydd
 i colled ynghylch .30. rhai or Gard a rhai o wyr
 Kent./

 A chwedi hynny Robert Rwdston Wiliam Cromer
 Brett Cutbert Vychan mab Siamys Vychan
 o Hergest. Harri Vain, Thomas Culpeper o
 Aelphort a Chnevet, a Water Mantels ac arglwydd
 Iohn Graye a Syr Leonard Diggs a
 vyrwyd am Dresson ac ynn y man gwedi i
 bwrw ir aethbwyd a hwynt ir Twr gwynn yngharchar
 ac ir oedd arglwydd Gray a Syr Iams
 Cropht ynghyfeillach y Düc o Swpholk ynn
 y Rebel hwnnw./

 Gwedi hynny y pardynodd y vrenhines .4. cant
 or kyphredin ac ychwanec a ddaüth i Westmestr
 ger bronn y vrenhines a chebystre am ei gyddfe
 Y bolüdd gwedi hynny y pwyntiwyd Parlment yn
 Rhydychen ac yn Westmestr i kynhalwyd./

 Yr .11. dydd o Ebrill i torred penn Weiat yn y
 Twr hyl ac i kwarterwyd ac i danfonwyd o le
 i gilydd ai benn a roed ar y krogprenn yn Hay
 hyl

 Y .18. dydd o Vai Wiliam Thomas a lüsgwyd a
 grogwyd ac a gwarterwyd yn Heibwrn am
 draettüriaeth nei dressyn./

 Yr .20.ed dydd o vis Gorphennaf i tiriodd Philip ynn
 Sowthampton lle i herbynnodd kynghoried y vrenhines
 ef ac y Stad y Deyrnas yn anrhydeddüs
 ac ar ddodiad y droed ar dir Lloegr i gwisgwyd
 y gartyr am i esgair yr hwnn a ddanvonysse
 y vrenhines iddo./

 Düw llün gwedi hynny i marchokaodd ef a gwyr

[td. 235v] 
 o vrddas Loegr gid ac ef o Sowthampton i Winsiestr
 ar .23./ o vis Gorphennaf i herbynnwyd
 i Winsiestr ac ir mynstr i ddaüth {~ ydd aeth } kynn kymryd
 i letty ac yno Esgob Winsiestr a thri o Esgobion
 eraill ar opheiriaid ar gwyr ar plant a phrophessi
 ai kope amdanünt a phedair croes oi blaen
 yn i erbynn y mywn./

 Y .24. dydd ynghylch tri ar y gloch gwedi hanner
 i daüth ef oi letty ar i draed ac arglwydd
 Stiwart ac Iarll Derbi gid ac ef ac Iarll
 Penfro a llawer o Ieirll a gwyr mawr eraill
 oi vlaen ac ar i ol ac ynte wrtho ehün ynn
 y kanol ac velly ir aeth ir Cowrt ac yno i
 tariodd ychydic ac o ddyno ydd aeth ir Mynstr
 ar vam Eglwys i Osber./

 Ar nosson honno i danfonodd yr Emprowr att
 Ras y Vrenhines bod i vab ef ynn vrenhin Napyls
 a darpar i gwr hithe a hefyd yn vrenhin
 Caerüsalem Ac velly i danvonodd dan i
 Sel vawr

 Dügwyl St Iams yr hwnn oedd y .25.en dydd o vis
 Gorphennaf ynghylch .11. ar y gloch i daüth y
 brenhin ar vrenhines oi lletty tü ar Eglwys
 ar i traed a gwisgoedd brenhinol amdanün a
 phob vn a chleddeü noeth oi vlaen Oi blaen hi
 Iarll ______ yn dwyn cledda. ac oi vlaen
 yntaü Iarll Penvro yn dwyn y cleddaü a chynn
 gynted ac i darfü yr opheren y brenhin Herod
 ar ostec yn yr Eglwys yngwydd y brenhin ar
 vrenhines ar arglwyddi ar arglwyddesse ar
 holl gynnülleidua a griodd ac a ddowod val hynn
 Philip a Mari trwy ras Düw brenhin a bren hines

[td. 236r]
 Loegr Phrainc, Napyls, Caerüsalem
 Iwerddon ymddiphynniawdr y phydd Prins o
 Spaen a Sisil, Archddüc Awstrich, Düc Mülayn
 Byrgwyn a Brabant Cowntie Haspwrg
 Phlawndrys a Theirol./

 A phann ddarfü y brenhin ar vrenhines aeth law
 yn llaw ar ddaü gleddaü oi blaen ac y Stad Lloegyr
 yn waetio arnün ir Cowrt. Ar .18.ed dydd o
 vis Awst i daüth y brenhin ar vrenhines i blas
 y Düc o Swpholk yn Sowthwerk ac i kinowsson
 yno a chwedi kinno yno i marchokaessont
 drwy bont Lündein./ Gid a hwynt i daüth y rhann
 vwyaf o vrddas Loegr./ A thrwy Lünden ac o
 gwmpas yr heolydd i rhoed brethynneü mawr
 werthoc a chloth o Raens a brethyn aür a brethynn
 arian a llawer o bagiwns a chwarye a
 chanüe o glod a moliant ac anrhydedd ir brenhin
 ar vrenhines ac yno i herbynnwyd i Eglwys
 Bowls ac yno Esgob Llündein ai cressawodd yn
 vchelwriedd ac yn anrhydeddüs a chwedi gwneüthür
 i gweddi i marchokayssont i Westmestr/.

 Pan oedd oedran Crist 1554. I daüth yr hen wassanaeth
 ir Eglwys drwy Barlment drychefn./

 Yr amser hwnn i daüth Embassators o bob ynys ynghred
 at y brenhin ar vrenhines./

 Pan oedd oed Crist .1555. I daüth Cardnal Pool o
 Rüfein i Loegr ac i kressawyd yn anrhydeddüs ac
 i kynhalwyd Parlment yn Westmestr ac y mysc
 Acts a gweithredoedd eraill i dadwnaethbwyd y gwassaneth
 a llyfr y Cominiwn a phardwn ir Cardnal
 Pool a dad wneüthür pob peth ar a wneithid
 yn i erbyn kynn no hynny./


[td. 236v] 
 Y vlwyddyn honn ir aeth Esgob Ili ac arglwydd
 Mowntigüw ynn Embassators i Rüfein dros
 Loegyr./

 Pan oedd oedran Crist 1555. mywn llawer lle yn
 y Deyrnas honn llawer phordd ar y Cominiwn
 ac ar y Sacrament oedd ar sawl ni throodd gid
 ar hen wassaneth a losged mywn llawer o leoedd
 yn yr ynys. Yn Llündein Rogers. yngHaer
 Loiw Hooper lle ir oedd ef yn Esgob a
 Pharrer Ynhy Dewi lle ir oedd ef yn esgob
 Doctor Taylowr yn Hadley yn Swpholk a
 Bradphord yn Llündein a Bland opheiriad
 yngHawnterbri a llawer y chwanec

 Y vlwyddyn honn arglwydd Siawnsler Lloegr, arglwydd
 Harri Iarll Arndel, arglwydd Paged
 aeth dros y mor i Galais ac yn agos i Vark
 i büon yn Embassators yn trettio am heddwch y
 rhwng yr Emprowr a brenhin Phrainc ac
 arglwydd Cardnal oedd yno ac adref i troessant
 a phallü yr heddwch

 Y vlwyddyn honn yn niwedd mis Myhevin i bü  vndaneth
 yn rhith chwaryeth ynghylch Wadharst ynn
 Sowthsex ac i kafad ac ar vyrr i gostegwyd./

 Y vlwyddyn honn yr .11. dydd o Awst i bü ymladd  angyrriol
 ar y mor rhwng y Phrancod ar Duchemenn
 yn agos i Rwmney Nasse lle llosged .xj.
 o longe a rhai a ddalodd y Phrancod

 Y vlwyddyn honn ynn nechre mis Medi ir aeth
 brenhin Philip i Galais ac o ddyno i Vrüssels
 ym Brabant at yr Emprowr i Dad.

 Pan oedd oed Crist .1555. yr aeth yn heddwch rhwng
 Siarls Emprour a Harri brenhin Phrainc./


[td. 237r] 
 Y vlwyddyn honn y mis Tachwedd Nicolas Rydlei
 a Hugh Latimer a losged ynn Rhydychenn
 ar Grawys gwedi hynny Cranmer Archescob
 Cawnterbri or blaen gwedi iddo vnwaith recantio
 a losged./

 Y vlwyddyn honn y .10.ed dydd o Vawrth ir ymddangosses
 Comet neü seren angyrriol i maint
 ac i ganed llawer o blant anafüs mywn llawer
  lle ynn Lloegr

 Ar vlwyddyn honn i gwnaethbwyd Cardnal Pool
 ynn Archescob yngHawnterbri./

 Y vlwyddyn honn imkanwyd bradwrieth vawr
 ir brenhin ar vrenhines ar Deyrnas i gyd ac
 am hynny i dioddefodd Vdal, Throckmerton, Daniel,
 Pecham, Stanton, ac ychwaneg a llawer
 a ddiangodd or Deyrnas allan./

 Pan oedd oed Crist .1556. I croged arglwydd  Sto .. ton
 am vwrdro daü o wyr boneddigion [ac] ynn
 Salsbri [i croged ef] y chweched dydd o Vawrth

 Oedran Crist .1557. Pan ddaüth Embassator o ddiwrth
 Emprowr Rwssia at Philip a Mari

 Y vlwyddyn honn i daüth y brenhin ar vrenhines
 o Rinwits trwy Lündein i Westmestr./
Gwnaethpwyd â / Made with Concordance